Fiziksel Rehabilitasyon Dersi 5. Ünite Sorularla Öğrenelim

Otuzlu yaşlardan itibaren bireylerin işlevsel kapasiteleri nelere bağlı olarak değişmektedir?

Genetik faktörler, yaşam biçimi, alınan sağlık hizmetlerinin niteliği ve diğer faktörlere bağlı olarak azalma eğilimine girmektedir. Örneğin bazı yaşlılarda işlevlerdeki düşüş hızı eşlik eden süreğen hastalıklar (obezite, romatizmal hastalıklar) veya yetişkinlik döneminde sağlığı etkileyen olumsuz yaşam alışkanlıkları (sigara ve alkol kullanma, hareketsizlik, uykusuzluk) nedeniyle daha fazla olabilmektedir. Bazen düzenli sağlık kontrolü ve yeterli sağlık hizmeti alamamak da bireyin vücut sistemleri üzerinde zorlayıcı ve kalıcı sorunlara yol açabilmektedir.

Yaşlanma süreciyle meydana gelen kas-iskelet sistemi değişimleri nelerdir?

1. Kas yapısında değişimler (örneğin kas liflerinde kayıplar)
2. Bozukluklar (örneğin kas kuvvet kaybı)
3. Aktivite düzeyinde azalma (örneğin hareket etme kapasitesinde kayıplar)
4. Katılımda gerileme (örneğin bulunduğu çevrede sosyal rollerini gerçekleştirememe, arkadaşlarıyla buluşmak için artık dışarıya tek başına çıkamaması)

“Fiziksel aktivite”, “egzersiz” ve “fiziksel uygunluk” terimlerini açıklayınız.

Fiziksel aktivite; büyük iskelet kaslarının kasılması ve enerji tüketimi sonucu ortaya çıkan herhangi bir vücut hareketidir. Egzersiz; fiziksel uygunluğu korumak ve geliştirmek amacıyla planlı, yapılandırılmış ve tekrarlı fiziksel aktivitedir. Fiziksel uygunluk; gün içerisinde temel ve ileri günlük yaşam becerilerini (öz bakım, giyinme, beslenme, yürüme, merdiven inip-çıkma, alış veriş yapma, ev içi ve dışı diğer aktiviteler) yorgunluk olmadan yapabilme, sosyal yaşama katılım ve hobileri için hâlâ enerjisinin kalması yeteneğidir

Fiziksel aktivite ve egzersiz programına düzenli katılan 65 yaş üstü bireyler en çok hangi hastalıklardan korunmuş olabilir?

Koroner kalp hastalığı, yüksek tansiyon, damar hastalıkları, tip 2 diyabet, obezite, yüksek tansiyon ve kolesterol, osteoporoz (kemik kırılganlık hastalığı), osteoartrit (iltihabi olmayan eklem hastalığı), bacak ağrısı, süreğen tıkayıcı akciğer hastalığı gibi pek çok sağlık sorununa yönelik
tedavinin bir parçası olarak egzersiz önerilmektedir. Ayrıca depresyon, endişe bozuklukları, bunama, ağrı, felç, bel ağrısı, konstipasyona
(kabızlık) yönelik müdahaleler içerisinde fiziksel aktiviteye de yer verilmektedir. Fiziksel aktivite, kas-iskelet ağrıları (örneğin fibromiyalji) ve uyku kalitesini artırmak için de önerilmektedir.

Fiziksel Aktivitenin Kısa ve Uzun Dönem Psikolojik Yararları nelerdir?

Kısa Dönem Yararları:
• Gevşeme; uygun fiziksel aktivite gevşemeye yardımcı olur.
• Stres ve endişe; düzenli fiziksel aktivite stres ve endişeyi azaltabilir.
• Moral durumu; uygun fiziksel aktivite sonrası moralde yükselme olur.
Uzun Dönem Yararları:
• Genel iyilik hâli; uzun bir fiziksel aktivite periyodu sonunda psikolojik işlevlerin tüm boyutlarında iyileşme olur.
• Zihinsel sağlık; düzenli egzersiz depresyon ve endişe gibi çeşitli zihinsel hastalıkların tedavisine önemli katkı sağlar.
• Bilişsel gelişme; düzenli fiziksel aktivite sinir sisteminde bilgi işlemleme hızında yaşla görülen gerilemeyi öteler.
• Beceri edinimi; bireylerin yaşına bakılmaksızın yeni beceriler öğrenilebilir veya mevcut beceriler iyileştirilebilir.

Fiziksel Aktivitenin Kısa ve Uzun Dönem Sosyal Yararları nelerdir?

Kısa Dönem Yararları:
• Yaşamı kontrol etme; aktif olmayan bir yaşam biçiminden ziyade uygun fiziksel aktivite programı yaşlı bireyin toplumda daha aktif rol alarak katılımını artırır.
• Sosyal ve kültürel bütünleşme; özellikle küçük gruplar içerisinde yürütülen fiziksel aktivite programları pek çok yaşlı birey için sosyal ve kültürel etkileşimi geliştirir.
Uzun Dönem Yararları:
• Bütünleşmeyi geliştirir; düzenli olarak aktif olmaya çalışan yaşlı bireylerin toplumsal faaliyetlere daha fazla katılma imkânı olur ve bu da sosyal ortamlarda aktif olarak yer almalarına zemin hazırlar.
• Yeni arkadaş edinme; özellikle küçük gruplarda ve diğer sosyal ortamlarda fiziksel aktiviteye katılım yeni arkadaşlıklar kurma ve bunu geliştirmeyi kolaylaştırır.
• Sosyal ve kültürel ağı genişletir; fiziksel aktivite yaşlı bireyin çevresindeki sosyal yapıyı (kişi, etkinlik, organizasyon) genişletme fırsatı sağlar.
• Yeni rollerin edinimi ve sürdürülmesi; fiziksel olarak aktif bir yaşam biçimine sahip olmak, pozitif yeni roller edinme gibi toplumda aktif rolleri sürdürmek için gerekli çevresel zenginliği sunar.
• Nesiller arası aktiviteyi güçlendirir; fiziksel aktivite nesiller arası etkileşime ve paylaşıma fırsat sağlayarak genç bireylerle olan bütünleşmeye katkı sunar.

65 yaş üstü bireylere yönelik dengeli bir fiziksel aktivite/egzersiz programının temel unsurları neler olmalıdır?

• Solunum ve dolaşım sisteminin dayanıklılık eğitimi (aerobik egzersizleri)
• Esneklik eğitimi (eklem hareket egzersizleri)
• Kas kuvvet ve dayanıklılığına yönelik eğitim (dirençli egzersiz eğitimi)
• Denge ve duruş kontrol eğitimi

Yaşlı bir bireylere uygulanan aerobik egzersizin amacı nedir?

Aerobik egzersiz; yaşlı bir birey oturduğu binanın veya kaldığı huzurevinin ikinci katına çıkarken nefes nefese kalmaktadır. Kolayca fark edilebilen bu durum bireyin vücudunun oksijene ihtiyacı olduğunun göstergesidir. Aerobik kelimesi “oksijenli” anlamı taşıyıp “aerobik uygunluk” veya “kardiyorespiratuar dayanıklılık” terminolojisi olarak kullanılmaktadır. Kardiyorespiratuar dayanıklılık; solunum ve dolaşım sistemlerinin dayanıklılığı anlamında kullanılmaktadır. Aerobik uygunluk, dayanıklılık veya solunum-dolaşım sistemlerinin dayanıklılığı, yaşlı bireyin vücudunun atmosferden solunumla oksijeni alabilmesi ve bunu kullanabilme becerisidir.

Yaşlı bireyleri dirençli egzersiz yapmalarındaki amaç nedir?

Kas kuvveti orta yaşla birlikte yavaş yavaş azalma eğilimine girerken yaşlılık döneminde kas kitle kaybıyla kuvvette de azalma belirginleşir. Kas kuvvet ve dayanıklılığı günlük yaşam becerileri sırasında yaşlı bireyin işlevleri için gereklidir. Yaşlı birey yataktan kalkma ve oturma pozisyonuna gelme, sandalyeden ayağa kalkma, yürüyüş, merdiven inip çıkma gibi pek çok yer değiştirme ve hareket becerisi sırasında iskelet kaslarının kuvvetine ve dayanıklılığına ihtiyaç duyar. Fizyoterapist tarafından bu yaşlı birey dirençli egzersiz eğitimine alınarak alt uzuv kasları kuvvetlendirilir ve yer değiştirme becerisinde bağımsızlaştırılır. 

Yaşlı bireyin gereksinimlerine yönelik bir egzersiz reçetesi oluşturabilmek için hangi bilgilere ihtiyaç vardır?

Yaşlı bireyin gereksinimlerine yönelik bir egzersiz reçetesi oluşturabilmek kapsamlı bir değerlendirme ile mümkündür. Bu değerlendirme de yaşlı bireye ait bilgiler (yaş, vücut ağırlığı, boy, istirihat kalp hızı ve solunum frekansı, kan basıncı ölçümü, sağlık durumu, varsa hastalıkları, kullandığı ilaçlar, fiziksel aktivite ve egzersize ilgi düzeyi, varsa mevcut günlük aktivite rutini, varsa sigara vb. alışkanlıkları, günlük yaşam becerilerinde bağımsızlık düzeyi, yaşam kalitesi, bilişsel ve emosyonel düzeyi, doktor tarafından yasaklanan veya dikkatli yapılması gereken etkinlikler) toplanır.

Yaşlı bireylere yönelik egzersiz reçetesi içinde aktivite faz süreleri nasıl olmalı?

Isınma fazı; en az 5 dakika, hafif şiddette aerobik egzersiz (yürüyüş)
Aktivite fazı; orta şiddette aerobik egzersiz (yürüyüş, bisiklet, yüzme)
Soğuma fazı; en az 5 dakika hafif şiddette aerobik egzersiz (yürüyüş) ve kuvvet eğitimi (dirençli egzersizler)
Esneklik fazı; soğuma fazı sonrası

Egzersiz reçetesinde Kardiyorespiratuar (kalp-dolaşım-solunum sistemi) dayanıklılığı artırıcı egzersizlere ilişkin öneriler nelerdir?

*Sıklık; haftada 5 gün orta şiddette fiziksel aktivite, haftada üç gün ve üzeri orta şiddetin üzerinde fiziksel aktivite olacak şekilde planlanmalıdır.
*Şiddet; 0-10 arası fiziksel zorlanma skalasında, 5-6 orta düzey, 7-8 ise orta şiddetin üzerindeki fiziksel aktivite yoğunluğu olarak tanımlanır.
*Süre; orta şiddette fiziksel aktivite en az 30 dakika ve 60 dakikaya kadar çıkılır. En az 10’ar dakikalık bölümlerle toplamda 30-60 dakikaya tamamlanır. Toplamda haftalık 150-300 dakika sürdürülür. Şayet orta şiddetin üzerinde bir yoğunluk ile fiziksel aktivite yapılacaksa gün başına 20-30 dakika, haftalık toplamda 75-100 dakika sürdürülür.
*Tür; en yaygın tür yürüyüştür. Vücut ağırlığını taşımada zorlanan veya eklemleri üzerinde ortopedik stres olan yaşlı bireylere yönelik sabit bisiklet ve su içi egzersizler/yüzme yararlı aerobik egzersiz örnekleridir.

Kas kuvvetlendirme ve dayanıklılık egzersizleri için öneriler nelerdir?

*Sıklık; haftada 2-3 gün ve seanslar arası en az 48 saat geçecek şekilde planlanmalıdır.
*Şiddet; orta şiddette direnç bir kez kaldırılabilen ağırlığın % 60-70’i olarak hesaplanır. Hafif şiddet ise bir kez kaldırılabilen ağırlığın % 40-50’si olarak hesaplanır. Ancak bazen bir kez kaldırılabilen ağırlığı ölçmek mümkün olmayabilir. Bu durumda şiddet için yaşlı bireylerde 0-10 arası bir skala yapılmalıdır. Hafif şiddette yapılan dirençli egzersizler 3-4 puan, orta şiddette yapılan dirençli
egzersizler 5-6 puan olarak orta şiddetin üzerinde yapılan dirençli egzersizler ise 7-8 puan olarak tanımlanır. Dirençli egzersiz şiddettini belirlemede daha kontrollü bir başlangıç yapılarak olası kasiskelet yaralanmaları engellenir. Bu nedenle dirençli egzersizlere 3-4 puan olarak nitelendirilen hafif şiddette başlanabilir. Özellikle kırılgan düzeydeki yaşlılar için direnç kullanmak yerine yer çekimine karşı hareket başlatan bir egzersizle programa başlamak daha güvenli olacaktır.
*Tür; aşamalı artış gösteren dirençli eğitim programı veya vücut ağırlığının kullanıldığı egzersizlere (kalistenik) yer verilmelidir. Büyük kas gruplarını içeren 8-10 egzersiz başlangıçta bir set (her set 10-15 tekrar) aşamalı olarak iki-üç sete çıkarılır. Bazı işlevsel etkinlikler de dirençli egzersiz olarak kullanılabilir. Örneğin merdiven çıkma, sandalyede oturmadan-ayağa kalkmak, kontrollü ve yavaş şekilde sandalyeye oturmak vb.

Denge egzersizleri; yaşlı bireylerde olası denge kayıpları ve düşme risklerini azaltmak amacıyla önemlidir. Egzersiz reçetesinde olması gereken genel prensipler nelerdir?

1. Aşamalı şekilde destek yüzeyi azaltılarak güçleşen duruşlara yer verilmelidir. Örneğin iki ayak yan yana yerdeyken denge, bir ayak diğerinin biraz önündeyken denge, bir ayak diğer ayağın tam önündeyken denge ve tek ayak üzerinde denge egzersizleri.
2. Ağırlık merkezini zorlayan dinamik hareketlere yer verilmelidir. Örneğin bir ayak diğer ayağın tam önündeyken yürüyüş ve dairesel dönüş egzersizleri.
3. Postüral kasların kullanıldığı hareketlere yer verilmelidir. Örneğin topuk ve parmak ucunda ayakta durma.
4. Duyusal bilgilerin azaltıldığı hareketlere yer verilmelidir. Örneğin gözler kapalı ayakta durma.
*Sıklık; haftada 2-3 gün egzersiz seansları içerisinde yer verilmelidir.

Egzersize bazı yaşlı bireylerin katılması uygun olmayabilir. Kalıcı olarak eksersiz yapamayan bireyler hangileridir?

Kalp yetmezliğinin ileri evresi olanlar

Kalıcı yatağa bağımlılık

İleri düzey bilişsel ve davranışsal bozukluğu olanlar

Beyin ve iç organ damarlarında durağan olmayan sorunları olanlar

Şiddetli aort darlığı olanlar

Yaşlı bireylerin fiziksel aktivite programı içerisinde yer alan egzersiz türlerine özgü riskler ve yapılmasının tehlikeli olacağı durumlar olabilir. Buna göre aerobik egzersizlerin yapılmaması gereken durumlar nelerdir?

Aerobik egzersizlerin yapılmaması gereken durumlar;
• İstirahat kalp hızının dakikada 100 atım’dan fazla olması
• Büyük tansiyonun 200 mmHg’den yüksek olması
• Küçük tansiyonun 120 mmHg’den yüksek olması
• Kontrol altında olmayan kalp hastalıkları
• Baş dönmesi, mide bulantısı, aşırı terleme, kusma belirtileri
• Suda yapılan aerobik egzersizlerde açık yarası olanlar havuza alınmamalıdır
• Suda yapılan aerobik egzersizlerde deride mantar ve alerjik reaksiyon gelişenler havuza alınmamalıdır.

Yaşlı bireylerin fiziksel aktivite programı içerisinde yer alan egzersiz türlerine özgü riskler ve yapılmasının tehlikeli olacağı durumlar olabilir. Buna göre dirençli egzersizlerin yapılmaması gereken durumlar nelerdir?

Dirençli egzersizlerin yapılmaması gereken durumlar;
• Küçük ve büyük tansiyonu yüksek olan bireyler
• Nefes tutarak egzersiz yapan bireyler
• Yeni yumuşak doku yaralanması geçiren ve iyileşme sürecinde olan kişiler
• Dirençli egzersiz sırasında ağrı hisseden ve hareketin biçimini değiştiren bireyler
• İltihabi eklem romatizması olan yaşlılarda alevlenme döneminde
• Yeni oluşmuş ve iyileşmekte olan kırık ve çıkık durumunda

Yaşlı bireylerin fiziksel aktivite programı içerisinde yer alan egzersiz türlerine özgü riskler ve yapılmasının tehlikeli olacağı durumlar olabilir. Buna göre esneklik egzersizlerinin yapılmaması gereken durumlar nelerdir?

Esneklik egzersizlerinin yapılmaması gereken durumlar;
• Eklem bütünlüğünün bozulduğu durumlarda (örneğin çıkık, bağ yaralanması)
• Kas, tendon, bağ gibi yumuşak doku şikâyeti olanlar
• Esneklik sırasında ağrı şikâyeti olan bireylerde (örneğin bel ağrısı)
• Esneklik sırasında iğnelenme, karıncalanma veya hissizliğin olduğu durumlar (örneğin sinir dokusuna ilişkin belirtiler)
• Vücut duruşu ve hareketin doğru olarak yapılmadığı pozisyonlar (örneğin ayakta dik dururken dizler düz pozisyonda gövdeyi öne eğip ayaklara sırasıyla dokunmak üzere beli sağa-sola doğru çevirme)
• Fiziksel aktivite programının hemen başlangıcında, vücut aerobik egzersiz ve dirençli egzersizler ile yeterince ısıtılmadan, yumuşak dokunun esneklik için zorlanması.

Fiziksel performansa yönelik hedeflerin nitelikleri nelerdir?

• Gerçekçi olmalıdır; yaşlı birey için elde edilebilecek bir hedef gösterilmektedir. Örneğin aralıksız 15 dakika boyunca yürüyebilmesi.
• Ayrıntılı ve ölçülebilir olmalıdır; yaşlı birey için bir üst basamakta verilen örnek hedef belirli bir harekete özgü olmalıdır ve aynı zamanda verilen süre boyunca ne kadar yürüdüğü takip edilebilmelidir. Örneğin; yaşlı birey huzurevinin 30 metre uzunluğundaki koridorunda 15 dakika boyunca 10 defa gidip geldi. Yani 15 dakika boyunca 300 metre yürüyüş yaptığı kolayca hesaplanarak ölçümü yapılabildi.
• Zaman bağlamında bir hedef de içermelidir; hedef kısa ve uzun süreli beceri veya başarıları da kapsamalıdır. Örneğin programa başladıktan 2 ay sonra aralıksız 10 dakika boyunca yürüyebilecek, programa başladıktan 12 ay sonra 30 dakika boyunca yürüyebilecek.
• Hedef değişen çevresel koşullara ayak uydurmalıdır; yaşlı bireylerin de değişebilen sağlık koşulları nedeniyle konulan hedefler değişen sağlık koşulları veya diğer değişkenlere göre yeniden düzenlenmeli ve belirlenmelidir. Örneğin Ayşe Hanım bir üst maddede verilen örnekteki hedefi gerçekleştirmek üzere programın başında felç geçirdi ve bu nedenle 2 ay sonra 10 dakika aralıksız bağımsız yürüme hedefi değiştirilmek zorunda kalındı. Değişen sağlık koşullarına uygun yeni bir bireysel egzersiz programına alınarak yeni hedefler belirlendi. Ayşe Hanım için yeni kısa süreli hedef, baston yardımıyla yatağından kalkıp banyoya gitme. Uzun süreli hedef ise baston yardımıyla 15 dakika boyunca aralıksız yürüyebilme.

Yaşlılarda fiziksel aktiviteye katılıma ve sürdürülmesine ilişkin tekniklerden çevresel faktörler nelerdir?

Güvenli, ulaşılabilir ve uygun bütçeli aktiviteler tercih edilmeli (örneğin; yürüyüş) Sosyal yönden iletişimi ve eğlenmeyi sağlayabilecek grup etkinliklerini tercih edilmelidir.