Yaşlı Psikolojisi Dersi 3. Ünite Sorularla Öğrenelim

Bilimin betimleme amacı nedir? Açıklayınız?

Bilim öncelikle doğayı, insanı ve olaylar arasındaki ilişkilerin nasıl ve ne şekilde olduğunu ortaya koymayı hede emektedir. Buna bilimin betimleme amacı denmektedir. Betimleme insanın merak etmesiyle başlamaktadır. Betimlemek var olan durumu olduğu haliyle or- taya koymak işidir (Erkuş, 2009). Örneğin “Yaşlı kişilerin yaşadığı sorunlar nelerdir?” gibi bir soru betimlemeye örnek olabilir. Böyle bir çalışmada yaşlı kişilerin yalnızlık, sosyal destek eksikliği, fiziksel ve bedensel zayıflık, hastalıklar gibi birçok sorunu ortaya çıkarılabilir. Bilim sadece olayları betimlemekle yetinmez. O olayların nasıl olduğunu da ortaya koymaya çalışır. Burada bilimin açıklama amacı devreye girmektedir. Açıklama “niçin?” ve “nasıl” sorularına yanıt vermeyle ilgilidir (Karasar, 2004). Ortaya konmuş olan bir bilginin niçin o şekilde olduğu, bu durumun nedenlerinin neler olduğu bilimin açıklama amacıyla ilgilidir. Yukarıdaki örnekte yaşlı kişilerin önemli sorunlarından birisinin yalnızlık olduğunu belirlediğimizi ve bunun en önemli nedeninin de sosyal beceri eksikliği olduğunu ortaya koyduğumuzda bu yaşlıların yalnızlık durumuna ilişkin açıklama yapmış oluruz.

Bilimin yordama amacı nedir? Açıklayınız.

Bilim açıkladığı bir durumdan yola çıkarak gelecekle ilgili de tahminlerde bulunmayı amaçlar. Buna bilimin yordama amacı denmektedir. Yordama var olan bilgiden yola çıkarak gelecekte olabilecek durumlar hakkında yaklaşık kestirimlerde bulunmaktır. Eldeki bilimsel veriler ve bunlara ilişkin getirdiğimiz açıklamalar gelecekte durumun nasıl olacağı ile ilgili bir tahminde bulunmamızı kolaylaştırmaktadır.

Bilgiye ulaşmanın temel yolları nelerdir? Açıklayınız.

Bilgiye ulaşmanın üç temel yolu bulunmaktadır. Bunlar rasyonel, görgül ve bilimsel yolla bilgi edinme yollarıdır. Rasyonel yolla bilgi edinme kişinin akıl yürütme sonucunda bir bilgiye ulaşmasıdır. Bu bilginin doğruluğundan her zaman şüphe edilebilir çünkü rasyonel yolla edinilen bilgi deneysel bir kanıta dayanmayabilmektedir. Görgül yolla bilgi edinme sürecinde ancak gözlem yoluyla bilgi edinilmektedir. Bu yol deneysel uygulamalara açıktır. Bilimsel yolla bilgi edinme ise ne tek başına rasyonel yaklaşım ne de tek başına görgül yaklaşımı temel alır. Bu yaklaşımda bilgi hem akıl yürütme hem de gözlem yoluyla elde edilmektedir (Erkuş, 2009). Burada gözlemle bilimsel araştırma sürecinin tamamı kast edilmektedir. Bilimsel araştırma süreci ilerleyen kısımlarda daha ayrıntılı olarak açıklanmaktadır. Ancak öncelikle bilimsel bilginin sahip olması gereken özellikler üzerinde biraz daha ayrıntılı durmak gerekmektedir.

Bilimsel bilginin sahip olması gereken özellikler nelerdir?

Bu ortak niteliklerin başında nesnel olarak ölçülebilirlik gelmektedir. Bilginin nesnel olarak ölçülebilirliği o bilginin bilimsel ölçme araçları yardımıyla ölçülebilmesi anlamındadır. Örneğin yaşlıların özgüven duygusunu ölçmek için bilimsel yollarla geliştirilmiş bir özgüven ölçeğine ihtiyacımız vardır. Aksi halde sadece kişisel gözlemlerimiz ve görüşlerimize dayalı bir çalışma yapmış oluruz.
Bilimsel bilginin diğer bir özelliği ise veriye dayalı olmasıdır. Bir bilginin veriye dayalı olması o bilgiyi ölçmek için bir ölçme aracının olduğu ve o ölçme aracı yardımıyla bilgilerin elde edildiği anlamına gelmektedir. Örneğin elimizde veri olmadan yaşlıların daha sabırlı olduklarını ileri süremeyiz. Bunu söyleyebilmek için bir araştırmanın yapılmış olması ve araştırma sonunda bu bilginin ortaya konmuş olması gerekmektedir.
Bilimsel bilginin diğer bir niteliği ise tekrarlanabilir bir özellik göstermesidir. Bilimsel olarak yapılmış olan bir araştırmanın kolaylıkla tekrarlanabilir yöntem izlemesi gerekmektedir. Diğer bir ifade ile bir bilimsel araştırma yapıldıysa mutlaka bilimsel olan bir yol ve yöntem izlenmiştir. Bu, eğer bu yol veya yöntemi izlerse bir başka araştırmacı da benzer sonuçlara ulaşabilir anlamına gelmektedir. Kısacası bilimsel araştırmalar tekrar edilebilir bir özellik göstermektedir. Bu nedenle araştırmaların tekrarlanabilmesi için raporlaştırma son derece önemlidir (Erkuş, 2009). Bilimsel araştırmalar bu nedenle belli bir düzeni olan raporlar şeklinde yazılır ve bilimsel kaynaklarda yayınlanırlar. Bilimsel yazılar, bilimsel ma- kaleler, kitaplar raporlaştırmaların ürünüdürler. Raporlaştırma bilimsel bilginin hem başka bilim insanlarına hem de diğer insanlara ulaşması, yararlı olması amacıyla yapılmaktadır.

Bilimsel araştırma aşamalarından “Güçlüğün Sezilmesi” aşamasını açıklayınız.

Bir bilimsel araştırma yapmak için öncelikle araştırmacının kafasını karıştıran bir sorunun veya problemin olması ve araştırmacının merak ettiği bir güçlüğün sezilmesi gerekmektedir. Örneğin araştırmacı yaptığı gözlemler ve okumalar ışığında yaşlı kişilerin zorlayıcı durumlar karşısında gençlere göre daha metanetli ve sabırlı davrandığını düşünüyor olabilir. Bu gerçekten böyle midir? Bu durum nedir? Nasıl olmaktadır? Yaşlıların bu becerilerini gençlere kazandırmak mümkün müdür? gibi bir çok soru ortada bir güçlüğün olduğu anlamına gelmektedir. Burada araştırmacının kendi gözlemleri yoluyla elde ettiği gözlem verileri bulunmakta ve araştırmacı bu gözlemini bilimsel olarak açıklamak için araştırma yapmak istemektedir. Öte yandan kişinin aklına gelen her konu bilimsel araştırma yöntemleri çerçevesinde incelenmeyebilir. Örneğin yaşlı kişilerin ölüme yakın oldukları için cinlerle konuştukları söylenmektedir. Acaba gerçekten de cinler var mıdır? gibi bir soru bilimsel yöntemle incelenmesi mümkün olmayan bir merak konusudur. Araş tırmacı için araş tırma konusu olan bir
durumun bilimsel olarak araş tırılabilmesi için öncelikle bu
konunun görgül yollarla incelenebilir bir özellik
göstermesi, merak edilen konunun önemli olması,
incelemeye değ er olması, alana yenilik getirebilmesi,
sınırlana- bilir olması gibi bazı özelliklerinin olması
gerekmektedir. Öte yandan bilimsel araş tırma herkesin
yapabileceğ i bir iş olarak da görülmemelidir. Bilimsel
araş tırma yapacak olan kiş ilerin araş tırma yapacakları
alanda yeterli bilgi ve donanıma sahip olmaları son derece
önemlidir (Erkuş , 2009).

Bilimsel araştırma aşamalarından “Raporlaştırılmanın
yapılması” aşamasını açıklayınız.

Bilimsel bilgi raporlaş tırılmadığ ı sürece
kalıcılığ ını koruyamaz. Nitekim bilim sürekli var olan
bilgilerin üzerine yeni bilgilerin eklenmesi biçiminde
gelişmektedir. Eğ er yapılan araş tırmalar ve bu
araş tırmalardan elde edilen bilgiler rapolaş tırılmazsa bu
bilgilerin yeni bilgilere temel oluş turması mümkün
olmamaktadır. Bu nedenle bilimsel araş tırmaların
raporlaş tırılması son derece önemlidir. Öte yandan bilimsel
araş tırmaların raporlaş tırılması da yine bilimsel yönteme
uygun olarak yapılmak durumundadır. Aşağ ıda bilimsel
bilginin sahip olması gereken niteliklerden söz ederken
raporlaştırmanın önemi daha iyi anlaşılacaktır.

Bilimsel araştırma türlerinden uygulamalı
araştırmaları açıklayınız.

Uygulamalı araş tırmalar adından da anlaş ılacağ ı
gibi uygulamaya dönük araş tırma türleridir. Bu tür
çalışmalar uygulamadaki işleyiş in nasıl olduğ unu ortaya
çıkarmayı hedefler. Bu araş tırmalarda daha önce özellikle
temel araş tırmalardan elde edilen sonuçlara dayalı olarak
yürütülen uygulamalar üzerinde durulmaktadır. Bu tür
araş tırmalarda var olan uygulamayı daha iyi hale getirmek
hede enmektedir. Örneğ in huzurevlerinde yaşayan
yaş lıların yaş adıkları yalnızlık problemleriyle başa
çıkmaya dönük olarak hazırlanmış bir programın bu sorunu
gidermede kullanılması ve sonuçlarının ortaya konması bu
tür çalışmalara örnek olabilir. Temel araş tırmalarda daha
çok araş tırmacılar ön plandayken uygulamalı
araş tırmalarda daha çok alan çalış anlarının aktif olması
beklenmektedir.

Örnek olay araştırmasını açıklayınız.

Örnek olay araştırması belirlenmiş bir örnek olay
etrafında ayrıntılı bir biçimde çalışmayı esas almaktadır.
Olay, bir kiş i, olay veya durum olabilmektedir. Örneğ in
huzurevinde yaşayan ve intihar giriş iminde bulunan bir
yaş lı kadının içinde bulunduğ u durumun ayrıntılı bir
biçimde incelenmesi söz konusu araş tırma türüne örnek
olabilir. Bu kadının yaş adığ ı durumun tam olarak ne
olduğu, daha önce böyle bir giriş iminin olup olmadığı, tıbbi
geçmiş i, aile öyküsü, sosyo ekonomik düzeyi, şu anda
yaş adığ ı olayla ilgili sürecin nasıl geliş tiğ i gibi birçok
durum örnek olay araştırması çerçevesinde ele alınabilir.Söz konusu vakadan yola çıkarak elde edilen bilgiler ve
veriler benzer koşullardaki diğ er yaş lılar için de geçerli
olabilir ve böyle bir durumda yaş lı intiharlarının nedenleri
çok daha iyi anlaşılmış olur.

Nitel ve nicel araştırmalar arasındaki fark nedir?

Araş tırma türleri arasında yapılan bir diğ er ayrım
da araş tırmanın nicel veya nitel oluşuna göre yapılmaktadır.
Nicel araş tırmalar ve nitel araş tırmalar arasındaki en basit
ayrım öncelikle bu iki kelime arasındaki farkla ilişkilidir.
Nitel sözcükle, nicel ise sayıyla ilgili kavramlar olarak
kullanılmaktadır. Bu bağ lamda nicel araş tırmaların sayılar
kullanılarak nitel araş tırmaların ise sözcükler kullanılarak
yapıldığ ını söylemek mümkündür. İ
nsan doğ asıyla ilgili
nicel araş tırma yapanlar, çoğ unlukla elde ettikleri
sonuçların daha nesnel ve matematiksel sonuçlarla ilgili
olduğ undan hareketle bu tür çalışmaların daha bilimsel
olduğ unu ileri sürmektedirler. Bu bağ lamda da dünyada bir
tek gerçek olduğ unu savunmaktadırlar. Nitel araş tırma
yapanlar ise dünyanın bir çok gerçekten oluştuğ unu, aynı
durumla ilgili farklı kiş isel görüş lerin olabileceğ ini ve
böylece gerçeklerin sosyal ortamlarda yapılandığ ını ileri
sürmektedirler (Büyüköztürk ve ark., 2008). Nicel
araş tırmalarda sadece sayısal verilerden söz edilmekteyken
nitel araş tırmalarda görüşmeler, gözlemler ve
dokümanlardan elde edilen üç tür veriden söz edilebilir.

Zaman uzamına göre araştırmalar kaça ayrılır? Her
birini açıklayınız.

Boylamsal ve kesitsel olmak üzere iki türde
yapılabilmektedir.
Boylamsal Araş tırmalar: Boylamsal araş tırmalarda
üzerinde çalış ılan konuyla ilgili olarak aynı bireylerden
zaman içinde veri toplanmakta ve verilerin ne yönde
değ iş tiğ i incelenmektedir. Bu tarz araş tırmalarda
araş tırmacı veri toplayacağ ı kiş ileri belirlemekte ve farklı
zamanlarda aynı kiş ilere ulaş arak onlardan aynı konuyla
ilgili yeni veriler toplamaktadır. Böylece aynı kiş iler üzerinden
araş tırmak istediğ i konuyla ilgili değ iş imin nasıl
olduğ unu ortaya koyabilmektedir. Yukarıdaki örnek
üzerinden gidilecek olursa araş tırmacı söz gelimi 30 tane
genç insandan özgüven düzeyiyle ilgili veriler toplamakta
ve bu kiş ilerden bir yıl aradan sonra tekrar aynı verileri
almakta ve bu ş ekilde yıllarca veri toplamaktadır. Bu süre
araş tırmaya bağ lı olmak üzere çok uzun olabileceğ i gibi 4-
5 yıl gibi daha kısa süre de olabilir. Bu çalışmalardan elde
edilen veriler oldukça nesnel veriler olduğ undan
güvenirliğ i yüksektir. Ancak bu şekilde veri elde etmek
bazen çok zor olabilmektedir. Çok uzun süre alması,
ekonomik olmayış ı, kısa sürede sonuç vermeyiş i ve
katılımcıların zaman içinde kaybı önemli bir sorundur.
Boylamsal araş tırmalar geliş imde durağ anlık ve değ işme,
erken deneyimlerin sonraki geliş im süreci için önemi gibi
hayati konularda çok fazla bilgi sağ lamalarına rağmen
pahalı ve zaman alıcı çalışmalardır (Santrock, 2014). Bu
nedenle araş tırmacılar aynı sonuca ulaş - mak amacıyla
araştırmalarını kesitsel yöntemle de yapabilmektedirler.Kesitsel Araştırmalar: Kesitsel yöntemde boylamsal yöntemdeki gibi aynı bireylerden farklı zamanlarda veri toplamak yerine farklı yaş gruplarındaki kişilerden aynı anda veri toplanarak gelişimsel sürecin ortaya konması hede enmektedir. Bu tür araştırmalarda araştırmacının en büyük avantajı katılımcıların büyümelerini veya yaşlanmalarını beklemek durumunda kalmamalarıdır (Santrock, 2014). Yukarıdaki örnekte özgüven düzeyinin gençlikten yaşlılığa kadar ne şekilde değiştiğini ortaya koymak isteyen bir araştırmacı, verilerini farklı yaş gruplarından toplayarak sürecin her bir yaş düzeyinde nasıl olduğunu ortaya koyabilmektedir. Boylamsal araştırmaya göre çok daha kısa sürede gelişimsel bir bilgi elde etmenin mümkün olduğu bu yöntemde bazı sınırlılıklar da bulunmaktadır. Örneğin bu tür çalışmalar aynı bireylerin zaman içindeki değişimini verememekte ve bireysel özelliklerin değişimi hakkında bilgi vermemektedir.

Yaşlı bireyi tanımaya yönelik test teknikleri nelerdir?

Test teknikleri bilimsel bilgiye çeşitli testler ve ölçme araçları kullanarak ulaşmayı hedefl eyen tekniklerdir (Özgüven, 1994). Çok sayıda test tekniği olmakla birlikte burada bu tekniklerin ayrıntılarına girilmeyecek genel olarak hangi amaçlarla kullanıldığı üzerinde durulacaktır. Yaşlılarla kullanılan en önemli test teknikleri bilişsel işlevlerin durumunu ortaya koyma amaçlı olarak kullanılan testlerdir. Bu testlerde kişinin zihinsel işlevlerinin nasıl olduğu, bunama veya benzeri bir zihinsel sorununun olup olmadığı, zaman, mekan veya kişi oryantasyonunun yerinde olup olmadığı ortaya konmaya çalışılır. Ayrıca kişinin akli dengesinin yerinde olup olmadığı veya kişilik özelliklerinin neler olduğu da test teknikleri kullanılarak öğrenilebilir. Test teknikleri araştırma yapmaktan çok uygulama yapmak amacıyla kullanılır. Uygulama alanında çoğunlukla bu tür testlerin yasal olarak bir mal paylaşımı söz konusu olduğunda kullanıldığını görmekteyiz. Kişinin akli dengesinin ve bilişsel (zihinsel) düzeyinin uygun olup olmadığı çeşitli testler aracılığıyla değerlendirilmekte ve buna uygun yasal tedbirler alınmaktadır. Test teknikleri oldukça çeşitlidir ve hemen her birinin uygulanması özel bir eğitim gerektirmektedir. Bu nedenle burada test teknikleri ayrıntılı olarak açıklanmamış ve sözü edilen işlevlerinden söz etmekle yetinilmiştir.

Yaşlı bireyi tanımaya yönelik olan test dışı tekniklerden gözlem kaça ayrılır? Açıklayınız.

Gözlem gelişigüzel ve sistematik olmak üzere iki türlü olabilmektedir (Özgüven, 1994). Gelişigüzel (doğal) gözlemde veriler neyin, nerede, nasıl, ne zaman gözleneceğine ilişkin bir planın yapılmadığı, amacın saptanmadığı doğal bir ortamda rastlantısal olarak elde edilir. Ancak bu bilginin elde edilebilmesi için de şüphesiz araştırmacının duyarlı olması, konuya hakim olması ve alanla ilgili deneyimi ve birikiminin yüksek olması gerekmektedir. Diğer bir ifade ile bir gözlemin gelişigüzel olması sadece rastlantılar yoluyla elde edilen bilgilerle sınırlı değildir. Örneğin yaşlı kişilerle çalışan bir yaşlı bakım elemanı yaşlılarla ilgili ne denli derin bir bilgiye sahip olursa gözlemlerinde de o denli işlevsel bilgiler elde edebilecektir. Uzman kişinin bilgi dağarcığının zayıf olması ise birçok veriyi gözden kaçırmasına neden olabilecektir.
İkinci tür gözlem ise sistematik gözlemdir. Sistematik gözlem neyin, nerede, nasıl, ne zaman gözleneceğinin önceden planlandığı, amacın saptandığı ve belli kurallara uyularak yapılan gözlemdir. Örneğin huzurevinde çalışan bir yaşlı bakım elemanının yaşlı kişilerin birbirleriyle olan etkileşimini incelediğini düşünelim. Böyle bir çalışmada araştırmacının önceden etkileşimle ilgili derin bilgi sahibi olması gerekmekte ve bu bilgi çerçevesinde yapacağı gözlemi planlaması gerekmektedir.

Bilimin öncelikle doğayı, insanı ve olaylar arasın­daki ilişkilerin nasıl ve ne şekilde olduğunu ortaya koymayı hedefleyen amacına ne denir?

Betimleme amacı

Bilme edinimi, bilinen şey, bilme edimi sonucunda edinilen şeye ne denir?

Bilgi

Kişi­nin akıl yürütme sonucunda bir bilgiye ulaşması, bilgiye ulaşmanın hangi yoludur?

Rasyonel yolla bilgi edinme

Bir kişinin akıl yürütme ve gözlem yoluyla elde ettiği bilgiye ulaşmada kullandığı yol hangisidir?

Bilimsel yolla bilgi edinme

Bir bilginin bilimsel ölçme araçları yardımıyla ölçülebilmesi bilimsel bilginin hangi özelliğidir?

Nesnel olarak ölçülebilirliği

Bir bilgiyi ölçmek için bir ölçme aracının olması ve o ölçme aracı yardımıyla bilgilerin elde edilmesi bilimsel bilginin hangi özelliğini ifade eder?

Veriye dayalı olması

Araştırmacının kendisi için araştırma konusu olan ve bilimsel olarak incelenebilir özellikler gösteren konuyu bir problem olarak veya birtakım araştırma soruları ile ortaya koyduğu bilimsel araştırma aşaması hangisidir?

Problemin Tanımlanması

Araştırmacının alanla il­gili okumaları, donanımı ve gözlemlerine dayanarak araştırmasının olası sonuçları hakkında hipotezler kurduğu bilimsel araştırma aşaması hangisidir?

Çözümün Kestirilmesi

Bir kişi, olay veya durum etrafında ayrıntılı bir biçimde çalışmayı esas alan araştırma türü hangisidir?

Örnek olay araştırması

Bir yaşantıyı, o yaşantıyı geçiren kişilerin öznel bakış açısıyla ortaya koymayı amaçlayan araştırma türüne ne denir?

Fenomenolojik araştırmalar

Bilimsel yöntemler için en kesin sonuçların elde edildiği araştırma türü hangisidir?

Deneysel Araştırmalar

Üzerinde çalışılan konu ile ilgili olarak aynı bireylerden zaman içinde veri toplanan ve verilerin ne yönde değiştiğini inceleyen araştırma yönteminin adı nedir?

Boylamsal araştırmalar

Aynı bireylerden farklı zamanlarda veri toplamak yerine farklı yaş gruplarındaki kişilerden aynı anda veri toplayarak gelişimsel süreci ortaya koymayı hedefleyen araştırma yöntemi hangisidir?

Kesitsel araştırmalar

Yaşlı bir bireyi bilimsel olarak tanımak için çeşitli testler ve ölçme araçları kullanan tekniklere ne denir?

Test Teknikleri

Bireylere herhangi bir ölçek uygulamadan onlardan bilgi almayı veya veri toplamayı hedefleyen araçlara ne denir?

Test dışı teknikler

Yaşlılarla ilgili bilimsel araştırma yap­mak için yüz yüze gelen iki veya daha fazla kişinin sözel veya sözel olmayan davranış ve teknikler kul­lanarak yaptıkları etkileşim sürecine ne denir?

Görüşme

Bir kimsenin diğer bir kimse hakkında duyu organları ile bilgi edinme yolu veya bireylerin değişik ortamlarda, çeşitli dav­ranışları hakkında onları gözleme yolu ile bilgi top­layan tekniğe ne denir?

Gözlem

Verilerin neyin, nerede, nasıl ve ne zaman gözleneceğine ilişkin bir planın yapılmadığı, amacın saptanmadığı doğal bir ortamda rastlantısal olarak elde edildiği gözlem türü hangisidir?

Gelişigüzel gözlem

Verilerin neyin, nerede, nasıl ve ne zaman gözleneceğinin önceden planlandığı, amacın saptandığı ve belli kurallara uyularak yapılan gözlem türü hangisidir?

Sistematik gözlem

İlgilenilen konu hakkında kişilerin görüşlerini almaya yarayan yazılı soru grubuna ne denir?

Anket