Psiko-Sosyal Rehabilitasyon Dersi 7. Ünite Özet

Giriş

Yaşlı istismar ve ihmali giderek artmakta olan bir sorun olarak ülkemizde ve dünyada göze çarpmaktadır. Yaşlı nüfusun toplam nüfus içindeki oranının artmasıyla beraber birlikte yaşlı istismar ve ihmal vakaları da artmaktadır. Yaşlı nüfusun artması birtakım akut ve kronik hastalıkların artmasına ve yaşlı bireylerin başkalarına bağımlı bireyler olmalarına sebep olmaktadır. Kadının çalışma hayatında daha fazla yer alması bakım verme işlevini düşürmüştür. Bu ve benzer demografik nedenlerle geniş aile üyelerinin uzun süreli bakımı, bir stres kaynağı haline gelmiştir. Bu durum nitelikli bakım elemanlarına duyulan gereksinimi artırmıştır ve kurumsal bakımı önemli bir ihtiyaç haline getirmiştir. Kurumsal bakım merkezlerinde niteliksiz bakım elemanlarının istihdam edilmeleri sonucunda yaşlı bireylerin istismar edilmeleri kaçınılmaz olmaktadır. Yaşlı istismarı, yaşlı bireyin iyilik halini, bedensel ve ruhsal bütünlüğünü bozan bir durumdur. Bu yüzden yaşlı istismarının önlenmesi, meydana geldiği zaman ise tespit edilerek müdahale edilmesi gerekir.

2005 yılından beri her yıl Haziran ayının 15’i Dünya Yaşlı İstismarı Farkındalık Günü olarak kutlanmaktadır. Böylelikle yaşlı istismarına dikkat çekmek, yaşlı istismarı hakkında toplumu bilgilendirmek ve farkındalık yaratmak mümkün olabilir. Bu bağlamda toplumunun her kesiminden paydaşlara görev düşmektedir. Akademisyen ve araştırmacılar, sivil toplum örgütleri, politikacılar ve medya organları yaşlı istismarı konusunda farkındalık yaratarak, istismar hakkında toplumu bilinçlendirip vakalarının azaltılmasında önemli rol oynayabilirler.

Yaşlı İstismarı

Yaşlı istismarı yaşlı bireyin başkaları tarafından suistimal edilerek fiziksel ve ruhsal olarak iyilik halinin bozulmasına yönelik bir eylem olarak tanımlanabilir.

Yaşlı İstismarı Türleri

Yaşlı istismarının toplam altı başlığı vardır. Bunlar;

• fiziksel istismar,
• psikolojik/duygusal istismar,
• ekonomik istismar,
• cinsel istismar,
• ihmal ve
• terk etme

Bu istismar tek tek veya bir kaçı bir arada gözlenebilir.

Yaşlıya Yönelik Şiddet

Kaba kuvvet gerektiren eylemler için genellikle şiddet kelimesi kullanılmaktadır. Dünya Sağlık Örgütü tarafından şiddet şu şekilde tanımlanmıştır; yaralanma, ölüm, psikolojik zarar veren, kayıpla sonuçlanma olasılığı taşıyan veya sonuçlanan, kişinin kendisine, başka bir kişiye, gruba ya da topluluğa karşı fiziksel güç kullanması. Yaşlı nüfusun toplum içindeki oranı artması yaşlıya yönelik şiddet vakalarını da arttırmaktadır. Yaşlı insanlar fiziksel ve mental (ruhsal) hastalıklar nedeniyle daha kırılgan hale gelmektedir. Bu durumda olan yaşlılar şiddete daha açık bir hale getirmektedir. Sonuç olarak şiddete maruz kalan yaşlı bireylerin şiddete direnebilmesi ve karşı tavır alabilmesi zorlaşmaktadır. Şiddet olgusunu açıklayan birçok teori vardır. Bunlar;

• Kültürel teoriler
• Yapısal teoriler
• Etkileşimsel teoriler
• Gelişimsel teoriler
• Psikososyal teoriler

Şiddetin üç aşamalı kısır döngüsü vardır. Şiddet olayları bu aşamalar çerçevesinde gerçekleşir bunlar;

• Gerginlik aşaması
• Akut eylem aşaması
• Balayı aşaması

Yaşçılık (Ageism)

Yaşçılık ya da yaş ayrımcılığı, bir kişiye ya da bir gruba yaşlarından ötürü yapılan ayrımcılık ve önyargı anlamına gelmektedir. Yaşlılara karşı toplumda oluşan önyargılar, yaşlı bireylerin toplum tarafından dışlanmasına, onlara karşı uygunsuz söylemlerin ortaya çıkmasına neden olabilmektedir. Yaşlılıkla birlikte ortaya çıkan bazı fiziksel değişimler, özellikle gençler için alay konusu olabilmektedir. Yaşçılık yaşlı bireyleri sosyal ve ekonomik açıdan da olumsuz olarak etkileyebilmektedir. Yaşı ilerleyen bireylerin özel sektörde işlerini kaybetmeleri çok olası bir durumdur.

Yaşlı İstismarı ve İhmali Olasılığını Artıran Durumlar

Yaşlı istismar ve ihmal olasılığını artıran birçok risk faktörü vardır. Bu risk faktörleri, sosyal etmenler ile yaşlı bireyden ve istismarcıdan kaynaklanan risk faktörleri olarak sınıflandırılabilir.

Sosyal etmenler olarak demografik değişiklikler, toplumdaki sosyo-ekonomik yapı, iç göç hareketi, sosyal politikaların yokluğu ya da yetersizliği gibi faktörler sıralanabilir.

Yaşlı bireyden kaynaklanan risk faktörleri arasında yaşlı bireyin bağımlı olması ve kendi kendine yaşamını idare ettirememesi, yaşlı bireyin yaşadığı maddi sorunlar, maddi kaynakların fazla olması, mental yetersizliklerin ve özürlülüğün olması, statü ve güç kaybı, yaşlı bireyin yalnız yaşaması, dul olması veya boşanmış olması, cinsiyet gibi faktörler vardır.

Bakım veren bireyden kaynaklanan risk faktörleri arasında ise kişinin bakım rolünü benimsememiş olması, baktığı kişiyle anlaşamaması, farklı karakterlere sahip olması, kişinin ruhsal yapısından ya da sosyal yaşamı, şiddetin ve istismarın bakım veren kişi tarafından çözüm olarak algılanması vardır.

Yaşlı İstismar ve İhmalinin Belirtileri

Her istismar türü için farklı belirtiler gözlemlenebilmektedir. Fiziksel istismarın belirtileri daha somut olup, gözle görülebilir nitelikte belirtilerdir. Açıklanamayan yaralar, bereler, kesikler, yanıklar ve düşmeler, fiziksel istismarın habercisi olabilir. Duygusal ve psikolojik istimarın da kendine özgü belirtilerini gözlemlemek mümkündür. Mental hastalıklardan kaynaklanmayan çelişkili ifadeler ve ikilemler akıl karışıklığı, açık konuşma konusunda tereddüt duyma gibi durumlar duygusal ve psikolojik istismarın belirtileri olabilir. Cinsel istismarın belirtileri arasında ise saldırganlık, hayattan kendini geri çekme, kendine zarar verme, davranış değişiklikleri ve alışılagelmişin dışında cinsel davranışların sergilenmesi sayılabilir. Ekonomik istismarın belirtileri arasında yaşlı bireyin hesabından düzensiz ve yaşlı bireyin ihtiyacından ya da mal varlığından fazla para çekilmesi, kredi kartından şüpheli harcamaların yapılması, yaşlı bireyin mücevherlerini ve eşyalarını bulamaması, “yeni” akraba ve arkadaşlara devredilen mal varlıkları ya da bu kişiler için değiştirilen vasiyetler yer alabilir.

İhmal edilen yaşlılarda da birtakım fiziksel ve psikolojik belirtiler görülür. Yaşlı bireydeki beslenme bozuklukları, sıvı veya kilo kaybı gibi durumlar, kasıtlı bir fiziksel istismarın belirtisi olabileceği gibi, kasıtsız bir ihmal belirtisi de olabilir. Çeşitli akut hastalıkların uzun sürmesi, tedavinin yapılmadığı ve yaşlı bireyin ihmal edildiği anlamına gelebilir.

Fiziksel İstismarı Değerlendirmede Sorulabilecek Sorular:

• Sizi yaralamaya, incitmeye çalışan herhangi biri var mı?
• Herhangi bir yaranız, bereniz var mı?
• Korktuğunuz herhangi biri var mı?
• İzinsiz olarak size dokunan veya dokunmaya çalışan oldu mu?

Duygusal/Psikolojik İstismarı Değerlendirmede Sorulabilecek Sorular:

• Korktuğunuz biri var mı?
• Size bağıran, korkutmaya çalışan biri var mı?
• Sizi aşağılayan, hor gören, küçümseyen, onur kırıcı konuşan herhangi birisi var mı?
• Kaldığınız yer canınızı sıkıyor, sizde stres yaratıyor mu?
• Size bakım veren biri var mı?
• Size bakım veren kişi alkol, ilaç, uyuşturucu madde vb. kullanıyor mu?

Cinsel İstismarı Değerlendirmede Sorulabilecek Sorular:

• Korktuğunuz biri var mı?
• İzinsiz olarak size dokunan veya dokunmaya çalışan oldu mu?
• Sizi hiç birisi bağladı mı?
• Size istemediğiniz bir şeyi yaptıran birisi oldu mu?
• Kaldığınız yer canınızı sıkıyor, sizde stres yaratıyor mu?
• Size bakım veren biri var mı?
• Size bakım veren kişi alkol, ilaç, uyuşturucu madde vb. kullanıyor mu?

Ekonomik İstismarı Değerlendirmede Sorulabilecek Sorular:

• Faturalarınızı, kiranızı kim ödüyor?
• Bakıcı ile hiç bankaya gittiniz mi?
• Bakıcınız banka hesap şifrelerini biliyor mu?
• Vekaletiniz bakıcınızda mı?
• Hiç bilmediğiniz bir evrak veya kağıt imzaladınız mı?
• Size sormadan herhangi bir eşyanızı ya da paranızı alan oldu mu?
• Daha önce sizinle bu konuları konuşan oldu mu?

Yaşlı İhmalini Değerlendirmede Sorulabilecek Sorular:

• Uzun süre yalnız kaldığınız oldu mu ?
• İhtiyacınız olduğu zaman size yardımcı olan biri var mı?
• Ne sıklıkla banyo yapıyorsunuz?
• Aç veya susuz kaldığınız durumlar oluyor mu?
• İlaçlarınızı düzenli bir şekilde alabiliyor musunuz?
• Görmede sıkıntı çekiyor musunuz?

Yaşlı İstismar ve İhmalinin Önlenmesi

Yaşlı istismarının ve istismar türlerinin ne olduğunun yaşlı bireyler tarafından bilinmesi gerekmektedir. Sağlık personelinin aileyi ve yakınlarını bilgilendirmesi önemlidir. Sağlık personeli istismarı fark ettiği durumlarda müdahale etmekle yükümlüdür ve bu müdahale sırasında farklı modeller izlenebilir. Bu modeller eş-istismarı modeli, destekleyici model ve yetişkin-koruma modeli olarak üçe ayrılabilir

Eş-istismarı modeli kapsamında istismara uğrayan birey çatışma ortamından uzaklaştırılır ve istismara neden olan sorun çözümlenene kadar istismarcıdan ve çatışma ortamından uzak tutulur.

Destekleyici model, istismara uğrayan ve istismar eden bireyle ilişkisi olmayan bir kişi tarafından istismar edilen kişiye destek ve danışmanlık verilmesini öngörür. Bu modelde öncelikli amaç, istismara uğrayan kişinin hakları konusunda bilgilendirilmesi, kendisi ve istismarcı birey hakkında yapabilecekleri işlemler konusunda seçeneklerini öğrenmesidir.

Yetişkin koruma modeli ise, istismarın bildirilmesini yasal olarak şart koşar ve istismar durumunda istismara uğrayan yaşlı birey devlet koruması altına alınır. Bu model, en son tercih edilmesi gereken modellerden bir tanesidir, çünkü yaşlı refahı için kendi evi ya da ailesinin yanı en huzurlu ortam olarak değerlendirilmektedir.

Yaşlı İstismarını Açıklayan Kuramsal Yaklaşımlar

Yaşlı istismarının ortaya çıkışını açıklamaya çalışan birçok kuramsal yaklaşım bulunmaktadır. Bunlar;

• durumsal model,
• alışveriş kuramı,
• psikopatoloji modeli
• sosyal öğrenme kuramlarıdır.

Yaşlı istismarının arkasında yatan nedenler arasında bireysel özellikler bulunmaktadır. Bireysel özelliklere dayanan kuramlar ise,

• feminist kuram,
• politik-ekonomi kuramı gibi kuramlardır.

Dünyada Yaşlı İstismarı

Yaşlı istismarı konusundaki çalışmalar daha çok Kuzey Amerika ve İngiltere gibi yaşlı nüfusu fazla olan ülkelerde toplanmaktadır. ABD’de yaklaşık iki milyon yaşlı istismara maruz kalmaktadır. İstismar niteliği açısından da sıklıkla fiziksel istismar tespit edilmektedir.

1989 yılında Kanada’da yaşlı istismarı konusunda ulusal düzeyde bir araştırma özel konutlarında oturan Kanadalı yaşlıların %91’i ile görüşme yapılmıştır. Araştırma sonuçlarına göre konutlarda kalan Kanadalıların %4’ü istismara uğradıklarını bildirmişlerdir. İstismar türleri açısından maddi istismar en yaygın istismar türüdür.

Türkiye’de Yaşlı İstismarı

Türkiye’de yaşlı istismar ve ihmali hakkında yapılan araştırmalar oldukça sınırlıdır. Yapılan araştırmalarda istismar çeşitleri göz önünde bulundurulduğunda, fiziksel istismar %25,7, ekonomik istismar %14,7 ve ihmal %18,1 olarak saptanmıştır. Diğer bir çalışmada, yaşlı bireylerin %1,5’inin fiziksel, %2,5’inin ekonomik, %3,5’inin kesin ihmale uğradığı saptanmıştır. Daha güncel bir çalışmada ise yaşlı bireylerin, %14,2’sinin son 12 ay içinde bir istismar ve ihmale maruz kaldığı tespit edilmiştir.

Bütün bu çalışmaların gösterdiğine göre ülkemizde de yaşlı istismarı hem fiziksel, hem duygusal/ psikolojik, hem ekonomik olarak gerçekleşmektedir. Yaşlı ihmali ise en sık karşılaşılan istismar çeşididir.