Gümrük Mevzuatı Dersi 6. Ünite Özet

Gümrük Muafiyet ve İstisnalarının Tanımı ve İçeriği

Türkiye Cumhuriyeti Anayasası’nın “Vergi Ödevi” başlığını taşıyan 73. maddesinin 4. fıkrasında “Vergi, resim, harç ve benzeri mali yükümlülüklerin muaflık, istisnalar ve indirimleriyle oranlarına ilişkin hükümlerinde kanunun belirttiği yukarı ve aşağı sınırlar içinde değişiklik yapmak yetkisi Cumhurbaşkanına verilebilir” ifadesi yer almaktadır.

Muafiyet kelime anlamıyla ayrı tutulma, kendisine uygulanmama şeklinde tanımlanırken istisna kelimesi ise bir kimse veya bir şeyi benzerlerinden ayrı tutma anlamına gelmektedir. Vergi kapsamında yer alan konuların vergi dışına çıkarılmasına istisna, belli kişi ya da kurumların vergi dışına çıkarılmasına ise muafiyet denilmektedir.

Vergi muafiyet ve istisnaları, vergi teşvikleri ve vergi harcamaları konularıyla yakından ilişkilidir. Ekonomik ve sosyal kalkınma hedeflerine ulaşmada özel sektörün katkısını sağlamak, müteşebbislerin yatırım, ihracat ve benzeri ekonomik faaliyette bulunma arzularını güçlendirmek amaçlarıyla devletin kullandığı araçlara teşvik denilmektedir.

Vergi harcaması ise vergiye tabi olması gerekirken devletin çeşitli ekonomik ve sosyal sebeplerle vergi muafiyetleri, istisnaları ve indirimleri gibi benzer uygulamalar yoluyla vazgeçtiği vergi gelirleri olarak açıklanmaktadır.

Gümrük muafiyetleri, tam-kısmi, şartlı-genel, sürelisüresiz ve ekonomik etkili olan-ekonomik etkili olmayan şeklinde türlere ayrılabilmektedir. Tam muafiyet, gümrük vergilerinin tamamının muafiyet kapsamına alınması iken kısmi muafiyet tahsil edilmesi gereken verginin tamamına değil belirli bir kısmına muaflık tanınmasıdır. Gümrük Kanunu’nun 167. maddesinde sayılan muafiyetler tam muafiyet niteliğindedir. Kısmi muafiyet ise Gümrük Kanunu’nun 128 vd. maddelerinde geçici ithalat rejimi içerisinde düzenlenmektedir.

Gümrük muafiyetinin belirli süreler için uygulanmasına süreli gümrük muafiyeti, herhangi bir süre belirtilmeksizin tanınan gümrük muafiyetine ise süresiz gümrük muafiyeti denir. Gümrük muafiyetleri ve istisnaları Gümrük Kanunu’nda yer alabileceği gibi özel bazı kanunlarda da yer alabilir. Bazı yazarlar, Gümrük Kanunu’nda düzenlenen muafiyet ve istisnaları genel muafiyetler; diğer kanunlarda düzenlenen gümrük muafiyet ve istisnalarını ise özel muafiyetler olarak adlandırmaktadır.

Gümrük Kanunu’nda Düzenlenen Muafiyet ve İstisnalar

Muafiyet,; Gümrük Kanunu’nda bir şartlı muafiyet başlığı altında, 79 vd. maddelerde bir de muafiyet ve istisna başlığı altında 167. maddede düzenlenmiştir.

Şartlı Muafiyetler

Şartlı muafiyetler; Gümrük Kanunu’nun 79 vd. maddelerinde düzenlenen, serbest dolaşımda olmayan eşyaya transit, antrepo, şartlı muafiyet sistemi kapsamında dahilde işleme, gümrük kontrolü altında işleme ve geçici ithalat rejimlerinin uygulanmasıdır. Şartlı muafiyet uygulamasında, eşyaya yüklenebilecek gümrük vergilerine karşılık bir teminat alınır. Aynı zamanda, bu rejimlerden transit rejimi hariç diğer rejimler ekonomik etkili gümrük rejimleridir. Şartlı muafiyet uygulamasında, eşyaya yüklenebilecek gümrük vergilerine karşılık bir teminat alınır.

Genel Muafiyetler

Gümrük Kanunu’nun gümrük muafiyet ve istisnalarını içeren genel maddesi 167. maddedir. Gümrük muafiyet ve istisnaları Gümrük Kanunu’nun 167. maddesinde oldukça ayrıntılı bir şekilde düzenlenmiştir. Fakat Gümrük Kanunu’nun 167. maddesinde muafiyet olarak sayılan durumlardan bazıları aslında istisnadır. Kanun muafiyet ve istisnaları ayrım yapmaksızın bir arada saymıştır. Gümrük Kanunu, muafiyet ve istisna terimlerini ayırt etmeksizin birbirinin yerine geçmek üzere kullanmıştır.

• Cumhurbaşkanının zat ve ikametgahı için gelen eşya muafiyeti
• Diplomatik muafiyet
• Milli savunma ve iç güvenlik ile ilgili gelen eşya muafiyeti
• Yolcu muafiyetleri
• Posta ve hızlı kargo muafiyeti
• Gerçek kişiler tarafından serbest dolaşıma sokulacak şahsi eşya muafiyeti
• Cumhurbaşkanınca belirlenecek kişi, kurum ve kuruluşlar tarafından ticari gaye güdülmemek ve amacı doğrultusunda kullanılmak üzere ithal edilen eşya muafiyeti
• Bir ticari faaliyetin yürütülmesi ile bağlantılı ithal eşya muafiyeti
• Ulaştırmacılıkta kullanılan eşya muafiyeti
• Bilgi materyali ithalinde muafiyet
• Cenaze ile ilgili eşyanın ithalinde muafiyet
• Malul ve engelli kişilere tanınan muafiyetler
• Kriz hali sebebiyle ithal edilecek eşya muafiyeti
• Türkiye’de düzenlenen uluslararası spor müsabakalarında kullanılmak üzere getirilen eczacılık ürünleri muafiyeti

Diğer Kanunlarda Düzenlenen Gümrük Muafiyet ve İstisnaları

Muafiyet ve istisna kavramları yalnızca gümrük vergileri ile ilgili kavramlar olmadığı için pek çok kanunda ve hatta uluslararası antlaşma metinlerinde muafiyet ve istisna içeren hükümler bulunmaktadır.

Katma Değer Vergisi Kanunu’nda Düzenlenen Gümrük İstisnaları

Katma değer vergisinde varış ülkesi ilkesini uygulayan ülkeler ihracatçılar için katma değer vergisi oranını sıfır olarak belirledikleri için ihraç ürünlerinde kullanılan ithal girdiler için de bu türden bir uygulamaya gerek yoktur. Ancak vergi iade ödemelerinin çok zaman alması durumunda büyük ihracatçılar ithal girdiler için ödedikleri vergiyi büyük bir zaman aralığı sonunda geri alabilirler ve bu nedenle nakit akışı sorunu ile karşılaşabilirler. Bu sorunu ortadan kaldırarak ihracatçılarını desteklemek isteyen ülkeler katma değer vergisinde de gümrük vergisi ertelenmesi uygulamasındakine benzer bir erteleme uygulamasına girişmektedirler.

Katma Değer Vergisi Kanunu’nda sayılan gümrük istisnaları şunlardır:

• Mal ve hizmet ihracatında istisna: İhracat istisnasında iki tür uygulama mevcuttur. Birincisinde, malın teslimi anında ödenen katma değer vergisi, ihracat sırasında iade olunur.
• Araçlar, kıymetli maden ve petrol aramaları ile teşvik belgeli yatırımlarda istisna: Deniz, hava veya demiryolu araçlarının veya bu araçların imal ve işletilmesine ilişkin malların teslimi; limanlara bağlantı sağlayan demiryolu hatlarının, limanların veya hava alanlarının inşa, yenileme veya genişletilmesine ilişkin mal teslimleri; altın, gümüş, platin arama, işletme, zenginleştirme, rafinaj ve petrol arama faaliyetlerine ilişkin mal teslimleri; yatırım teşvik belgesi sahibi mükelleflere belge kapsamındaki makine ve teçhizat teslimleri ile belge kapsamındaki yazılım ve gayri maddi hak satış ve kiralamaları; Milli Savunma Bakanlığı, Adalet Bakanlığı, Jandarma Genel Komutanlığı, Sahil Güvenlik Komutanlığı, Savunma Sanayii Müsteşarlığı, Milli İstihbarat Teşkilatı Müsteşarlığı, Emniyet Genel Müdürlüğü ve Gümrük Muhafaza Genel Müdürlüğünün milli savunma ve iç güvenlik ihtiyacı için mal teslimi; Türkiye Kızılay Derneğinin kuruluş amacıyla bağlantılı mal teslimi vs. teşvik belgeli yatırımlar katma değer vergisi istisnasından yararlanmaktadır.
• Taşımacılık istisnası: Transit ve Türkiye ile yabancı ülkeler arasında yapılan taşımacılık işlerinden Cumhurbaşkanı tarafından belirlenecek taşımacılık işleri, mükellefin ikametgahı, kanuni merkezi ve iş merkezi Türkiye’de bulunmamak ve karşılıklılık koşulu sağlanmak şartıyla katma değer vergisinden müstesnadır.
• Diplomatik istisnalar: Karşılıklılık koşuluyla yabancı devletlerin Türkiye’deki diplomatik temsilciliklerine, konsolosluklarına ve bunların diplomatik haklara sahip mensuplarına yapılan teslim ve hizmetler ile uluslararası anlaşmalar gereğince vergi muafiyeti tanınan uluslararası kuruluşlara ve bunların mensuplarına yapılan teslim ve hizmetler katma değer vergisinden müstesnadır.
• İthalat istisnası: Katma Değer Vergisi Kanunu’nun 16. maddesinde “Bu Kanuna göre teslimleri vergiden istisna edilen mal ve hizmetlerin ithali” vergiden müstesnadır, denilmektedir. O halde Kanun’da ithalat istisnası başlığı altında yer almamakla birlikte sayılan diğer istisnalar da (ihracat istisnası hariç) gerçekte bir ithalat istisnasıdır.
• Sosyal ve askeri amaçlı istisnalar ve diğer istisnalar: Kanunda bu istisnalardan bazıları kültür ve eğitim amaçlı istisnalar, bazıları sosyal amaçlı istisnalar başlığı altında sayılmıştır. Kültür ve eğitim amaçlı istisnalar da sosyal amaç taşıdığından ayrım çok gerekli değildir.

Özel Tüketim Vergisi Kanunu’nda Düzenlenen Gümrük İstisnaları

Özel Tüketim Vergisi Kanunu’nda istisna düzenlemeleri, madde 5 ve devamında yer almıştır. Kanunda sayılan istisnalar; ihracat istisnası, diplomatik istisna ve diğer istisnalar şeklinde üç kısımda incelenmiştir.

İhracat istisnası: Bu Kanuna ekli listelerin yurt dışındaki bir müşteriye (ikametgâhı, işyeri, kanuni ve iş merkezleri yurt dışında olan alıcılar ile yurt içinde bulunan bir işletmenin, yurt dışında faaliyet gösteren şubelerine) teslimi (Türkiye gümrük bölgesine çıkarılması); Kanuna ekli III ve IV sayılı listelerdeki malların gümrüksüz satış mağazalarında satılmak üzere bu mağazalara veya bunların depolarına teslimi vergiden müstesnadır.

Diplomatik istisna: Bu Kanuna ekli (I), (II) ve (III) sayılı listelerde yer alan malların, karşılıklı olmak kaydıyla yabancı devletlerin Türkiye’deki diplomatik temsilcilikleri, konsoloslukları ve uluslararası anlaşmalarla vergi muafiyeti tanınan uluslararası kuruluşlar ve bunların diplomatik haklara sahip mensupları tarafından kendi ihtiyaçları için ilk iktisabı, ithali veya bunlara teslimi ile ev sahibi hükümet anlaşmaları veya ülkemizin taraf olduğu diğer anlaşmalar çerçevesinde Türkiye’deki uluslararası kuruluşlar ve bunların yönetici kadrolarında görev yapan Türkiye Cumhuriyeti vatandaşı olmayan mensupları tarafından Türkiye’de görevde bulundukları süre içinde kendi ihtiyaçları için ilk iktisabı, ithali veya bunlara teslimi vergiden müstesnadır.

Diğer istisnalar: Özel tüketim vergisinden diğer istisnalar Özel Tüketim Vergisi Kanunu’nun 7. maddesinde sayılmıştır. I sayılı listede yer alan malların, Milli Savunma Bakanlığı, Jandarma Genel Komutanlığı, Sahil Güvenlik Komutanlığı, Milli İstihbarat Teşkilatı’na teslimi; 6326 sayılı Petrol Kanunu hükümlerine göre petrol arama ve istihsal faaliyetlerinde kullanılmak üzere bu faaliyetleri yapanlara teslimi; 4458 sayılı Gümrük Kanunu uyarınca tasfiyelik hale gelenlerinin tabii afetler, bulaşıcı hastalıklar ve benzeri olağanüstü durumlarda genel ve özel bütçeli idarelere, il özel idarelerine, belediyelere, köylere ve bunların teşkil ettikleri birliklere bedelsiz teslimi ile 5607 sayılı Kaçakçılıkla Mücadele Kanunu’nun 16/A maddesi uyarınca tasfiyelik hale gelenlerinin bu bentte sayılanlara bedelsiz teslimi özel tüketim vergisinden müstesnadır.