Karar Modelleri Dersi 1. Ünite Özet

GİRİŞ

Günlük hayatımızı sürdürebilmek için bazen çok da farkına varmadığımız birçok karar alırız. Bu kararları eve giderken hangi taşıtı seçeceğimiz, evden çıkarken yanımıza hangi eşyalarımızı alacağımız gibi örneklendirebilir. Fakat kendimizle ilgili bazı alacağımız bazı kararlar çok daha detaylı bir incelemeyi ve seçenekler arasında dikkatlice incelemeyi gerektirir. Benzer şekilde işletmelerdeki yöneticiler de işletmeyi ilgilendiren birçok konuda çeşitli zorluk ve önem düzeyinde kararlar alırlar. Günümüzün hızla değişen koşulları altında şekillenen iş çevrelerinde alınan bu kararlar, işletmelerin varlığını sürdürebilmesinde hayati önem taşır. Verilen kararların etkisine bağlı olarak doğurduğu sonuçlar ise zamanla ortaya çıkmaktadır.

Verilen kararın doğruluğu kararın, zaman, para ve benzeri kaynakların etkin kullanılıp kullanılmadığına göre değerlendirilir. Bir dizi seçenek arasından birinin seçilmesi veya bir sıralama yapmak söz konusu olduğunda seçenekler veya alternatifler belirlenen ölçütler dikkate alınarak değerlendirilir. Bu değerlendirme sonunda alternatifler sıralanır ya da aralarından en iyi sonucu üreten belirlenir. Tüm bu eylemler ve çabalar ise karar verme sürecini oluşturur. Bu ünitede karar vermeye ilişkin temel kavramlar açıklandıktan sonra karar verme sürecinin ayrıntıları ele alınacaktır.

Temel Kavramlar

Karar, bir iş ya da bir problem hakkında düşünülerek verilen kesin yargıdır. Verilen “karar” sonucu ifade ederken, “karar verme” bu sonuca ulaşabilmek için gereken tüm aşamaları içeren bir süreci ifade eder. Karar verme sürecine karar veren yönetici, kendisini amacına ulaştırabilecek belirle hareket biçimlerinden birini seçmektedir. Karar vericinin yaptığı iş tercihte bulunma veya seçim yapmadır. Böylesi bir durumda tercih yapabilmek için en az iki farklı seçeneğin varlığı söz konusu olmalıdır. Tek seçeneğin olduğu diğer durumda karar verme söz konusu olmayacaktır.

Seçim yapma olarak ifade edilen karar verme daha geniş anlamda belirlenen amaca ulaşabilmek için eldeki olanak ve koşulları dikkate alarak uygulanabilecek çeşitli seçeneklerden (hareket biçimlerinden) en uygun olanı seçmektir. Karar vermekle sorumlu yönetici ise kendisine verilen görevi sonuçlandırmak üzere tanımlanmış seçeneklerden en uygun olanını belirleyen kişidir.

Ulaşılmak istenen amaç veya amaçlar, ifade edilen amaç veya amaçları gerçekleştirmek için tanımlanmış en az iki seçenek, seçeneklerin uygulanması ile elde edilebilecek birbirinden belirgin biçimde farklı sonuçların varlığı ve hangi seçeneğin uygulanması konusunda yargıya varılmasında güçlük yaşanılması karar verme durumunun bir problem olarak ele alınmasını gerekli kılar. Karar vermeyi gerekli kılan bu tür durumlar karar problemi olarak ortaya konur. Bir karar probleminin elemanları: karar verici, amaç hedefler ve kriterler, seçenekler, doğal durumlar, olasılıklar ve sonuçlar olarak sıralanabilir.

Karar verici, karar verme sorumluluğunu yerine getiren kişidir. Amaç, karar sonucunda neye ulaşılmak istenildiğinin ifadesidir. İşletmeler için amaç sıklıklar en büyükleme veya en küçükleme olarak ifade edilir. Örneğin işletmeler kârı en büyükleyecek veya maliyeti en küçükleyecek şekilde amaçlar belirleyebilirler. Hedef, amaca ulaşmak için yerine getirilmesi gerekenlere karşılık gelir. Amaç kârın en büyüklenmesi olarak belirlendiğinde hedef satışların %5 artırılması olarak belirlenebilir. Karar, seçeneklerin hangi açılardan değerlendirileceği ya da kararı veren kişinin amaca ulaşma konusunda kabul edebileceği değere ilişkin tutumu karar kriteri olarak ifade edilir. Kişinin değerlendirmesinde kullandığı sayılsa büyüklükler karar üzerinde etkili olan faktörler karar kriterine karşılık gelmektedir. Seçenek, bir karar probleminin çözümünde karar vericinin seçebileceği alternatiflerden, hareket biçimlerinde her biridir. Seçenek aynı zamanda alternatif olarak da adlandırılmaktadır.

Doğal durumlar, karar probleminde karar vericinin kontrolü altında olmayan faktörlerdir. Karar probleminin içinde yer aldığı çevrenin farklı durumlarını ortaya koyarlar. Doğal durumlar, çevresel faktörler olarak da adlandırılırlar. Çevresel faktörler, gelecekte ortaya çıkması beklenen gerçek olaylar olmakla birlikte kesin bir ifadeyle öngörülemeyen faktörlerdir. Karar verici, doğal durumlardan hangisinin gerçekleşeceğini kesin olarak bilmemekle birlikte ortaya çıkma olasılığını geçmiş verilerden, gözlemlerden veya kişisel yargılardan hareketle bazı problemler için önceden tahmin edebilir.

Sonuçlar, belirli bir alternatifin gelecekte ortaya çıkacak doğal durumda üreteceği sayısal değerdir. Sonuç değerleri bazı durumlarda sayısal olarak ifade edilemez. Bu tür durumlarda sonuçlar fayda birimleri biçiminde ifade edilebilirler. Sonuç değerlerinden oluşan matrise strateji tablosu( matrisi) adı verilir. Bu matris her alternatif ve doğal durum ikilisine karşılık gelen sonuç değerinden oluşur.

Karar Problemi Çözüm Yaklaşımları

Karar problemi çözümünde öne çıkan yaklaşımlar

• sezgisel karar verme,
• tecrübeye dayanarak karar verme ve
• bilimsel yaklaşımla karar verme

biçimindedir. Bu üç yaklaşım dışında karar verme yaklaşımı olarak; uzmanların görüşünü uygulama ve rastgele seçim de sayılabilir.

Sezgisel karar verme, karar vermede sezgi ve duygu gibi soyut faktörlerin temel alındığı yaklaşımdır. Bu yaklaşımda probleme ilişkin ayrıntılı araştırma ve bilimsel analiz yapılmadan karar verilmesi söz konusudur.

Tecrübeye dayanarak karar verme yaklaşımında karar verici, geçmişte karşılaştığı benzer problemlerin çözümünde el de ettiği tecrübeye dayanarak hareket etmektedir. Bu yaklaşımda, geçmişte karşılaşılan benzer problemlerde izlenen özüm yolu, şimdi olan benzer problemlerin çözümünde de izlenir. Karar vericinin problemi bilimsel olarak ele aldığı ve bilimsel bir yöntem kullanarak karar alması ise bilimsel yaklaşımla karar vermedir.

Karar Türleri

Kararlar farklı açılardan ele alınarak sınıflandırılmaktadır. Bunlar:

• karar verme ortamı,
• yönetim kademesi,
• kararın yapısı,
• kararın bağlantı durumu,
• karar verici sayısı ve
• kriter sayısı.

Kararın verildiği ortam karar vericinin karar problemi ile ilgili olarak sahip olduğu bilgi düzeyine bağlıdır. Doğal durumlara ilişkin bilgi düzeyi karar ortamının ne olduğu üzerinde belirleyicidir. Verildiği ortama göre kararlar:

• belirlilik ortamında karar,
• belirsizlik ortamında karar,
• risk ortamında karar biçiminde sınıflandırılabilir.

Karar vericinin, doğal durumların hangi değerle (veya doğal durumlardan hangisinin) ortaya çıkacağını kesin olarak bildiği karar ortamı belirlilik ortamı olarak ifade edilir. Bu tür karar ortamlarında geleceğe ilişkin belirsizlik söz konusu değildir. Belirlilik ortamında bir karar verme söz konusu ise karar probleminde yer alan parametrelerin değerleri kesin olarak bilinmektedir. Belirlilik ortamında ortaya çıkan karar probleminin çözümünde doğrusal programlama, hedef programlama gibi matematiksel tekniklerden yararlanılır. BU tekniklerin ayrıntıları Yöneylem Araştırması alınana girerek bu kitaptan ayrışmaktadır.

Karar vericinin doğal durumları tanımlayabildiği ancak doğal durumların ortaya çıkma olasılıklarını belirleyebilmek için yeterli bilgiye sahip olmadığı karar ortamı belirsizlik ortamı olarak ifade edilir.

Karar vericinin doğal durumları tanımlayabildiği ve doğal durumların ortaya çıkmalarına ilişkin olasılıkları belirleyecek yeterli biliye sahip oldukları karar ortamı risk ortamı olarak adlandırılır. Doğal durumların ortaya çıkma olasılıkları geçmiş verilerden ve deneylerden hareketle objektif bir biçimde veya kişisel yargılardan hareketle sübjektif bir biçimde tahmin edilir. Belirsizlik ve risk ortamlarına ilişkin ayrıntılı bilgiler ve bu karar ortamlarında kullanılan karar verme yaklaşımları izleyen ünitelerde ele alınmıştır.

Yönetim kademesine göre kararlar stratejik, taktik ve operasyonel olmak üzere üç sınıfta ele alınır. Karmaşık yapıda, belirsizlik ortamında verilen ve sonucuna ilişkin etkilerin uzun zaman diliminde ortaya çıktığı kararlar stratejik kararlardır. Taktik kararlar, orta vadede yapılması gereken faaliyetlere ilişkin kararlardır. Genel olarak risk ortamında orta düzey yöneticilerin yetki alanına girer. Operasyonel kararlar günlük konuları içeren kısa süreli kararlardır. Bu tür kararlar alt düzey yöneticilerin yetki alanında yer alan kararlardır. Operasyonel kararlar belirlilik ortamında verilen kararlardır.

Yapılarına göre kararlar programlanmış kararlar ve programlanmamış kararlar olarak sınıflandırılır. Programlanmış kararlar rutin olarak tekrarlanan nitelikteki kararlardır. Bu tür kararların verilmesinde çözüm yolu ve yöntemi tanımlanmış olduğundan karar vericinin müdahalesine ihtiyaç duyulmamaktadır. Programlanmış kararlar, ilk kez çözüme yönelik izlenen yol belirlendikten sonra, sonrakilerin çözümünde de aynı biçimde kullanılır. Diğer tarafta, kararları standart bir yaklaşımla verilemeyen ve dolaysısıyla tekrarlanamayan özgün kararlar programlanmamış kararlardır. Bu tür kararlar için belirsizlik ortamı söz konusudur. Yönetim kademesine göre yapılan sınıflamadaki stratejik kararlar programlanmamış karar sınıfına girmektedir.

Bağlantılı olma durumuna göre kararlar. Statik ve dinamik kararlar olarak sınıflandırılır. Yalnız bir defa verilen ve verildiğinde sonuçların başka karar süreçleriyle ilişkisinin olmadığı kararlar statik kararlardır. Dinamik kararlar ise, aynı anda veya farklı zamanlarda birbiriyle ilişkili, aynı konuda birbirinin devamı olarak ele alınabilecek kararlardır.

Kriter sayısına göre kararlar, tek kriterli ve çok kriterli kararlar olarak ayrılmaktadır. Ulaşılmak istenen bir amacın olduğu ve bu amaca ulaşmada tek kriterin ele alındığı kararlar tek kriterleri kararlardır. Birden çok amaç ve kriter içeren kararlar ise çok kriterli kararlara girmektedir. Karar verici sayısına göre ise bireysel veya grup kararları ayrımı yapılmaktadır.

Karar Verme Süreci

Karar verme süreci bir karar probleminin çözümü için gerekli işlemleri içeren bir kurallar dizisidir. Bu süreç birbirini izleyen altı adımdan oluşmaktadır:

1. Adım: Problemin ifade edilmesi,
2. Adım: Amaç ve hedeflerin belirlenmesi,
3. Adım: Problemin çözümü için gerekli bilgilerin toplanması,
4. Adım: çözüm seçeneklerinin ifade edilmesi,
5. Adım: seçeneklerin karar kriterleri ile değerlendirilmesi,
6. Adım: En uygu seçeneğin belirlenmesi.

Karar verme sürecinde varılan bir kararın iyi bir karar olarak tanımlanabilmesi için bir takım özelliklere sahip olması gerekir. İyi bir karar etkili bir karar olma özelliğine sahiptir. Bir kararın etkililiği, problemi çözme derecesi ile belirlenebilir. Verilen kararın maliyetinin ön görülen düzeyde kalması halinde karar verimli addedilebilir. Uygulanabilir olmayan bir karar iyi bir karar değildir. Ayrıca vaktin verilmemiş ya da verilememiş bir kararın hükmü olmayacağı veya faydasını az olacağı düşünülürse, kararın zamanında verilmiş olması gerekir.