Örtü Altı Üretim Sistemleri Dersi 2. Ünite Özet

Seraların Sınıflandırılması ve Sera Tipleri

Seralar, bitki gereksinimlerine uygun bir ortam yaratmak amacıyla kullanılan tarımsal yapılardır. Dış ortam koşulları kontrol altına alınarak, ekonomik ve kaliteli bir yetiştiricilik yapmak amacıyla kurulan seralar, çok farklı biçimlerde planlanabilmektedirler. Sera tipinin belirlenmesinde; kullanım amacı, gereksinim duyulan büyüklük, bölgenin iklim koşulları, arazi eğimi, işletmenin ekonomik gücü, gelecekteki büyüme ve değişiklikler, sera sahibinin özel istek ve beğenisi gibi konular etkili olmaktadır. Sera tipleri sayılan bu özelliklere bağlı olarak çeşitli biçimlerde sınıflandırılabilmektedir.

Kullanım Amacına Göre Sera Tipleri

Yetiştirme Seraları: Her çeşit sebze, kesme çiçek, meyve ve bağ üretimi yapılan ve sera içerisindeki toprağın doğrudan ürün yetiştiriciliğinde kullanıldığı seralardır.

Üretim Seraları: Tohum, fide ve çelik üretimi için kullanılan seralardır.

Koruma ve Sergileme Seraları: Üretilen ürünlerin sergilenmesi ve satılması için planlanan, gelişmiş yol bağlantılarına açık olan işletmelerin doğrudan pazarlama olanaklarını değerlendirmek amacıyla kullandıkları seralardır.

Araştırma Seraları: Bilimsel çalışmalar amacıyla tasarlanan, üretimden daha çok yeni çeşitlerin geliştirilmesi ve denenmesi için kullanılan seralardır.

Kuruluş Şekillerine Göre Sera Tipleri

Bireysel Seralar: Çeşitli büyüklüklerde tek başına kurulan, çatısı basit, hiçbir yapıyla bağlantısı olmayan seralardır.

Bölmeli Blok Seralar: Birkaç bireysel seranın birleşmesiyle oluşan ve seraların yan duvarlarının kaldırılmadığı seralardır.

Bölmesiz Blok Seralar: Birleşen bireysel seraların yan duvarları kaldırılarak oluşturulan ve tek bir sera ortamı yaratılan seralardır.

Bağlantılı Blok Seralar : Bitişik seralar olarak da adlandırılıp, cam, tuğla, taş vb. başka bir yapı duvarına dayalı biçimde bağlantılı olarak kullanılırlar.

Büyüklüğüne Göre Sera Tipleri

Büyük Seralar: 1.000 m ² ’den daha büyük taban alanına sahip, bir ya da daha çok seranın bir araya gelmesiyle oluşan seralardır.

Orta Büyüklükteki Seralar: Taban alanı 100-1.000 m ² arasında değişip, bireysel veya birden fazla sera birleştirilerek oluşturulur.

Küçük Seralar: Taban alanı 100 m ² ’den daha az seralardır.

Kule Seralar: Büyüklüğü 150 m ² ’yi geçmeyen, küçük alanların sera tarımına uygun hale getirilmesi amacıyla kule biçiminde tasarlanan, genellikle saksı ve kasalarda çiçek yetiştiriciliği yapılan seralardır.

Yapı İskelet (Konstrüksiyon) Malzemelerine Göre Sera Tipleri

Yapının taşıyıcı elemanlarına, sera konstrüksiyonu ya da iskeleti adı verilir. İskeleti oluşturulan elemanlar farklı yapı malzemelerinin kullanımıyla yapılırlar.

Ahşap Seralar: İskelet malzemesi ahşap olan seralardır. Genellikle yöresel kaynaklar değerlendirilerek yapılan küçük seralardır.

Çelik Seralar: Galvanize boru ya da profil çeliği kullanılarak sera iskeleti oluşturulur. En yaygın kullanılan iskelet malzemesidir.

Alüminyum Seralar: Pahalı olmasına karşın, hafif ve dayanıklı oluşu, inşa kolaylığı gibi özellikleriyle seralarda yapı iskelet malzemesi olarak kullanılmaktadır.

Sentetik Malzemeli Seralar: İskelet malzemesi olarak suni elyaf malzemeler kullanılmaktadır.

Hava Şişirmeli Seralar: İskelet yapısı olmaksızın, iki plastik örtü arasına hava verilerek oluşturulurlar.

Örtü Malzemelerine Göre Sera Tipleri

Seraların taşıyıcı elemanlarının çevresi bir örtü malzemesiyle kaplanarak, kapalı ışık geçişine olanak sağlayan bir yapı oluşturulur.

Cam Seralar: Örtü malzemesi olarak cam kullanılan seralardır. Cam seralar, ışık geçirgenliği yüksek ve dayanıklı yapılardır.

Plastik Seralar: Örtü malzemesi olarak yumuşak veya sertleştirilmiş polietilen (PE) ve polivinilklorit (PVC) vb. plastik malzemeler kullanılan seralardır.

Sentetik Malzeme ile Kaplanmış Seralar: Örtü malzemesi olarak mika, pleksiglas, sertleştirilmiş PVC, polimetilmetekrilat (PMMA), polyester vb. sentetik malzemeler kullanılır.

Çatı Şekillerine Göre Sera Tipleri

Basit Çatılı Seralar: Tek eğimli, bir duvar veya binaya dayalı güneye bakacak biçimde düzenlenirler. Sundurma seralar olarak da tanımlanırlar.

Çift Eğimli Seralar: Bu tip seraların çatıları iki yöne eğimli olarak düzenlenip, genellikle beşik çatı olarak adlandırılır. Çift eğimli seralarda, çatı yükü kolonlar tarafından taşınarak temele iletilir. İki çatı yüzeyi de birbirine eşit olan seralar, ikizkenar çatılı seralar olarak tanımlanır.

Yuvarlak Çatılı (Tünel Tipi) Seralar: Örtü malzemesi yumuşak plastik olan ve yarım daire biçiminde yan duvarsız olarak kurulabilen düşük maliyetli seralardır.

Yay Çatılı Seralar: Tek veya blok halinde kurulan çatı ve yan duvarların birleşmesiyle yay şeklinde çatıya sahiptirler. Daha etkin havalandırma ve daha geniş taban alanı yaratmak amacıyla geliştirilen sera tipidir.

M Tipi Çatılı Seralar: Birden çok beşik çatılı seranın bir araya gelmesiyle oluşan blok seralarda görülür.

Hareket Edebilme Özeliklerine Göre Sera Tipleri

Sabit Seralar: Bir temel üzerine oturtulmuş en yaygın kullanılan hareketsiz seralardır.

Hareketli Seralar: Belirli bir temel veya raylar üzerinde yer değiştirebilen seralar olup maliyeti nedeniyle yaygın kullanılmazlar.

Portatif Seralar: Sökülüp takılabilir nitelikte olup, başka bir yere taşınıp montajı kolaylıkla yapılabilen seralardır.

İklimlendirme Sistemlerine Göre Sera Tipleri

Sıcak Seralar: Isıtmalı seralardır. Sıcak seralarda sera içi sıcaklığı 20 °C’nin üzerinde tutulup, 18 °C’nin altına düşmesine izin verilmez. Bu tip seralarda domates, hıyar gibi yazlık sebzeler yetiştirilir.

Ilık Seralar: Gündüz ve gece sıcaklığı 10-20 °C arasında tutulan gerektiğinde ısıtma yapılan seralardır. Bu tip seralarda fazla sıcak ya da soğuktan hoşlanmayan turp, salata ve lahana gibi bitkiler yetiştirilir.

Soğuk Seralar: Isıtma ve soğutma yapılmayan ılıman iklim özelliğine sahip yörelerde kullanılan veya soğuğa dayanıklı bitkilerin yetiştirildiği seralardır.

Sera Yapı Elemanlarının Planlanması

Bir serayı temelden çatıya kadar oluşturan her bir bölüme sera yapı elemanı denilmektedir.

Sera planlamada yapılması düşünülen yetiştiriciliğe, kapasite ve bölge koşullarına uygun bir sera modeli tasarlanır. İstenilen boyut ve özellikleri belirlenen sera tipi üzerinde öncelikli olarak etkili yüklerin belirlenmesi gerekir. Bu yüklerin etkisine bağlı olarak sera yapı elemanları boyutlandırılır.

Planlamada Etkili Yükler

Sera yapı elemanlarının boyutlandırılmasında etkili olan yükleri başlıca iki grupta toplayabiliriz;

Sürekli Yükler (Ölü Yükler)

• Yapı elemanlarının kendi ağırlığı,
• Seraya asılı tesisatların ağırlığı

Hareketli Yükler (Canlı Yükler)

• Rüzgâr yükü
• Kar yükü
• Askıya alınan bitki yükü
• Sera üzerinde çalışan işçi ağırlığı
• Depremin dinamik yükü

Sürekli Yükler

Serayı oluşturan yapı elemanlarının kendi ağırlıkları, sabit ve değişmez bir yük olarak yapı elemanlarında etkili olmaktadır. Sera yapı elemanlarından öncelikle ağırlıklarını taşıması beklenir. Bu nedenle, serayı kaplayan örtü malzemesinden taşıyıcı iskelet elemanlarına kadar, birim alanda uyguladıkları yükün belirlenmesi gerekmektedir. Ayrıca sera iskeleti üzerine sabit olarak bağlanan ısıtma, sulama, havalandırma gibi sistemlerin oluşturduğu yüklerin de sürekli yükler kapsamında hesaplanması gerekmektedir.

Hareketli Yükler

Bu yükler değişken nitelikte olup, şiddetine bağlı olarak yapıda yıkıcı ve devirmeye yönelik etkilerinden dolayı oldukça önemlidir. Sera kurulacak alanın özellikleri dikkate alınarak bu yüklerin belirlenmesi gerekmektedir.

Rüzgâr Yükü: Seralar üzerinde en etkili yüklerden biri olan rüzgâr yükünün, yapıyı devirme, örtü malzemesini parçalama ve yapı iskeletinin dağılmasına yol açabilecek düzeyde zarara neden olabileceği dikkate alınmalıdır.

Kar Yükü: Kar yağışlı bölgelerde sera çatısı üzerinde biriken kar, birikme kalınlığına göre bir yük oluşturur. Kar yükü, yapının çökmesine veya örtü malzemesinin zarar görmesine yol açar.

Askıya Alınan Bitki Yükü: Seralarda yetiştirilen bazı bitkilerin askıya alınması gerekir. Fasulye, hıyar, domates gibi bitkiler, sera çatı makası elemanlarına iple bağlanarak yetiştiricilik yapıldığından oluşturacağı yükler dikkate alınmalıdır.

Sera Üzerinde Çalışan İşçi Ağırlığı: Tamirat, bakım gibi bazı durumlarda sera üzerine çıkacak işçinin ağırlığı da yapıda etkili yük olarak dikkate alınır.

Depremin Dinamik Yükü: Deprem her yapıda olduğu gibi seralarda da yıkıcı etki yaratabilir. Depremin yapılara etkisi yatay yöndedir. Bu şekildeki kuvvetin yaratacağı yıkıcı etkilere karşı, özel deprem bağlantılarına ve kesitlere gereksinim duyulur.

Sera Yapı Elemanları

Sera yapısını oluşturan yapı elemanları, temel zemini, temel duvarı, kolonlar (dikme) ve sera duvarı, çatı elemanları ve örtü malzemesi, kapılar ve havalandırma açıklıkları biçiminde sıralanabilir.

Temeller

Sera üzerinde etkili olan, sera yapı elemanlarının kendi ağırlığını oluşturan sabit yüklerle, rüzgâr, kar vd hareketli yükleri zemine ileten yapı elemanlarıdır. Temellerin iki görevi vardır;

• Sera yapı elemanlarından gelecek tüm yükleri zemine aktarır.
• Sera temeli eğer mütemadi (sürekli) temel biçiminde ise, bir duvar görevi de üstlenip dışarıdan gelebilecek dış çevre koşullarına karşı koruyucu özellik gösterir.

Sera İskeleti

Sera iskeletini oluşturan elemanlar, kendi ağırlıkları ve sera üzerine gelebilecek yükleri taşıyıp temele kadar iletimini sağlayan ve serayı çevreleyen elemanlardır. Bu elemanların;

• Sağlam olmaları,
• Düşük maliyetli olmaları,
• Kolaylıkla kurulabilir olmaları,
• Gölgeleme etkisinin az olması,
• Hafif olması,
• Isı iletiminin düşük olması istenir.

Kolonlar ve Sera Duvarı

Kolonlar, sera çatı ve duvarlarında oluşabilecek tüm yükleri temele ileten yapı elemanlarıdır. Sera duvarı ise, temel üzerinde aynı doğrultuda sıralanmış kolonlar ve kolonlar arasındaki örtü malzemesinden oluşmaktadır.

Çatı ve Çatı İskeleti

Seraların üst bölümlerini kapatan çatı iskeleti ve çatı örtü malzemesinin birleşimiyle oluşturulan yapı elemanlarıdır.

Bir seranın çatı iskeletini; çatı makası, aşık ve mertekler oluşturur. Ayrıca, çatıda biriken ya da akan suyun uzaklaştırılmasını sağlayan su olukları, rüzgâr şiddetinin yapıdaki etkisini kısıtlamak için rüzgârlıklar kullanılır.

Çatı Makası: Sera açıklığı, sera genişliğini ifade eder. Mesnet, dayanak noktası anlamında kullanılıp, çatı makasları kolonlara mesnetlenmiş elemanlardır.

Sera üzerine gelen yükleri taşıyıp bir altındaki elemanlara aktaran yapı elemanlarıdır. Sera çatısının temel elemanını çatı makası oluşturur.

Aşıklar: Bir seranın uzunluğuna da bağlı olmak üzere çatı makaslarını birleştiren elemanlardır. Seralarda mahya, orta ve damlalık aşığı olmak üzere, bulunduğu konuma göre adlandırılan 3 farklı aşık kullanılır. Seralarda çatı aşıklarının yanı sıra yan duvar aşıkları da kolonları birbirine bağlamada kullanılır.

Mertekler: Mertekler, sera örtü malzemesinin sera üzerine serilmesini sağlayan yapı elemanlarıdır. Aşıklar üzerine yerleştirilir ve örtü malzemesinin yükünü aşıklara iletirler. Mertekler, gölgeleme etkisi yaratmaması için olanaklar ölçüsünde az sayıda kullanılmalı ya da kesit kalınlıkları küçük tutulmalıdır.

Rüzgârlıklar: Seralarda, sera yan yüzeylerinde oluşan rüzgâr kuvvetlerini alın yüzeyinde tutmak ve serada dayanıklılık sağlamak için yan duvarlarda ve çatıda kolon ve makaslar çapraz bağlantılarla birbirine bağlanırlar. Bu bağlantılara rüzgârlık adı verilir. Kalkan duvarı, bir beşik çatıda aşıklara dik doğrultudaki üçgen dış duvar.

Oluklar: Bireysel seralarda, çatı üzerinde biriken suların tahliyesini sağlamak amacıyla yan duvarlarla çatının birleştiği bölüme çatı boyunca oluk yapılır. Kar yağışının yoğun olduğu bölgelerde bireysel seralar için oluk yapımı önerilmez.

Örtü Malzemesi

Seraların tüm yüzeylerini kaplayan, yağmur, kar ve rüzgâr gibi dış etkilere karşı koruyan yapı malzemeleridir. Sera içi ekolojisinin yaratılmasında en önemli pay örtü malzemesinindir. Örtü malzemesinin ışık geçirgenliğinin iyi olmasının yanı sıra, dış koşullara karşı dayanıklılığı, ısı yalıtımı, hafif oluşu ve örtme kolaylığı, düşük maliyetli ve uzun ömürlü olması gibi niteliklere sahip olması gerekir. Seralarda en yaygın kullanılan örtü malzemeleri plastik ve camdır.

Plastik örtülü seralarda karşılaşılan en önemli sorunlardan biri de, örtü üzerinde su buharının yoğunlaşması ve bulunduğu yüzeyden kaymasının güç olması nedeniyle, sera içerisine ışık geçişinin azalmasıdır.

Örtü yüzeyinde yoğunlaşan su damlacıklarının oluşumunu kısıtlamak ya da kaymasını sağlamak amacıyla çeşitli önlemler alınabilir. Bunlar;

1. Yoğunlaşma sonucu oluşan su buharının damlacıklar biçiminde değil, ince bir film tabakasında akışını sağlayacak antifog veya antidrop olarak adlandırılan plastiklerin kullanımı,
2. Örtü yüzeyine yoğunlaşmayı önleyici maddelerin püskürtülmesi,
3. Çatı eğiminin artırılmasıdır.

Cam, ışık geçirgenliği yüksek buna karşın uzun dalga boylu ısı dalgalarını geçirme özelliği düşük olan bir malzemedir. Bu özelliğinden dolayı sera içinde ısınma hızlı, soğuma ise yavaş olmaktadır. Cam örtü malzemesinin çeşitli üstün yönleri bulunmaktadır. Bunları sıralanacak olursa;

1. Cam örtü ile bitki yetiştirme ortamını sağlamak daha kolaydır.
2. Cam, sebze üretiminde kaliteyi artırmakta, yetiştirme zamanını düzenleyebilmektedir.
3. Cam, örtü üretim zamanını uzatmaktadır. Böylece pazarda sürekli ürün bulunabilmektedir.
4. Cam örtülü seralarda, sebze çeşidine göre birim alanda üretim miktarı artabilmektedir.
5. Cam örtü altındaki yetiştiricilikte, toprakta oluşabilecek hastalıklarla daha iyi mücadele edilebilmektedir.
6. Cam örtü üretimde ekonomi sağlayabilmektedir.

Kapılar

Kapılar seralara giriş çıkışı sağlayan yapı elemanlarıdır. Seralarda kapılar genel olarak alın duvarlarına yapılır. Kapılarda, yapının diğer bölümlerinde olduğu gibi saydam ve ışık geçiren örtü malzemesiyle kaplanmalıdır.

Havalandırma Pencereleri

Havalandırma pencereleri, sera içerisindeki ısı ve nem dengesini sağlamak amacıyla kullanılan doğal havalandırma elemanlarıdır. Havalandırma açıklığı olarak da ifade edilen bu elemanların en önemli işlevi, seranın nemli ve sıcak havasının dışarı atılmasını sağlamaktır.

Doğal havalandırma yapıldığında açıklıkların toplam alanı, sera kurulan yerin iklim koşullarına göre, sera taban alanının 1/6 ile 1/4’ü kadar olmalıdır. Sera taban alanı, seranın kullanılan kullanılmayan tüm taban yüzeyidir.

Seraların Boyutlandırılması

Bir sera yapısının boyutunu, genişliği, uzunluğu ve yüksekliği belirler. Genişlik ve uzunluk sera taban alanını, taban alanı ve yükseklik seranın Sera boyutlarını belirleyen özellikler;

Sera Genişliği: Sera genişliği, yetiştiriciliği yapılacak bitki türü, bitki sıra aralığı ve sıra uzunluğu, işlerin yürütülme biçimi, sera inşasını kolaylaştırma amacı, yapılacak üretim için alan gereksinimi gibi faktörlere bağlı olarak belirlenir.

Sera Uzunluğu: Yetiştirme ünitesi için gerekli alanın, taban genişliğine bölünmesiyle sera uzunluğu bulunur. Sera uzunluğu, arazi boyutları ile yetiştiricinin isteğine bağlı olarak belirlenir.

Sera Yüksekliği: Serada yetiştirilmek istenen bitki boyu, işçilikteki kolaylık, bölgenin iklim özellikleri, havalandırma etkinliği gibi faktörler sera yüksekliğini belirler. Sera hacminin ortaya çıkmasında sera yüksekliği etkili olmaktadır.