Psiko-Sosyal Rehabilitasyon Dersi 7. Ünite Sorularla Öğrenelim

Yaşlı istismarı ile ilgili risk faktörleri arasındaki ilişkiler konusunda açıklama getiren kuramsal yaklaşımlar nelerdir?

Bu kuramlar ekolojik yaklaşım, durumsal yaklaşım, sosyal alış-veriş kuramı, sembolik etkileşim yaklaşımı ve feminist yaklaşımdır.

Yaşlı istismar ve ihmalini arttıran risk faktörlerini açıklayınız.

Dünyada nüfusun yaşlanması, diğer bir deyişle yaşlı nüfusun tüm nüfus içindeki oranının artmasıyla birlikte bakım ihtiyacı da artmıştır. Bakım ihtiyacının artması, zorlu ve stresli bir iş üstlenen bakım verenlerin yaşlı bireyi istismar etmesine sebep olabilmektedir. Yaşlı istismar ve ihmalini artıran birçok sebep bulunmaktadır. Bunların bir kısmı sosyal etmenlerden, bir kısmı yaşlı bireye ilişkin özelliklerden, diğer bir kısmı ise bakım veren bireyden kaynaklanmaktadır.

Dünyada yaşlı istismarı ile ilgili yapılan araştırmalara örnek veriniz.

Yaşlı istismarı konusundaki çalışmalar daha çok Kuzey Amerika ve İngiltere gibi yaşlı nüfusu fazla olan ülkelerde toplanmaktadır. ABD’de dört büyük çalışmanın değerlendirilmesi sonucunda fiziksel, psikolojik/duygusal istismar ve ihmal oranı %3,2 olarak saptanmıştır. Kanadalıların % 4’ü istismara uğradıklarını bildirmişlerdir. İstismar türleri açısından maddi istismar en yaygın istismar türüdür. Hollanda’da gerçekleştirilen ve bir yıllık istismar oranlarının araştırıldığı bir çalışmada ise yaşlıların %5,6’sının istismara uğradığı bulgusu elde edilmiştir.

Yaşlı bireyin kendi isteği dışında mal varlılığının başkalarının üzerine geçirilmesi veya vasiyetinin değiştirilmesi hangi istismar türüne girmektedir?

Yaşlı bireyin mal varlılığının başkalarının üzerine geçirilmesi veya vasiyetinin değiştirilmesi de ekonomik istismar kapsamına girer. Ancak her finansal aktarımı istismar kapsamında değerlendirmek doğru olmaz. Bir para ya da mülk aktarımının ekonomik istismar olarak değerlendirilmesi için o aktarımın yaşlı bireyin isteği dışında gerçekleşmesi gerekmektedir. 

Yaşlılara karşı şiddet gösteren bir kişinin davranışını güç dengesizliği açısından açıklayınız.

Şiddetin temelinde güç dengesizliği yatmaktadır. Birey karşı tarafa şiddet uygulayarak güç gösterisinde bulunmakta, kendi üstünlüğünü ilan etmeye çalışmaktadır. Yaşlı bireyin
sorunları karşısında kendini güçsüz ve aciz hisseden bakıcı, yaşlı bireye şiddet uygulayarak gücün ve kontrolün kendisinde olduğunu vurgulamaya çalışmaktadır. Şiddet, aynı
zamanda bir yansıtma mekanizması olarak da kullanılabilir. Bakım yükünün ağır gelmesi, ekonomik sıkıntılar ve ailesel problemler, kişinin bu problemleri yaşlı bireye yansıtarak ona karşı şiddet uygulamasına sebep olabilir. Şiddetin istismar gibi farklı türleri bulunmaktadır.

Yaşlı istismarı türlerini sıralayınız.

Yaşlı istismarı; fiziksel istismar, psikolojik/duygusal istismar, ekonomik istismar, cinsel istismar, ihmal ve terk etme olmak üzere toplam 6 başlık altında toplanabilir.

Yaşlı istismarını açıklayan durumsal yaklaşımın zayıf yönünü açıklayınız.

Bu kuramın en önemli eksikliği istismarcıların yaşadığı stresin aynısını yaşayan bazı bakım vericilerin yaşlılarını neden istismar etmediğini açıklayamamasıdır. Bu yaklaşım, yaşlı bireyi bir stres kaynağı olarak tanımlaması nedeniyle de eleştirilmektedir ve istismarın asıl nedenlerine ulaşılmasını sınırlayan bir bakış açısıdır. Aynı zamanda bu durum yaşlı bireylerin ötekileştirilmesine, yaşlı bireyler hakkında olumsuz kalıp yargıların oluşmasına sebep olmaktadır.

Şiddet uygulayan kişinin şiddet mağduru yaşlı bireyden özür dilediği, bir daha yapmayacağına dair mağdur bireyi ikna ettiği, onu sevdiğini, ona önem ve değer verdiğini, ona ihtiyacı olduğunu söylediği ve sonuç olarak “barış” ın sağlandığı dönem şiddetin hangi aşaması olarak bilinmektedir?

Balayı aşaması ise, şiddet uygulayan kişinin şiddet mağduru yaşlı bireyden özür dilediği, bir daha yapmayacağına dair mağdur bireyi ikna ettiği, onu sevdiğini, ona önem ve değer verdiğini, ona ihtiyacı olduğunu söylediği ve sonuç olarak “barış” ın sağlandığı bir dönemdir.

Banyo yapmak istemeyen, yemek yemek istemeyen yaşlıya zorla bu aktivitelerin yaptırılması hangi istismar türüne girer?

Banyo yapmak istemeyen, yemek yemek istemeyen yaşlıya zorla bu aktivitelerin yaptırılması fiziksel istismardır.

Yaşlı istismarı ve ihmali arasındaki farkları açıklayınız.

Yaşlı istismarı yaşlı bireyin fiziksel ve ruhsal olarak iyilik halini bozmaya yönelik her türlü eylem olarak tanımlanabilir. İstismar, yaşlı bireyin zayıflıklarından yararlanılarak yaşlı
bireye zarar verilmesiyle ortaya çıkar. Yaşlı ihmali, bakıma ihtiyacı olan yaşlı bireyin barınma, yiyecek, ilaç, giysi ve sağlık hizmetleri gibi temel ihtiyaçlardan mahrum bırakılması olarak tanımlanmaktadır. Yaşlıların tehlikeli ve onlara zarar getirebilecek ortamlarda bırakılması da yaşlı ihmali kapsamına girer. Yaşlı ihmali pasif bir olgudur; ihmal hiçbir şey yapmamanın getirdiği zararlarla ortaya çıkar. 

Yaşlı istismarına bakım vericilerin aşırı şekilde tükenmişlik yaşadıkları ve duygusal problemleri olduğu şeklinde açıklama getiren kuram nedir?

Yaşlı istismarına bakım vericilerin aşırı şekilde tükenmişlik yaşadıkları ve duygusal problemleri olduğu şeklinde açıklama getiren kuram durumsal kuramdır.

Yaşlı istismarını açıklamakta başvurulan sosyal etkileşim yaklaşımının zayıf yanını açıklayınız.

Yaklaşımla ilgili zorluk istismar sürecine etki edebilecek sosyal ve ekonomik faktörleri ve çocukluklarında istismara uğramış bakım vericilerin tamamının yaşlılarını istismar etmediğini dikkate almamasıdır. Gerçekte, yakın zamanda yapılan bir araştırma çocuk istismarcıları ile yaşlı istismarcılarını karşılaştırmış ve çocuk istismarı yapan ebeveynlerin, yaşlı istismarı yapan istismarcılara göre çocukluklarında daha fazla şiddete maruz kaldıklarını ortaya koymuştur (Korbin, Anetzberger, Thomason & Austin, 1991). 

Etkileşimsel teori şiddet olgusunu ne şekilde açıklamaktadır?

Etkileşimsel teori ise, şiddet eğilimini bireyin bulunduğu ortamla olan etkileşimine bağlar. Ailesel ilişkilerin zayıf veya kötü olması; sosyal çevrede uyuşturucu madde ve alkol kullanılması; kesici, delici ve ateşli silahlara ulaşımın kolay olması gibi etmenler şiddeti besleyen unsurlardır.

Medya yaşçılığın toplumda sürdürülmesi üzerinde nasıl bir etkiye sahiptir?

Özellikle medyanın yaşlılar hakkında olumsuz düşünceler yaratılması ve sürdürülmesi açısından büyük bir rolü vardır. Yaşlıları güçsüz, aciz, yalnız ve muhtaç olarak yansıtan medya, halkın da bu tür kalıp düşünceleri benimsemesinde etkili olmaktadır. Yaşlı bireylerin medyadaki temsilinin önyargılardan ve kalıpyargılardan arınmış, yaşlıların gerçek niteliklerini ve değerlerini yansıtır bir şekilde olması gerekmektedir. Medyada gençliğin ve güzelliğin gereğinden fazla övülmesi ve yüceltilmesi de yaşlılığın imajını baltalamaktadır.

Yaşlı istismarı türlerinden psikolojik/duygusal istismarı tanımlayınız.

Yaşlı bireyin tanıdığı ve güvendiği kişi ya da kişiler tarafından kasıtlı olarak baskıya, tehditlere ve ruhsal şiddete maruz bırakılması, psikolojik/duygusal istismar olarak nitelendirilmektedir. Psikolojik/ duygusal istismarda fiziksel temas yoktur ancak kişi kullandığı kelime ve cümlelerle, jest ve mimiklerle, tavır, tutum ve davranışlarıyla yaşlı bireye zarar verir.

Yaşçılık yaşlı bireyleri sosyal ve ekonomik olarak nasıl etkileyebilir?

Yaşçılık yaşlı bireyleri sosyal ve ekonomik açıdan da olumsuz olarak etkileyebilmektedir. Örneğin, özellikle iş garantisinin olmadığı özel sektörde yaşlı bireylerin işlerini kaybetmeleri daha yüksek bir olasılıktır. Aynı şekilde bir işe başvuran iki adaydan yaşlı olanın, yaşçılık sebebiyle işe alınmama ihtimali yüksek olabilmektedir. Ayrıca sigorta şirketleri yaşlarından dolayı yaşlı bireylere sağlık sigortası, seyahat sigortası ve diğer sigorta hizmetlerini sağlamaktan kaçınabilmektedir. Benzer şekilde bankalar da kredi kartı veya kredi gibi hizmetlerden yaşlı bireyleri mahrum bırakabilmektedir. 

Türkiye’de yaşlı istismarı ile ilgili yapılan araştırmalara örnek veriniz.

Ülkemizde yapılan bir çalışmada yaşlıların, %25,6’sının istismara maruz kaldığı gözlemlenmiştir. İstismar çeşitleri göz önünde bulundurulduğunda, fiziksel istismar %25,7, ekonomik istismar %14,7 ve ihmal %18,1 olarak saptanmıştır. Diğer bir çalışmada, yaşlı bireylerin %1,5’inin fiziksel, %2,5’inin ekonomik, %3,5’inin kesin ihmale uğradığı saptanmıştır. %28.9’unda ise olası ihmal bulgusu gözlemlenmiştir. Bir başka çalışmada, yaşlıların %18,2’sinin istismara uğradığı belirlenmiştir. Yaşlı istismarının %40,5’inin duygusal istismar, %29,7’sinin ihmal, %20,3’ünün ekonomik istismar ve %9,5’inin fiziksel istismar olduğu saptanmıştır. Daha güncel bir çalışmada ise yaşlı bireylerin, %14,2’sinin son 12 ay içinde bir istismar ve ihmale maruz kaldığı
tespit edilmiştir. Bunların %8,1’i psikolojik/duygusal, %7,6’sı ihmal, %3,5’i ekonomik, %2,9’u fiziksel, %0,4’ü cinsel istismar olarak ortaya çıkmıştır.

Yaşlı bir bireyin psikolojik ve duygusal istismara uğradığından şüphelenmeye neden olacak belirtiler nelerdir?

Pasiflik, hayattan geri çekilme, sosyal izolasyon, uyku bozuklukları ve beslenme düzeninde değişiklikler; depresyon, kaygı, çaresizlik, ümitsizlik, korku ve boyun eğme gibi durumlar; açık konuşmakta tereddüt; bakıcıyla her türlü fiziksel, sözel veya göz kontağından kaçınma, çelişkili ifadeler ve ikilemler (mental hastalıklardan kaynaklanmayan).

Ekolojik model yaşlı istismarını nasıl açıklamaktadır?

Yaşlı istismarı ile ilgili kuramların ve faktörlerin karmaşıklığı ve çokluğunu düzenlemenin bir yolu olarak araştırmacılar “ekolojik” modeli kullanmışlardır. Ekolojik model, şiddetin bireysel, kişiler arası ve toplumsal faktörlerin bir sonucu olduğunu savunmaktadır. Bu modelin avantajı yaşlı istismarının gerisinde yatan nedenleri, daha kapsamlı ve sosyal sorunlarla bağlantılı olarak ele almasıdır. Diğer bir deyişle ekolojik model yaşlı bireyi ve istismarcı bireyi kendi çevreleri içinde değerlendirir. Bu model hem yaşlı birey, hem de istismarcı birey açısından daha anlaşılır ve kapsamlı bir açıklama sunar.

Yaşlı istismarını önlemekte durumsal yaklaşımı benimseyen bir müdahale programında, yaşlı bir bireye şiddet uygulayan alkol problemli bir bakım vericiye nasıl müdahalede bulunulur?

Durumsal yaklaşım perspektifini temel alan müdahaleler bakım veren kişiye daha fazla destek hizmetleri ve destek grupları olanağı sağlamak suretiyle stresi azaltmak için girişimde bulunur.