Diplomasi Tarihi Dersi 4. Ünite Sorularla Öğrenelim

1789’da tahta çıkan III. Selim dönemine kadar Osmanlıların yabancı ülkelerle ilişkileri tek yönlü kalmasının nedeni nedir?

Batılı devletlerin Fatih Sultan Mehmet’ten beri İstanbul’da daimi elçi bulundurmalarına karşı, padişahlar dış ülkelere geçici “fevkalade” elçiler göndermekle yetinmişlerdir.Bu tutumun nedenleri üzerinde çeşitli fikirler ileri sürülmüştür. Bunlardan biri, Osmanlı Devleti’nin kendine güveninin dorukta olduğu yükseliş döneminde kendine yeterlilik ilkesini benimsemiş olduğu, bu nedenle başka ülkelerle ilişkileri önemsemediğidir.

Osmanlı Devleti’nin yabancı ülkelerle siyasi, hukuki ve ekonomik ilişkilerde İslami bir kavram olan ‘aman (veya eman)’ sistemi nasıl açıklanabilir?

Arapçada güven ve güvenlik demek olan ‘aman (veya eman)’ İslam ülkesine girmek isteyen bir kişi veya orduya müsaade, güvence vermek anlamını taşımaktadır. Bu sistem genellikle yabancı ülke vatandaşı gayrımüslimlere uygulanmakla beraber -özellikle farklı mezheplerden olan- ülkeler arasında da geçerliydi.

Osmanlı döneminde  İstanbul'da daimi elçi bulunduran ilk ülke hangisi olmuştur?

Venedik, İstanbul’un fethinin hemen ardından daimi elçi bulunduran ilk devlet olmuştur. Bunu 1475’te Polonya, 1497’de Rusya, 1525’te Fransa, 1528’de Avusturya, 1583’te 16. yüzyılın sonlarından itibaren Osmanlılara askerî ana maddeler sağlamaya başlayan İngiltere ve 1612’de Hollanda elçilikleri izlemiştir.

Osmanlı Devleti’nin çeşitli tarihlerde yabancı devletlere yolladığı geçici nitelikte elçilerin gönderilme nedenleri nelerdir?

Padişahların tahta çıkışlarını bildirmek, yabancı ülkeler hükümdarlarının taç giyme törenlerinde temsil, anlaşmaların metinlerinin iletilmesi, dostluk ilişkilerinin yeniden kurulması, dostluğu yineleme, ihtilaf­lı sınır sorununu görüşmek ve ittifak olanağı aramak, savaşı barışla bitirmeyi önermek, hediye iletmek, padişahın veya sadrazamın bir mektubunu götürmek, devlet alacağını istemek, gerçeği yerinde saptamak, başka ülkedeki bilimin gelişme düzeyini incelemek, yabancı devletin talebi belli başlı sebepler arasındadır.

Osmanlı Devletinin elçi olarak yabancı ülkelere gönderilenlerin belli başlı özellikleri nelerdir?

Elçi olarak yabancı ülkelere gönderilenler belirli sınıf­lardan seçilmezdi ve görevin gereğine göre çeşitli mesleklerden başarılı ve şöhret sahibi kişilere sefaret görevi verilmekteydi. Elçilerin çoğu kez yabancı dil bilenlerin veya en azından yabancı dilden az çok anlayanların arasından seçilmesine çaba gösterilirdi.

“Name-i Hümayun” diye adlandırılan mektupların özellikleri nelerdir?

Elçilerin aynı zamanda görevleri gereği gittikleri ülkenin hükümdarı ve başbakanına Osmanlı padişahı ve sadrazamı tarafından yazılmış mektuplar götürdükleri ve “Name-i Hümayun” denilen bu mektupların gerek seyahat sırasında, örneğin sınırlarda gerekse kabul merasimlerinde, özel protokol uygulamalarına konu oldukları bilinmektedir. Bu mektuplar esas olarak dış ilişkileri güçlendirmek ve daha da çoğunlukla Osmanlı nüfuz ve gücünü hatırlatmak amacını gütmekteydi.

Sefaretname nedir?

Osmanlı Devleti’nin yabancı ülkelere gönderdiği elçilerin görevleri hakkında düzenlemiş oldukları raporlara Sefaretname adı verilirdi. Bugüne kadar yaklaşık 40 kadar olduğu saptanan sefaretnameler Osmanlı Devleti ve temasta bulunduğu ülkeler arasındaki siyasi ve kültürel ilişkilerin nitelik ve niceliğini incelemeye esas olabilecek en değerli belgeleri oluşturmaktadır.

Osmanlı Devletinde bilinen en eski sefaretname hangisidir?

İlk sefaretnamelere 19. yüzyılın ikinci yarısından sonraki dönemlerde rastlanmaktadır. Bunlardan en eskisi 1665’te Vaşvar Anlaşması’ndan sonra ilişkilerin yeniden düzelmesi amacıyla Viyana’ya gönderilen Kara Mehmet Paşa’nın sefaretnamesidir.

Özel sefaretnameler nasıl açıklanabilir?

Özel sefaretnameler, salt elçinin görevi ile sınırlı olan, bu görevin nasıl yerine getirildiğini ve sonucunu aktaran siyasi belgelerdir.

Genel sefaretnameler nasıl açıklanabilir?

Genel sefaretnameler ise elçilerin gezip gördükleri yerlerin sosyal hayatı, askerî durumu, kültürü, eğitim koşulları, sanayii ve genel gelişmişlik düzeyi hakkında öğrendiklerini içermektedir.

Yirmi Sekiz Çelebi Mehmet Efendi’nin sefaretnamesini diğerlerinde ayırt eden özellikleri nelerdir?

Osmanlı döneminin en tanınmış elçilerinden olan Yirmi Sekiz Çelebi Mehmet Efendi’nin şöhreti aslında söz konusu sefaretnamesinin ayrıntılı ve ilginç içeriğinden, ayrıca bu belgenin 1757’de basılmış olan bir Fransızca tercümesinin yapılmış olmasından da ileri gelmektedir. Ayrıca, edebî değer de taşıdığı kuşkusuz olan söz konusu sefaretname Mehmet Efendi’nin misyonunun iki ülke ilişkileri açısından yarattığı olumlu etkiler açısından da özel bir önem taşımaktadır.

Osmanlı Devletinin diğer devletlerde daimi elçilik açılması gerekliliğine karar vermesini etkileyen sebepler nelerdir?

Osmanlı Devleti’nin 18. yüzyılın ikinci yarısından itibaren askerî gücünü yitirmesi sonucunda toprak kaybı başladığı zaman Osmanlı padişah ve yöneticileri, Avrupa’daki güç dengesinin izlenmesi ve müttefikler aranması için diplomasiye ağırlık verilmesi, bu arada daimi elçilik açılması gereğini anlamaya başlamışlardır.

Osmanlı Devletinin ilk daimi büyük elçiliği kurduğu ülke hangisidir?

İlk elçilik için Fransa düşünülmekle beraber Fransız Devrimi’nin başlamasıyla bundan vazgeçilmiş ve ilk daimi büyükelçiliğin Londra’da kurulması uygun görülmüştür. İngiltere’ye mukim büyükelçi atanan Kalyonlar eski Katibi Yusuf Agâh Efendi 1793 Ekim ayı ortalarında maiyetiyle birlikte İstanbul’dan ayrılmıştır

İlk etapta Rusya'ya elçi yollanmamasının sebebi nedir?

Rusya dost sayılmadığından Saint Petersburg’a elçi yollanmamıştır. Bu başkentte ilk Osmanlı daimi büyükelçiliğinin kurulması için Kırım Savaşı’nı beklemek gerekecektir.

1821 yılında Osmanlı Devletinin tüm elçilikleri kapatma kararı almasına sebep olan olay nedir?

Bu tarihte Mora’da Yunan ayaklanmasının başlaması üzerine, Rum maslahatgüzârların Bâbıâli’ye yanlış bilgi gönderdikleri anlaşılınca elçiliklerin tümü kapatılmıştır

İlk daimi temsilciliklerin, bazı elçilik katiplerinin yabancı dil öğrenmeleri gibi yararlarına rağmen, bekleneni tam olarak vermemesinin başlıca nedenleri nelerdir?

Başlıca nedeni atanan elçilerin diplomasi tecrübesine sahip olmamasıdır. Ayrıca, elçiliklerde görevlendirilen diğer derecelerdeki memurlar da bilgili ve istidatlı memurlar arasından seçilememiştir.

Osmanlı Devleti’nin diplomasi alanında II. Mahmud'nun attığı  en önemli adımlar nelerdir?

Osmanlı Devleti’nin diplomasi alanında sonraki en önemli adımları II. Mahmud zamanında atılmıştır. Bu padişah dönemindeki bir gelişme, 1821’de Bâbıâli’de Reisülküttaplığa bağlı bir Tercüme Odası kurulmasıdır. Yabancı büyükelçilerle teması sağlamakla görevli Divan-ı Hümayun tercümanlarının Fener Rumlarından seçilmesi uygulamasına son verilmiş ve İslâmiyet’i kabul etmiş kişiler ile güven duyulan Ermeniler kullanılmaya başlanmıştır. Sonuçta dış ilişkilerde büyük eksikliği çekilen yabancı dil bilen Müslüman memur sayısı artmıştır.

II. Mahmud, III. Selim zamanında önemi artarak, dış ilişkiler konusunda uzmanlaşan Reisülküttaplığın yerine 11 Mart 1836’da bir Hatt-ı Hümayun ile Hariciye Bakanlığını kurmasıyla birlikte ilk bakan unvanına sahip olan kişi kim olmuştur?

Bu kararla 1832 yılından beri Reisülküttaplık makamında bulunan Mehmet Akif Efendi Hariciye Bakanı unvanını alan ilk devlet adamı olmuştur.

Müslüman diplomatlar eşlerini yabancı ülkelere beraberlerinde götüreme yasağı ne zamana kadar devam etmiştir?

II. Meşrutiyet’e kadar Müslüman diplomatlar eşlerini yabancı ülkelere beraberlerinde götüremez, bu da doğal olarak belirli sıkıntılara yol açardı, bu arada, eşlerini götüremeyenler arasında yabancı kadınlarla evlenenler de olmuştur. 1908 İkinci Meşrutiyet “Hürriyet İlanı”ndan sonra bu yasak kalkmış ve eşler kocalarına refakat ettikleri gibi resmî kabullere başı açık olarak katılabilmişlerdir.

Osmanlı Devletinin yürüttüğü diplomasi ile günümüzdeki diplomasi arasındaki temel farklılıklar nelerdir?

Osmanlı Devleti diplomasisi bugün diplomaside geçerli olan “eşitlerarası müzakere” ve “uzlaşı” kavramlarına yabancı bir dış ilişkiler süreci geçirmiştir. İmparatorluğun içine kapanıklığı, dışa açıldığında da savunma, boyun eğme durumunda oluşu, sadece o dönemlerin diplomasisi açısından tayin edici olmamış, ileride Cumhuriyet Türkiye’si diplomasisini de uzunca bir süre etkilemiştir.