Öğrenme Yönetim Sistemleri Dersi 7. Ünite Özet

Giriş

Öğrenme Yönetim Sistemleri (ÖYS) açık ve uzaktan öğrenme süreçlerinde içeriğin aktarılması ve katılımcılar arasında etkileşim ve iletişimin sağlanması amaçları doğrultusunda öğrenme sürecini kolaylaştıran sistemlerdir. Günümüzde ÖYS’ler dijital bir ekosistem olarak görülmekte ve veri paylaşımı amaçlı birçok sisteme entegre edilmeleri önem kazanmaktadır. ÖYS’lerin diğer bilgi sistemlerine entegrasyonunda, kurumsal ihtiyaçlar ışığında, entegre edilecek bilgi sistemlerinin ve bu sistemlerin içerik ve yazılımsal boyutta alt yapılarının iyi bir şekilde analiz edilmesi entegrasyon sürecinin sorunsuz ve amaca yönelik olarak gerçekleştirilmesi açısından önemlidir.

Öğrenme Yönetim Sistemlerinin Entegre Edilebileceği Bilgi Sistemlerinin Belirlenmesi

Genel olarak eğitim kurumları tarafından kampüs içi sunulan hizmetleri; kampüs hizmetleri, öğrenci bilgi sistemi ve öğretim elemanı bilgi sistemi olmak üzere başlıca 3 kategoride sınıflandırmak mümkündür (bkz. Tablo 7.1).

Kampüs hizmetleri kategorisinde kurumda kaydı bulunan farklı kullanıcı türlerinin (öğrenciler, öğretim elemanları ve akademik olmayan personel) yararlanabileceği hizmetler gösterilmektedir. Kütüphane, internet, kurumsal eposta hesabı, yemekhane ve elektronik belge yönetimi gibi hizmetler bu kategoride yer almaktadır. Bu hizmetler için kullanılan veri türleri ise genelde vatandaşlık numarası, öğrenci numarası ya da eposta hesap adından oluşan bir kullanıcı adı, kullanıcı adı ile ilişkilendirilmiş bir şifre ve cep telefonu bilgileridir.

Öğrenci bilgi sistemi kategorisinde öğrencilerin akademik süreçleri ile ilgili hizmetler yer almaktadır. Bu süreçler yeni kayıt ve kayıt yenileme, akademik duyurular, sınav sonuçlarını öğrenme, kredi ve ders bilgileri, gerekli durum belgelerimi alma gibi işlemleri kapsamaktadır. Bu kategoride kullanılan veri türleri, açılan dersleri, dersleri yürüten öğretim elemanı bilgisini, genelde öğrenci numarası olarak kullanılan vatandaşlık numarasını, yine öğrenci numarası ya da eposta adresi olarak belirlenmiş kullanıcı adını, bu kullanıcı adı ile birlikte kullanılan şifre bilgilerini, adres (ikamet adresi) ve iletişim bilgilerini (eposta, cep telefonu gibi) ve akademik durumu ile ilgili bilgileri içermektedir.

Öğretim elemanı bilgi sisteminde öğretim elemanlarını ilgilendiren özlük bilgileri, görev yapılan birim ve bilimsel çalışmalarla ilgili bilgiler yer alabilmektedir. Bu kategoride kullanılan veri türleri genelde vatandaşlık numarası ya da eposta adresinin kullanıldığı kullanıcı adı, şifre bilgileri, yürütülen dersler, iletişim bilgileri ile yapılan akademik çalışmalar ile ilgili bilgilerden oluşmaktadır. Bu bilgilerden akademik unvan, ad ve soyad, kullanıcı adı ve yürütülen derslerin ÖYS’de kullanıldığı söylenebilir.

ÖYS’leri diğer kampüs sistemleri ile entegre etmek, zaman kaybına neden olan veri girişini ya da çoklu besleme dosyalarının (feed files) manuel yüklenmesini devre dışı bırakmaya yarar.

Öğrenme süreçlerinde ÖYS’lerin hangi bilgi sistemleri ile entegre edileceği kurumsal ihtiyaca göre önceden planlanmalıdır. Yalnızca ihtiyaç duyulan bilgi sistemlerinin ÖYS ile entegre edilmesi gereksiz bilgilerin ve arka plan işlerin ÖYS’nin performansında olumsuz etki oluşturulmasının önüne geçecektir.

Eğitim kurumlarında kullanılabilecek dijital ekosistem örneğine bakıldığında (Şekil 7.1), kullanıcı ilk olarak yararlanmak istediği sistemde oturum açma isteğinde bulunmaktadır. Sistem tek oturum açma sisteminde kullanıcı bilgilerinin var olup olmadığını kontrol ederek kullanıcıya yararlanılmak istenen sistemde oturum açma izni verilmektedir.

ÖYS, öğrenci bilgi sistemi, öğretim elemanı bilgi sistemi ve kütüphane hizmetleri ile entegre bir şekilde çalışmaktadır. Öğrencinin ve öğretim elemanının akademik durumu ile ilgili bilgilerden gerekli olanlar ÖYS’ye aktarılabilmektedir. ÖYS aynı zamanda, Öğrenme Hizmetleri Ekosistemi’nde yer alan ve alt sistemler olarak ifade edebileceğimiz video konferans sistemleri, medya sunucuları ve analitik sistemleri ile de entegre edilmektedir. Yine, Öğrenme Hizmetleri Ekosistemi’nde olan veritabanı, dosya ve önbellek sunucuları ise ÖYS’nin performanslı bir şekilde hizmet sağlaması için gerekli sistemlerdir. Özellikle çok fazla sayıda kullanıcısı olan kurumlarda ön bellek sunucularının entegrasyonu uygulama sunucularının performansına katkı sağlayacaktır. ÖYS’lerin entegre edilebileceği diğer sistemler ise sosyal medya hesapları ile bulut depolama ortamlarıdır.

Diğer Bilgi Sistemleri İle ÖYS’lerin Entegrasyon Yöntemleri

Öğrenme Yönetim Sistemlerinin entegrasyon içinde olduğu sistemler arasında; kimlik doğrulama sistemleri, öğrenci bilgi sistemleri, öğretim elemanı bilgi sistemleri, kütüphane hizmetleri, Google analitiği, bulut depolama araçları, medya sunucuları ve harici araçlar yer almaktadır.

ÖYS’lere diğer bilgi sistemlerinin entegrasyon yöntemleri genel olarak endüstriyel standartlarda ve özelleştirilmiş entegrasyonlar (Kimlik Doğrulama), Web servis, besleme dosyası (Feed File) ve harici araç (LTI) şeklinde olmaktadır.

Kimlik Doğrulama Sistemleri ile Öğrenme Yönetim Sistemlerinin Entegrasyonu

Günümüzde kullanıcılar yararlanmak istedikleri farklı Web hizmetleri için farklı kullanıcı adları ve şifreler oluşturmak ve bunları hatırlamak durumunda kalabilmektedir. Tek oturum açma teknolojisi bu sorunun çözümlerinden biridir. İngilizcesi “single sign on” (SSO) olan tek oturum açma (TOA), kullanıcıların genellikle merkezi bir veritabanındaki bilgilerinin kullanılarak, tek bir kullanıcı adı ve şifre ile ÖYS’de oturum açmaları amacıyla kullanılmaktadır.

Her sistem için gerekli olan farklı kimlik bilgileri, kurumların ve kuruluşların güvenli bir TOA sürecini benimsemesine neden olmuştur. TOA her sistem için faklı kullanıcı adı ve şifre kullanımının önüne geçmenin yanında hem kimlik bilgisi çoğalmasına hem de oturum açma bilgilerinin farklılaşmasına karşı koruma sağlamakta ve oturum açma deneyimini merkezileştirmektedir.

Yaygın kullanılan TOA yöntemleri Aktif Dizin (Active Directory), LDAP, OAuth ve SAML olarak bilinse de sosyal medya hesapları ile kullanıcı hesabı doğrulama da giderek yaygın bir hale gelmektedir. Sosyal medya hesabı ile oturum açma her ne kadar ÖYS’lerde oturum açmayı sağlasa da öğrenci bilgi sistemi ile ÖYS ile entegrasyonunda kullanılan sınav notları, genelde T.C. kimlik numarasının kullanıldığı öğrenci numarası ve adres bilgileri gibi kişiye özel bilgilerin sosyal medya hesaplarında tutulmadığı göz önüne alındığında eğitim kurumları tarafından pek tercih edilen bir yöntem olmamaktadır. ÖYS’lerde yaygın olarak kullanılan endüstriyel standartlarda bazı kimlik doğrulama sistemleri şunlardır:

CAS (Central Authentication Service-Merkezi Kimlik Doğrulama Merkezi): CAS, bir uygulamanın kullanıcıların kimliğini doğrulamak amacıyla güvenilir bir yol sağlamak için Yale Üniversitesi tarafından oluşturulmuş bir kimlik doğrulama sistemidir. Birçok uygulama ve sistemi entegre etmek için açık standartlar üzerine kurulmuştur. CAS, kurumsal tek oturum açma hizmeti sunmaya ek olarak açık ve iyi belgelendirilmiş bir protokoldür. Açık kaynaklı bir Java sunucu bileşeni olmanın yanı sıra Java, .Net, PHP, Perl, Apache, uPortal ve diğerleri için bir istemci kütüphanesidir. UPortal, BlueSocket, TikiWiki, Mule, Liferay, Canvas, Moodle ve diğer birkaç sistemle entegredir.

Clever: Clever bulut tabanlı olup 200’den fazla uygulamada çalışmaktadır. Eğitim kurumları, uygulamalarının çalışması için gerekli olan kullanıcı bilgilerini ilgili sistemlere aktarmak için Clever’ı kullanmaktadır. Clever sayesinde eğitim kurumları her zaman verilerini kontrol altında tutabilmekte ve bağlı olan her uygulama için paylaşım izinleri ayarlanabilmektedir. Ülkemizdeki kullanıcı bilgilerinin korunmasına yönelik yasal mevzuat gereği kullanıcı bilgilerinin kullanıcıların izinleri dışında 3. parti sistemlerde ve bulut ortamlarında paylaşılamadığından Türkiye’deki eğitim kurumları tarafından tercih edilmemektedir.

LDAP (Lightweight Directory Access ProtocolHafifletilmiş Dizin Erişim Protokolü): LDAP hiyerarşik bir şekilde organize edilen bilgi listelerinin ağ üzerinden dağıtımı için kullanılan bir protokoldür. Bu protokolde yapılandırılmış bir LDAP sunucu üzerinde kurumda kaydı bulunan tüm çalışanlara ait girdi (entry) kayıtları tutulur ve LDAP kullanmak üzere yapılandırılmış tüm hizmetlerin kullanıcı bilgilerine erişimi ve doğrulama yapmaları sağlanır. LDAP’ta dikkat edilmesi gereken önemli bir nokta kullanıcı şifresi salt metin olarak sağlandığı için kimlik doğrulama işlemi güvenli TLS bağlantı üzerinden yapılmalıdır.

SAML (Security Assertion Markup Language): SAML protokolü, geniş çaplı kullanılan, güvenilir, endüstriyel standartta xml tabanlı açık kodlu bir protokoldür. Diğer tek oturum açma protokollerinde olduğu gibi farklı yetkilendirme ve kimlik doğrulama gerektiren özellikle bir kimlik sağlayıcı ile hizmet sağlayıcı gibi birbirinden ayrı sistemler arasında kullanıcı bilgilerinin güvenli bir şekilde aktarılması için kullanılmaktadır.

OAUTH2: OAuth2 endüstriyel standartlarda bir kullanıcı hesabı yetkilendirme protokolü olup uygulamaların bir HTTP hizmetinde kullanıcı hesaplarına sınırlı erişim elde etmesini sağlar. OAuth2, kimlik doğrulamasını, kullanıcı hesabını barındıran servise devreder ve diğer sistemlerin kullanıcı hesabına erişmesine yetki vererek çalışmaktadır. Günümüzde ÖYS’lerin ve sosyal medya uygulamalarının çoğu OAuth 2.0 protokolünü desteklemektedir.

SHIBBOLETH: Shibboleth gizliliği korunan çevrimiçi kaynaklara bireysel erişim için sitelerin izne dayalı erişim kararı veren açık kaynak kodlu bir tek oturum açma sistemidir. Shibboleth aslında ortak bir “federasyon” un üyesi olan bir dizi sağlayıcıya kimlik doğrulama ve yetkilendirme hizmeti sunar. Birçok kurum, varsayılan olarak gelen gizlilik sağlama ve açık kaynak kodlu geliştiricileri olduğu için ticari tek oturum açma çözümleri yerine Shibboleth’i tercih etmektedirler.

Sosyal Medya ve Diğer Hesap Bilgileri ile Oturum Açma: Sosyal medya hesabı (Facebook, Twitter), Google, LinkedIn ve Microsoft gibi diğer hizmet sağlayıcıların sundukları kimlik doğrulama entegrasyon sistemleri ÖYS’ler ile entegre bir şekilde çalışmakla birlikte öğrenci ve öğretim elemanı açısından kurumsal olmayan veri tabanlarındaki bilgileri içerdikleri için özellikle eğitim kurumları tarafından pek tercih edilmemektedirler. Özellikle tanınırlıklarını artırmak isteyen kurumlar, kullanıcılarının hesap oluşturma adımını geçerek sosyal medya hesapları ile kurumsal sistemde oturum açmalarını sağlamak amacıyla sosyal medya hesapları ile oturum açma özelliğini sunulan hizmetlerine eklemektedir. Öte yandan, eğitim kurumlarında sunulan herkese açık kamu yararı için oluşturulmuş dersler ve programlara öğrenci kaydı için sosyal medya hesabı ile oturum açma özelliği kullanılabilmektedir.

Öğrenme Yönetim Sistemlerinin Öğrenci Bilgi Sistemi ile Entegrasyonu

Öğrenci bilgi sistemi ile entegre bir ÖYS’de kullanıcı hesapları, ders oluşturma, öğrencilerin hem sisteme hem de derslere kaydı işlemlerinin öğrenci bilgi sisteminden elde edilmiş verilerle gerçekleştirilir. ÖYS içinde oluşturulmuş derslere öğretim elemanlarının ve öğrencilerin uygun rollerle (örneğin öğrenciler için öğrenci rolü, öğretim elemanları için eğitmen rolü) kaydedilmesine dikkat edilmelidir.

Öğrenci bilgi sistemindeki verilerin kullanılması sayesinde ÖYS’de kullanıcılar için hesaplar oluşturulduktan sonra dersler oluşturulup oluşturulan bu derslere öğrenci ve öğretim elemanı atamaları yapılabilmekte ve öğrencinin öğrenci bilgi sistemi üzerindeki not bilgileri ÖYS arayüzünde gösterilebilmektedir. Hatta ödev, tartışma forumu, çevrimiçi sınav gibi ÖYS’de notlandırılmış etkinlik olarak düzenlenmiş aktivitelerden alınan notlar ÖYS üzerinden ilgili bilgi sistemine aktarılabilmektedir.

Öğrenme Yönetim Sistemlerinin Öğretim Elemanı Bilgi Sistemi ile Entegrasyonu

ÖYS’nin öğretim elemanı bilgi sistemleri ile entegre edilmesi ile öğretim elemanlarının unvan, ad, soyad, eposta adresi, yürütülen dersler ve profil resimleri ile ilgili bilgiler ÖYS içinde kullanılabilmektedir. Yaygın kullanım örneklerine bakıldığında öğretim elemanı bilgi sistemleri ya da personel bilgi yönetim sistemlerinden öğretim elemanları ile ilgili ÖYS’ye aktarılan veriler unvan, ad, soyad, eposta adresi, yürütülen dersler ve profil resimlerinden oluşmaktadır. Her ne kadar öğretim elemanlarının yürüttükleri dersler ile ilgili bilgiler öğretim elemanı bilgi yönetim sistemlerinde yer alıyor olabilse de yürütülen dersler ve bu derslerdeki roller ile ilgili bilgiler çoğunlukla öğrenci bilgi sistemindeki verilerden de ÖYS’ye aktarılabilmektedir.

Öğrenme Yönetim Sistemleri ile Kütüphane  Hizmetlerinin Entegrasyonu

Çevrimiçi kütüphaneleri ÖYS’lere entegre etme yöntemlerinden en basit ve yaygın kullanılanı kütüphane bağlantı adresini ve kütüphane kullanım kılavuzu ve yardım masası gibi öğeleri içeren bloğu ÖYS içinde kullanıcılara sunmaktır. Kullanıcı verilen bağlantılara tıkladıktan sonra ÖYS ara yüzünden ayrılarak çevrimiçi kütüphaneye ve ilgili hizmetlere erişir.

Bir başka yöntem ise çevrimiçi kütüphane sayfasının ÖYS içinde Web bağlantısı şeklinde gömülü olarak açılmasıdır. Bu yöntemde kullanıcı çevrimiçi kütüphane erişim bağlantısına tıkladığında ÖYS ara yüzünden ayrılmaz.

Öğrenme Yönetim Sistemleri ile Google Analitiğin Entegre Edilmesi

Google Analitik, ÖYS’lerde özellikle, kullanıcıların daha çok nereden geldikleri, sistemde ne kadar süre kaldıkları ve hangi sayfaları ziyaret ettikleri gibi ziyaretçi trafiğinin izlenmesi amacıyla kullanılan önemli bir hizmettir. Google Analitik sayesinde kullanıcıların ÖYS’ye bağlanırken kullandıkları cihaz, tarayıcı, nerelerden yönlendirildikleri, anlık eş zamanlı kullanıcı sayıları, belirli zaman aralığındaki tekil kullanıcı sayıları, IP numaraları, kullanılan dil, coğrafi konumları ve daha birçok bilgi edinilebilmektedir.

Google Analitiği ÖYS’ye entegre etmek için genelde 2 yöntem kullanılmaktadır. Bunlardan ilki, Google Analitik’te bir izleme ID’si oluşturup bu ID’yi ÖYS’de Başlık (Header) altına eklemektir. Bu işlem biraz kodlama bilgisi gerektirmektedir. Diğer yöntem ise ÖYS içinde Google Analitik için yapılandırılabilir bir alana gerekli bilgileri girerek entegrasyonu sağlamaktır.

Öğrenme Yönetim Sistemleri ile Bulut Depolama Araçlarının Entegrasyonu

Bulut depolama hizmetleri sayesinde bireyler kişisel dosyalarını hizmet sağlayıcının belirlediği depolama alanını aşmadan bulut ortamında saklayabilmekte ve internet erişiminin olduğu her yerden dosyalarına erişebilmektedir. Bulut depolama araçları sayesinde kullanıcılar bu ortamlardaki dosyalarını ÖYS içinde doğrudan kullanabilmektedirler. Bulut depolama araçları sayesinde kullanıcılar bu ortamlardaki dosyalarını ÖYS içinde doğrudan kullanabilmektedirler.

Öğrenme Yönetim Sistemleri ile Sanal Sınıf (Video Konferans) Ortamlarının Entegrasyonu

Video konferans entegrasyonu sayesinde ÖYS kullanıcıları rollerinin izin vermesi durumunda canlı ders etkinliği oluşturabilirler. Canlı ders oturumu sırasında katılımcılar ÖYS içinden doğruca Adobe Connect , BigBlueButton, OpenMeetings, Perculus, WebEx, GoTo Meeting ve Collaborate Ultra gibi video konferans oturumunun gerçekleştirildiği ortamlara katılabilirler.

Öğrenme Yönetim Sistemleri ile Çoklu Ortam Dosya Paylaşım (Medya Sunucuları) Sistemlerinin Entegrasyonu

Çoklu ortam dosya paylaşım sistemleri sayesinde kullanıcılar kendi medya dosyalarını bu ortamlarda paylaşıp bu ortamlarda paylaşılan çoklu ortam dosyalarını ÖYS içinde izin verilen alanlarda kullanabilmektedirler. Çoklu ortam dosyalarının paylaşımına izin verilen alanlar Metin Düzenleyici (Text Editor) ile Dosyalar (Repository/Files) olabilmektedir. Çoklu ortam dosyalarını ÖYS dışında bu amaç için tasarlanmış bir çoklu ortam dosya paylaşım sunucusunda barındırmaktaki asıl amaç ÖYS’nin bant genişliğinin ve sistem kaynaklarının olumsuz olarak etkilenmesini önlemektir.

Öğrenme Yönetim Sistemleri ile Öğrenme Kayıt Deposu (Learning Record Store-LRS) xAPI, ÖYS’nin dışında gerçekleştirilen resmi veya resmi olmayan öğrenme etkinliklerinin izlenmesine ve raporlanmasına izin veren bir iletişim standardıdır. Tüm bu verilerin kaydedilmesi için Öğrenme Kayıt Deposu (Learning Record Store) olarak adlandırılan bir veritabanı kullanılır. Öğrenme kayıt deposu tek başına ya da ÖYS’ye entegre bir şekilde kullanılabilir. Günümüzde sıkça kullanılan ÖYS’lerde kullanıcıların gerçekleştirdikleri harici öğrenme etkinliklerini kayıt altında tutmak için xAPI’yi kullanılmaktadır. Harici öğrenme etkinliklerine; katılım gösterilen sanal sınıf oturumları, ziyaret edilen web sayfaları, okunan kitaplar, izlenen videolar ve tamamlanan Kitlesel Açık Çevrimiçi Dersler (MOOCs) örnek verilebilir. Tüm bu etkinliklerle ilgili veriler kullanıcıların ÖYS profiline aktarılır ve istenirse sosyal öğrenme ağlarında paylaşılabilir.

Öğrenme Yönetim Sistemleri ile Harici Araçların Entegrasyonu

ÖYS’lerin varsayılan olarak birçok araç ve eklentiler ile donatılmış olmalarına ek olarak kendilerinde var olmayan araçları da Harici Araçlar (Learning Tools Interoperability- LTI) kullanıma sunabilmektedirler. IMS Global Learning Consortium tarafından geliştirilmiş olan Harici Araç (LTI) standardı bulut ortamında ya da yerelde kurulu bir sistemde hizmet veren ve 3. parti servislerle sunulan zengin öğrenme uygulamalarını ÖYS’ler ve diğer sistemlere entegre etme yöntemidir. Harici araçların geliştirilmesinin arkasındaki nedenler Web tabanlı uygulamalar, içerik veya araçlara kesintisiz ve güvenli bağlantı sağlamaktır. Harici araç kullanılarak çevrimiçi laboratuvarlara veya etkileşimli uygulamalara bağlantısı sağlanan her bir sistem için özel entegrasyona ihtiyaç duyulmadan ÖYS içerisinden güvenli bir şekilde bağlantı kurulabilir ve bu sayede zaman ve maliyet açısından bir kazanım sağlanır.

ÖYS’lerde kullanılabilecek bulut tabanlı ticari ve ticari olmayan harici araçlara https://www.eduappcenter.com web sayfasından erişilebilir.

Diğer Bilgi Sistemlerinin ÖYS İle Entegrasyonunda Dikkat Edilmesi Gereken Konular

ÖYS’lerin kampüs bilgi sistemleri ile entegrasyonunda bu sistemlerin entegre edilmesi için gerekli yazılım ve bir bilgi sistemindeki değişikliğin ÖYS’deki verilerin güncellemesini sağlayan tetikleyici yazılımların maliyeti göz önünde bulundurulmalıdır. Ayrıca, entegre edilmiş sistemlerin yedeğinin alınması için kullanılan yazılım ve donanımların maliyeti de bir diğer önemli konudur. Fakat, özellikle yazılım boyutundaki maliyetler açık kaynak kodlu yazılımlar kullanılarak azaltılabilir.

ÖYS’lerde ve diğer bilgi sistemlerinde kişisel verilerin bulunduğu göz önüne alındığında entegre edilecek bilgi sisteminin kendisi ve ÖYS açısından güvenlik açığına neden olmaması son derece önemlidir. Bunun için endüstriyel standartlarda hazırlanmış entegrasyon yöntemleri tercih edilmelidir. Şayet kuruma özel bir uygulama ÖYS’ye entegre edilecekse güvenlik testlerinin mümkünse bu konuda yetkin dışardan bir kurum yapılmış olması gerekmektedir. Harici araç (LTI) entegrasyonunda ise IMS Global Learning Consortium tarafından onaylanmış uygulamaların kullanılması güvenlik açısından son derece önemlidir.

Entegrasyon sonucunda entegre edilecek sistem ve ÖYS’nin performansı olumsuz olarak etkilenmemelidir. Entegrasyon sırasında gerçekleşecek veri transferinin her iki sistemin de performansını olumsuz etkilememesi için gerekli ayarlar yapılmalıdır. Bu konuda iyi uygulamalara bakıldığında verinin alınacağı bilgi sisteminin veritabanına doğrudan bağlanıp veri almak yerine Web servis ya da besleme dosyasına (feed file) yazılarak ÖYS’nin verileri zamanlanmış görevler ile bu dosyadan alıp işlemesi yöntemleri tercih edilmelidir. Web servis ya da besleme dosyasının kullanımında bu işlemlerin kullanıcı sayısının nispeten çok az olduğu zaman aralıkları (örneğin gece 03:00-05:00 arası) tercih edilmelidir.