Fiziksel Rehabilitasyon Dersi 7. Ünite Özet

Yaşlı Bireylerde Transfer ve Mobilite Araçları

Yaşlanmayla birlikte duyularımız, zihinsel kapasitemiz ve kaslarımızın gücünde farklı düzeylerde azalmalar meydana gelmektedir. Yaşlının çevresindeki işlerde kapasitesi giderek düşer. Yaşlılarda mobilite ve transferin kolaylaştırılması; tıbbi yardımlar, çevresel düzenlemeler ve teknoloji kullanılması ile mümkün olur.

Yaşa bağlı hareket zorlukları ev içinde ve ev dışında ortaya çıkmaktadır. Bu yavaşlama duyulardaki azalma, zihinsel yavaşlık, hafıza sorunları ve bunun kaslara yansımasıyla sorunlar meydana getirmektedir. Hafızadaki yetersizlikler nedeniyle kişi harekete başlamada, sürdürmede ve sonlandırmada güçlükler yaşar. Yaşlanmayla birlikte büyük ve küçük kas gruplarının gücü azalır. Yaşlı kişilerde ev ve iş kazalarına ve düşmeye sıklıkla rastlanmasının nedenleri bunlardır.

Yaşlanma sadece hareket sistemimizi etkileyen bir süreç değildir. Hareketlerdeki azalma yanı sıra engellilikte yaşla birlikte artış göstermektedir. Yardımcı teknoloji kullanımıyla bireyler hangi yaşta olursa olsunlar evdeki değişikliklere uyum sağlayabilmekte ve günlük işleri devam ettirebilmektedirler. Hafif kısıtlılıklarda yardımcı araçlar çok daha verimli olacaktır. Ciddi kısıtlılık varsa mutlaka bakıcı ve ev halkından birilerinin yardımına ihtiyaç vardır. Yaşlıların transfer (nakil) ve mobilite (hareket) araçlarını daha etkin kullanabilmeleri için işitme ve görmelerinin iyileştirilmesi önemli noktalardır.

Öz bakım; beslenme, giyinme, yıkanma, cilt bakımı ve temizliği kapsamaktadır. Bu alanda yardımcı araçlar kullanılması kolay ve görece ucuzdur.

Mobilite ile ilgili geliştirilmiş yardımcı teknoloji ile yatarken, otururken, ayakta dikilirken, yürürken ve bir yerden bir yere inip binerken konfor ve güvenlik artmaktadır. Mobilite için farklı şekil ve özellikte baston ve yürüteçler kullanılmaktadır. Ayrıca farklı özelliklerde elektrikli skutır (scooter) tarzı üç-dört tekerlekli araçların da kullanımı giderek artmaktadır. İster tekerlekli sandalye ister skutıra karar verilirse konuyu bilen bir rehabilitasyon profesyonelinin (fizyoterapist) uygun olanı seçmesine ve bu seçilen aracın kullanım eğitimini vermesine ihtiyaç bulunmaktadır. Rehabilitasyon , eski hâline döndürme, esenlendirme anlamında kullanılmaktadır.

Yaşlı bireylerde en zor iki şeyin;

• Oturmadan ayağa kalkma ve
• Ayaktan oturmaya gelme olduğu bilinmektedir.

Bu durumda lift kullanılması gerekmektedir. Lift kişiyi oturma pozisyonundan ayakta durma pozisyonuna getirir ve ters yönde de kullanılır. Elektrikli ve mekanik olan tipleri mevcuttur.

Erişebilirlik noktasında yaşlı bireyin evinden çıktıktan sonra bir yere ya da mekâna bağımsız girebilmesi son derece önemlidir. Mekânın belirli bölgelerine gidebilmesi orada her şeye ve aletlere ulaşabilmesi gereklidir. Yaşlıların ilerideki bir şeye uzanabilmesi için pek çok alet geliştirilmiştir.

Yardımcı araçlar olarak bastonlar, koltuk değnekleri ve yürüteçler sıklıkla yaşlı bireylerde kullanılmaktadır. Bu araçlar hastanın dengesini, aktivitesini artırır ve daha bağımsız kılar. Toplumlarda yaşlı birey sayısı giderek artmaktadır. Kronik hastalıklar ve özürlülük nedeniyle yardımcı araç kullanılması zorunluluk hâline gelmektedir. Kronik hastalıklar, süreğen hastalıkları ifade etmektedir.

Bu yardımcı araçları kullanım amaçları; bağımsız mobilite, özrün azaltılması, fonksiyon kaybını azaltmak ve hastalıkların olumsuzluklarından daha az etkilenmeyi sağlamaktır.

Mobilite Araçları

Bastonlar; yaşlıların zayıf kaslarından ve ağrılı uzuvlarından yükün alınıp geniş alana dağıtılmasında kullanılır.

Standart baston , ahşap yada alüminyumdan yapılan düz hafif ve ucuz olan bastonlardır.

Ofset bastonun , tutacak kısmının ön tarafı kavislidir ve vücut yükü kollar vasıtası ile bu bastona aktarılmaya çalışılır. Diz ve kalça eklemindeki hastalıklarda ve sorunlarda kullanılır.

Üç/dört ayaklı baston , yerle temas alanını artıran mekanizmaya sahiptir, yürümede dengeyi artırır.

Koltuk değnekleri; yaşlılarda ve hastalarda, kolların vücut ağırlığını taşımasını gerektiren durumlarda kullanılır. Ancak koltuk değnekleri enerji tüketimini artırır. Yaşlıların omuz ve kollarında kas gücü azalmış olduğundan zayıf ve çelimsiz kişilerin kullanımına uygun değildir.

Koltuk altı (aksillar) tip , ağırlık taşıtılması gereken durumlarda kullanılan ucuz, hantal ve kullanımı zor cihazlardır.

Ön kol destekli (kanedyen) koltuk değnekleri , ön kolun dirseğe yakın kısmını içine alan ve kavrama için elcik parçası bulunan cihazdır.

Platform tip, bireyin ön kolunu yatay olarak destekleyen yükün elden çok kolda taşıtılmasını sağlayan cihazlardır.

Yürüteçler; bacaklarında zayıflık ve denge problemi olan kişilerde istikrarlı duruş, vücut ağırlığı taşıtma ve yürümede yükün azaltılmasında kullanılan araçlardır. Yürüteçlerle merdiven inip çıkmak bastondaki gibi mümkün olamaz.

Standart yürüteç, yürüyüşü yavaşlatır, fakat en dengeli yürüyüş bu tip ile sağlanır. Yaşlı her adımda yürüteci kaldırır, öne sürer, adım alır ve ağırlığını verir.

Önden tekerlekli yürüteç, yürüyüşün daha doğal olmasını sağlar, yürüteci kaldıramayacak kadar kollarda zayıflığı olanlarda kullanılabilir. Parkinson gibi hastalıklarda yürümeyi oldukça kolaylaştırır.

Dört tekerlekli yürüteç, genellikle önde oturak veya eşya konulan göz içeren genelde fren mekanizması da olan yürüteçlerdir. Nefes darlığı ve kalp problemi olan yaşlılarda ihtiyaç hâlinde oturarak dinlenmeye ve elde taşınamayacak hafif yükleri taşımada tercih edilir.

Mobilite araçların kullanılmasında dikkat edilmesi ve bilinmesi gereken noktalar vardır. Hasta ayakta dururken el bileğinin vücuda değdiği yerin hizası belirlenir. Bu hiza baston ve yürüteç için önemli yüksekliktir. Bu aletlerin elciklerini bu yükseklikte tutarken dirsek 15 ile 30 derece arasında bükülü olmalıdır.

Tekerlekli sandalye kullanan bireylere bakıldığında daha çok eklem sorunları, sinir sistemi hastalıkları, felçler, kemik yapı sorunları, ampütasyon (uzvun kesilmesi), kalp akciğer sistemi yetersizlikleri tanıları olan yaşlılar görülmektedir. Uygun tekerlekli sandalye kişinin fiziksel ölçülerine ve fonksiyonel ölçüleri gibi yüzlerce faktör göz önünde bulundurularak seçilebilmektedir. Ev içinde kullanılan bir sandalye ile yaşlı bakım merkezinde kullanılan, alışveriş için kullanılan ve seyahatte kullanılan sandalye farklı özelliklere sahiptir.

Tekerlekli sandalyeler genel olarak;

• Manuel (elle idare edilen),
• Akülü (motorlu) ve
• Hibrit olmak üzere üç tiptir.

Manuel tip: Tıbbi, genel amaç, yatabilen, ayakta tutabilen, oturağı yükseltilebilen vd.

Akülü (motorlu) tip : Farklı zeminlerde kullanılabilen, sadece ev içi kullanılabilen, merdiven çıkabilen, el kumandalı, göz hareketi ile kumandalı, ses komutu ile harekete geçen, 4 tekerli, 6 tekerli, sepetinde yük taşıyabilen, oksijen tüpü gibi tıbbi düzenek takılabilen vd.

Hibrit tip: Standartları yüksek bir sandalye ile günlük işler kolaylaşır, yaralanma ve kazaların önene geçilebilir ve sosyal hayata aktif katılım mümkün olabilir.

Skutırlar (Scooter); tekerlekli sandalye ve akülü bisikletlerin birleştirilmesi ile geliştirilen araçlardır. Kalp akciğer hastalığı olan ve eklem hastalığı olan yaşlılarda tercih edilmektedir.

Transfer Araçları

Liftler; yaşlı bireyler yataklarından tekerlekli sandalyeye, koltuğa, banyoya yardımla transfer geçemeyecek durumdaysalar kullanılmaktadır. Elektrikli, akülü ve mekanik tipleri bulunmaktadır.

Hareketli koltuklar; oturma kısmı yukarı-aşağı ve önearkaya eğilebilen bu koltuklar hareket güçlüğü ve ağrısı olan yaşlıların kolayca oturup kalkabilmeleri için tasarlanmıştır.

Hareketli yataklar ve yatak aksesuarları; yaşlının kolayca oturmaya gelebilmesine ve oturma pozisyonundan da kalkmayı rahatlıkla yapabileceği yataklardır.

Yatak aksesuarları olarak;

• Yatak kenarı tutacaklar,
• Baş üzeri asılma halkaları,
• Kayma tahtaları ve
• Mobil rampalar kullanılabilmektedir.

Yaşlı Bireylerde Ev İçi Güvenliğin Mobilite ve Transfer ile İlişkisi

Yaşlıların önemli bir kısmı ev içerisinde hareket ederken ve ıslak zeminlere girip çıkarken düşüp yaralanmaktadır. Düşme 65 yaş üzeri bireylerde esas yararlanma ve ölüm nedeni olarak tespit edilmiştir. Bu nedenle ev içi ve ev dışı düzenlemeler yapılarak transfer ve mobilite kolaylaştırılmalıdır.

Ev/apartman girişi ile ilgili alınabilecek tedbir ve yapılabilecek düzenlemeler şöyle sıralanabilir:

• Apartman girişi, koridorlar ve ev kapısı önü aydınlatılmalıdır.
• Merdivenlerdeki kırıklar, tamir edilmelidir.
• Merdivenlerde kaymayan malzeme-kaplama seçilmelidir.
• Koridor, asansör yanı ve katlar arası duvarlara tırabzanlar konmalıdır.
• Tırabzanlar kesintisiz olarak yukarı katlara kadar yapılmalıdır.
• Tırabzanlar yaşlı bireylere uygun yükseklikte monte edilmelidir.
• Apartman koridorlarında ve kapı önlerinde yaşlının takılacağı gereksiz ayakkabı, oyuncak, eşya bulunmamalıdır.
• Merdiven kenarlarına renkli kaymaz bantlar yapıştırılmalıdır.
• Apartmanlarda yetişkin tekerlekli sandalyenin ve refakatçisinin binebileceği büyüklükte asansörler olmalıdır.
• Asansör önü alan manevra yapmaya yetecek kadar geniş olmalıdır.
• Katlar arası tavan aydınlatması da yeterli olmalıdır.

Evin içine yönelik alınabilecek tedbir ve yapılabilecek düzenlemeler şöyle sıralanabilir:

• Ev içi eşit düzeyde aydınlatılmalıdır.
• Elektrik anahtarları ve prizler yaşlının kolaylıkla erişebileceği yükseklikte konumlandırılmalıdır.
• Uzun ömürlü, aşırı ısınmayan, yüksek Wattlı (80, 100W ve üzeri) teknolojik ampuller seçilmelidir.
• Işığı ciddi oranlarda kesen avizeler-aplikler tercih edilmemelidir.
• Ömrünü tamamlayan ampülleri, yaşlıdan başkası değiştirmelidir; karanlıkta, merdiven vs. kullanarak yüksekten düşme riski artırılmamalıdır.
• Koridor gibi yerlerde gece düğmeyi bulmayı çalışmak yerine, harekete duyarlı aydınlatma teknolojileri tercih edilmelidir.
• Ev içindeki koridorların bir tarafına da tırabzan takılmalıdır.
• Tırabzanlar uygun yüksekliğe, dübeller vasıtasıyla çok sıkı sabitlenmelidir.
• Ev içi eşikler kaldırılmalı ya da renkli kaydırmaz bantla kenarları bantlanmalı, görünür hâle getirilmelidir.
• Halı ve kilimlerin altına kaydırmazlar yapıştırılmalıdır.
• Mümkünse takılmaları engellemek ve güvenli mobilite için ev içi duvardan duvara halı kaplatılmalıdır.
• Islak zeminlerde de uygun kaydırmaz yolluklarkaplamalar kullanılmalıdır.
• Halıların üzerinden yaşlının ayağının takılabileceği her şey kaldırılmalıdır.

Elektrikle ilgili alınabilecek tedbir ve yapılabilecek düzenlemeler şöyle sıralanabilir:

• Yaşlı bireylerde elektrik çarpması ve ev yangınlarında elektrik ekipmanları önemlidir.
• Elektrik kablolarının durumu gözden geçirilmeli/değiştirilmelidir.
• Yerde aletlerin kabloları bulunmamalıdır.
• Yerdeki bu kablolara çözüm bulunamıyorsa halı altından geçirilmelidir.
• Çoklu fişli uzatma kablolarına aşırı yükleme yapılacağından bunlar kullanılmamalıdır.
• Kaliteli uzatma kabloları tercih edilebilir.
• Seyyar kalorifer peteği ve elektrikli ısıtıcılar duvara sabitlenmeli ve kabloları ortalıkta görünmemelidir.

İletişim-alarmlar konusunda alınabilecek tedbir ve yapılabilecek düzenlemeler şöyle sıralanabilir:

• Acil durumlarda aranacak numaralar telefon yanında yazılı olmalıdır.
• Yaşlılara yönelik geliştirilen, tek tuşla numaraları otomatik arayan telefonlar tercih edilmelidir.
• Yaşlının banyo ve tuvaletine paralel telefon hatları çekilmelidir.
• Mutfakta ocak, kombi ya da şofben için banyoda ısıtıcı ya da şofben için gaz ve duman dedektörleri mutlaka takılmalıdır.
• Yaşlı bireylerin kesici, elektrikli alet kullanımı, yanabilen malzemelerle tamirat vb. işlerde yardım alması istenmelidir.
• Baston, koltuk değneği ya da tekerlekli sandalye kullanımı, mutfakta ocak kullanımı son derece tehlikeli olabilmektedir.
• Yaşlı bireylerin acil durumlarda ne yapacaklarını bilmeleri önemlidir. Mobilite ve transferleri konusunda önceden birkaç tatbikat yapılması hayat kurtarıcı olacaktır.

Yatak odasında alınabilecek tedbir ve yapılabilecek düzenlemeler şöyle sıralanabilir:

• Lambalar yatak ucundan kontrol edilebilir olmalıdır.
• Elektrikli battaniye ve ısıtıcı dikkatle kullanılmalı periyodik kontroller yapılmalıdır.
• Yatak yüksekliği transferin kolaylıkla yapılabileceği yükseklikte olmalıdır.
• İlaçlar ve su, telefon, protezler, baston/yürüteç yaşlının yatağının yanında kolaylıkla erişeceği yerde konumlanmalıdır.

Banyoda alınabilecek tedbir ve yapılabilecek düzenlemeler şöyle sıralanabilir:

• Banyo zemini, duş kabini varsa küvet içi kaydırmaz halı-paspasla kaplanmalıdır.
• Evde tekerlekli sandalye kullanan varsa lavabo seviyesi aşağıya alınmalıdır.
• Su sıcaklığı önceden sabitlenmelidir.
• Elektrikli aletler fişte takılı kalmamalıdır.
• Saç kurutma makinesi banyo dışında kullanılmalıdır. Alafranga tuvalet için yükselticiler kullanılmalıdır.
• Yaşlının kullandığı ilaçlar büyük harflerle etiketlenmeli ve nemden etkilenmeyecek şekilde dolaba konmalıdır.

Zihinsel/algısal problemi olan yaşlılarda bu düzenlemeler çok daha önem arz etmektedir. Ev içinde kimyasallar, temizlik maddeleri, gaz, su, kesici aletler, ısıtıcılar, yanlış ilaç kullanımı, odada-banyoda-evde kilitli kalma, evden çıkınca tekrar evi bulamama-girememe, kaybolma önem arz etmektedir.