İşletme Analitiği Dersi 5. Ünite Özet

Giriş

Değişken; farklı bilim dallarında farklı biçimlerde tanımlanmak ile beraber, temel olarak “birimlerin sahip oldukları ve birbirlerinden ayırt edilmelerini sağlayan özelliklere” denilmektedir. Birim ise “bir araştırmada, hakkında bilgi edinilmek istenilen, üzerinde özellikleri ile ilgili ölçüm, sayım ya da gözlemlerin yapılabildiği canlı, cansız varlıklar veya olayların her biri” olarak tanımlanabilir. Belli bir amaç için birimden elde edilen değerler de veri olarak tanımlanabilir

Değişkenin ortaya çıkış biçimi rakam ile ifade edilemiyor ise nitel değişken; değişkenin ortaya çıkış biçimi rakam olarak ifade edilebiliyorsa nicel değişken tanımlaması yapılır. Nitel değişkene örnek olarak cinsiyet değişkeni verilebilir. Nicel değişkene örnek olarak ise Yaş değişkeni verilebilir.

Birimlerin sahip oldukları özelliklerin anlamlı rakam, sayı ve simgeler ile ifade edilmesi işlemine ölçme adı verilir. Ölçme işlemi gerçekleştirilirken ilgili rakam, sayı ve simgelerin, ölçülen değişken içinde olabilecek tüm ilişkileri göstermesi beklenir.

Psikolog Stevens (1946) yapılabilecek ölçümler için dört adet farklı ölçek türü olduğunu belirtmiştir;

1. Sınıflayıcı ölçek
2. Sıralayıcı ölçek
3. Eşit aralıklı ölçek
4. Oranlı ölçek

Sınıflayıcı ölçek nitel değişkenlerin ölçülmesi sırasında kullanılır. Bu ölçek türünde, değişken ölçme düzeyleri kategorilerden oluşur. Sınıflayıcı ölçekte değişken sonuçlarını temsil eden kategoriler arasında doğal bir sıralama yoktur.

Sıralayıcı ölçek, sınıflayıcı ölçek türüne benzer biçimde nitel değişkenler için kullanılır ve ilgili değişken sonuçları kategorilerde bir araya getirilir. Ancak sınıflayıcı ölçeğe göre en büyük farklılık sıralayıcı ölçek türünde değişken sonuçlarının doğal bir sıralamasının yapılabilmesidir.

Eşit aralıklı ölçek, sıralayıcı ölçek türünün tüm özelliklerini içermekle birlikte, birimler arasındaki özellik farkları matematiksel olarak belirlenebilir. Eşit aralıklı ölçek, nicel değişkenlerin ölçümünde kullanılır.

Dördüncü ve son ölçek türü ise Oranlı ölçektir. Bu ölçek daha önceki tüm ölçek türlerinin özelliklerini taşımakla beraber, oranlı ölçekte sıfır başlangıç noktası tüm ölçüm araçlarında aynı anlamı taşır.

Grafikler

Teknolojiye bağlı olarak oluşturulabilecek birçok grafik türü bulunmaktadır. Grafiklerin oluşturulabilmesi için araştırmacıların kullanabilecekleri onlarca yazılım bulunmaktadır. Günümüzde grafik çizim amacı için kullanılan yazılımlardan bazıları Google Sheets, Microsoft Excel, Apple Numbers, Easy Office, Tableau, Gephi, OpenOffice, Libre Office, GeoGebra, R, Maple, Matlab ve Mathematica olarak sayılabilir. Microsoft tarafından açıklanan verilere göre günümüzde 1,2 milyardan fazla insan Microsoft’un Office ürününü kullanmaktadır. Ünite özetinin devamında Microsoft Excel yerine işlemtablosu ifadesi kullanılacaktır.

İyi grafiklerin oluşturulabilmesi için araştırmacının iyi bir yazılıma ihtiyaç duyması- nın yanı sıra, en önemli unsur, grafiği çizilecek olan veriyi iyi anlamasıdır. Grafikler doğrudan göze hitap ettikleri için hedef kullanıcının kafasında probleme ilişkin bir algı oluşturmada etkin olarak kullanılırlar. Grafiklerin renk ve desen gibi destekleyici niteliklerle de beraber kullanımı, arzulanan etkinin artmasına katkı sağlayacaktır. Grafikler çoğunlukla detayların gözükmesini kolaylaştırdıkları gibi problemin bir bütün olarak da görülmesini sağlayacaktır.

Her ne kadar farklı türlerde grafikler olsa da tüm grafiklerin bazı temel özellikleri bulunmaktadır. Bu özelliklerden bazıları çizgi ve dikdörtgenlerin olması, eksenlerin bulunması ve göstergenin yer alması olarak sayılabilir.

Doğru grafiğin oluşturulabilmesi için, grafiğin hedef kitlenin ilgi alanı ve bilgi düzeyine göre hazırlanması beklenir. Grafik ile hedef grubun ne anladığını iyi analiz etmek gerekir. Grafikte yer alacak değişken ya da değişkenlerin neler olacağı iyi tespit edilmelidir. Grafik mümkün olduğunca kolay anlaşılır olmalıdır.

Çizim alanı, grafiği oluşturulacak değişken veya değişkenlere ilişkin çizimleri yapabilmek amacı ile ayrılan alandır. Grafik alanı ise çizim alanından daha büyüktür ve çizim alanını sınırlayan değerleri, değişken isimlerini, başlıkları ve istenen diğer bilgileri içerecektir. Çizim alanına dikkat çekmek amacı ile çizim alanı arka planı farklı biçimlerde oluşturulabilir.

Grafikler, okuyucu tarafından anlaşılabilmeleri için gereken tüm bilgiyi içermelidir. Grafik ana başlığı; grafiği çizilen değişken bilgisini, varsa zaman bilgisini ve grafiğin temsil ettiği diğer unsurları içerecek şekilde kısa ve öz olmalıdır. Ana başlık oluşturulurken olayı anlatan bir cümle kurmak yerine kısa tanımlamalar kullanılması daha faydalıdır.

İyi bir araştırmacı, kendisine sunulan bir grafiği incelemek için öncelikle grafik başlığından okumaya başlamalıdır. Daha sonra ise eksenlerde yer alan değişkenler belirlenmeli, bu değişkenlerin ölçek birimleri ve değerleri tespit edilmelidir. Grafik alanının bir başka önemli bileşeni de gösterge alanıdır. Gösterge, grafik çizim alanında yer alan değişkene ilişkin bilgileri içerecektir. Grafik çizim alanı içerisinde yapılacak çizimlerde çizgi tipi seçimi, çizgi kalınlığı seçimi, sembol seçimi ve renk seçimi gibi unsurlar da büyük önem arz etmektedir

Bu ünitede kullanılan işlemtablosu 15 farklı gruplama yardımıyla grafik seçenekleri sunmaktadır. Her grup içerisinde yer alan seçeneklerde, sayıldığında araştırmacının kullanabileceği 59 farklı seçenek vardır. Bunlardan bazıları şunlardır:

1. Sütun grafikleri
2. Pasta grafiği
3. Histogram
4. Saçılım grafiği
5. Pareto grafiği
6. 3B Harita grafiği
7. Kıvılcım grafiği (Sparklines)

Araştırmacının ilgilendiği değişkenin sınırlayıcı ya da sıralayıcı ölçek ile ölçümlendiği durumlarda sütun grafiği (çubuk grafiği) uygundur. Sütun grafiklerinde değişkenin aldığı farklı sonuçları temsil etmek üzere sütunlar yer alır. Düşey eksende genellikle frekans değerleri yer alır. Ancak kimi durumlarda araştırmacı frekans yerine oranları da kullanabilir. Yatay eksende ise yan yana ilgili değişkenin sonuçları birer sütun ile temsil edilirler. Sütunların yüksekliği, ilgili sonuç sayısı ile orantılıdır.

Özellikle ilgilenilen değişken sonuçlarının oransal olarak ifade edildiği veya gösterilmek istendiği durumlarda pasta grafikleri kullanılır. Pasta grafikleri; sınırlayıcı ve sıralayıcı öl- çek ile ölçümlenmiş değişkenlerin sonuç dağılımını, oransal olarak göstermek üzere kullanılırlar. Pasta grafiği temel olarak, her değişken sonuç değerinin toplam içindeki oranının, bir dairenin ilgili oran kadarlık alana sahip dilimi ile temsil edilmesi işlemidir.

Histogramlar üzerinde çalışılan sürekli bir değişkenin değer aralığı içerisinde nerelerde yoğunlaşma gösterdiğini görebilmek için oluşturulurlar. Eşit aralıklı ölçek ile ölçümlenmiş sürekli değişkenler için oluşturulurlar. Histogramların oluşturulabilmesi için veri setinin gruplandırılmış frekans serisi kullanılır.

Birden fazla sürekli değişkenin bulunduğu çalışmalarda ilgili değişkenler arasındaki iliş- kinin araştırılması için saçılım grafiği oluşturulur. Araştırmacılar iki değişken arasındaki ilişkinin yönü ve derecesini belirlemek için korelasyon katsayısını kullanırlar, ancak özelikle saha çalışmalarında kısa bir sürede iki değişken arasındaki ilişki hakkında bilgi edinmek için saçılım grafiği faydalı olacaktır. Saçılım grafiklerinin bir başka kullanım alanı da zaman serilerinde ortaya çıkmaktadır.

İşletmeler ürettikleri ürünlerin hatasız olması ve müşterilerine hatasız bir şekilde ulaşması için alınabilecek tüm önlemleri alırlar. Bu önlemlerden bir tanesi de Kalite Kontrol’dür. Üretim hattından müşteriye ulaşmak üzere gönderilecek her ürün, üretim aşamasının birkaç adımında veya son aşamada mutlaka kalite kontrol işleminden geçer. Benzer şekilde işletmeler günlük faaliyetlerini yürütürlerken çeşitli problemler ile karşılaşırlar. Hem kalite kontrol sırasında hem de günlük faaliyetler sırasında ortaya çıkan sorunların önem sırasına göre sıralanması işlemlerinde Pareto grafikleri kullanılır.

Coğrafi bilgi sistemleri, üzerinde çalışılan problemin yer/konum parametreleri ile ilişkilendirilmesi ile çözüme ulaşmak için gösterilen çabaların bütünü olarak ele alınabilir. Coğrafi bilgi sistemleri uygulamalarında belirli bir probleme ilişkin veri ile beraber bu verinin derlendiği yer/konum bilgisi de 3B harita grafiği ile yer alır.

Grafikler ilgilenilen değişkenin genel görüntüsünü incelemek için çok faydalıdır. Ancak kimi durumlarda araştırmacılar tüm veri setinin genel görüntüsünü görmek yerine küçük zaman kesitlerini incelemek isteyebilir. Ek olarak inceleme sırasında verinin işlemtablosu içinde olması durumunda küçük zaman kesitine ilişkin bilgi verecek grafiği bir hücre içinde oluşturmak isteyebilir. Kıvılcım grafikleri bu tür durumlarda kullanılır.

Koşullu Biçimlendirme

Kimi durumlarda üzerinde çalışılan veri seti için grafik çizmek yerine araştırmacının ilgilendiği değişkenin önemli değerlerini liste gösteriminde görsel olarak vurgulaması istenebilir. Bu tür durumlarda koşullu biçimlendirme işlemi gerçekleştirilir.

Koşullu biçimlendirme yardımıyla ilgili değişkenin önemli değerleri görsel olarak çubuk, renk, simge ve diğer ayırt ediciler kullanılarak ön plana çıkartılabilir. Araştırmacının ilgilendiği koşula ve biçimlendirme türüne göre koşulu sağlayan işlemtablosu hücresi renk veya şekil değiştirirken, koşulu sağlamayan hücrede bir değişiklik meydana gelmez.

Veri Çubukları; seçilen hücreler içerisinde büyük, küçük veya ortanca değerlerin gösterilmesi için kullanılır. Renk Ölçekleri; seçilen hücrelerde yer alan birimlerin değerleri arttıkça seçilen renk değişerek birimler arasındaki değer farklılıkları görülebilir. Simge Kümeleri, farklı sınıflamaya olanak vermektedir.

Gösterge Panosu

Gösterge panoları son yıllarda kullanıma girmiştir. Bilginin kullanıcılara aktarımında sıklıkla kullanılmaktadır. Temel olarak bir grafiksel arayüzdür. Gösterge panosu, üzerinde düşünülmüş ve öne çıkarılması gereken özellikleri yansıtabilen grafikleri, farklı kaynaklardan elde edilen bilgileri ve tabloları içerir. Gösterge panosu genellikle tek bir sayfa olarak dizayn edilir. Böylece gösterge panosu amacını temsil ettiği düşünülen tüm bileşenler (grafik, tablo, şekil vb) bir arada kolaylıkla görülebilir.

Gösterge panolarının özellikleri şöyledir:

• Genel olarak gösterge panoları amaca ilişkin son eğilimlerin karşılaştırmaların ve istisnaların görülmesini sağlayan grafiksel yapıdadır.
• Gösterge panosu sadece panonun hazırlanma amacına hizmet eden nitelikleri içerir.
• Sadece belirli bir amaca yönelik hazırlandıklarından yapıları itibari ile zaten tamamlanmış bazı analiz ve sonuçları sunarak, okuyucunun veya karar vericilerin işini bir nebze de olsa kolaylaştırırlar.