Çağdaş Türk Yazı Dilleri 1 Dersi 8. Ünite Özet

Özbek Türkçesi ve Kiril Alfabesi

Bu bölümde Özbek Türkçesi Kiril alfabesini Özbek Türkçesi Latin alfabesi ve Özbek Türkçesi ile yazılmış metinler yer almaktadır. İzleyen bölümde harflerin karşılıkları yer almıştır.

Diğer harfler ve karşılıkları sayfa 186 da yer almaktadır.

İzleyen bölümde Özbek Türkçesine ilişkin metin örnekleri yer almaktadır.

Özbek Türkçesi Latin Alfabesi

Bålälik

Tår köçädä, qoşnimizning eski, şalåq eşigi åldidä mening çål båbåm öz ortåğı-uzun såqålli, yirik cüssäli, kär qulåq moysäfid bilän, nimälär toğrisidädir ezmälänib sözläşädi. Båbåm årıq, kiçkinä gävdäsini devårgä süyäb, çoqqaygän; hässäsini tizzäläri årasigä qadägän. Ortåğı esä qopål, eski sağri kävüş kiygän, uzun sertük åyåqlärini uzatib, åftåbgä ygğrinini tutgän håldä, yergä yånbåşläb otiribdi. Köçädän åt, ärävä ötmäydi; şåvqın-surån yoq. Siyräk ötkinçilär älbättä qol qåvuştirib “Ässälåm!” deb ötädilär. Çållärdän biri yåki ikkåvi birdän cävåb berädi: “Vääläyküm...” Men çållärning ätråfidä äylänämän. Däm båbåmning, däm ortåğıning gåvråndäy uzun hässäsini “åt” qılib minämän, topråqdä hässälär çizgän izgä qıziqıb qaräymän. Keyin bu quruq täyåqlärni täraqlätib ulåqtirämän. Båbåm åsıq qåşläri tägidä yåşiringän közlärini yålğåndäkä åläytirib, körsätkiç barmåğı bilän popisä qılädi, hässälärni tixirlik bilän egälärigä qaytärämän. Keyin båbåmning tizzäsini quçåqläymän, bir tutam såqålini uşläymän, åğzini åçişgä qıstäb, tişlärini qıdirämän.

Çeviri biçimi de şu biçimdedir:

Çocukluk

Dar sokakta, komşumuzun eski, yıpranmış kapısı önünde benim ihtiyar dedem; arkadaşı-uzun sakallı, iri cüsseli, sağır kulak aksakal- ile, neler hakkındaysa, gevezelik edip konuşuyorlar. Dedem zayıf, küçücük gövdesini duvara dayayıp çömelmiş; bastonunu dizleri arasına almış. Arkadaşı ise kaba, eski çarık giymiş uzun, kıllı ayaklarını uzatıp, gü-neşe sırtını vermiş hâlde yere yanlamasına oturmuştu. Sokaktan at, araba geçmiyor; gü-rültü, bağrışma yok. Seyrekçe geçenler de âdet üzere ellerini kavuşturup “esselâm” diyerek geçiyorlar. İhtiyarlardan bir veya ikisi birden cevap veriyor: “Vealeyküm...” Ben ihtiyarların etrafında dönüyorum. Kâh dedemin, kâh arkadaşının sopa gibi uzun bastonunu “at” yapıp biniyorum, toprakta bastonların çizdiği ize merakla bakıyorum. Sonra bu kuru sopaları ‘tırrak’ diye fırlatıyorum. Dedem gür kaşları altında gizlenmiş gözlerini yalandan dikip işaret parmağı ile tehdit ediyor; bastonlarını nazlanarak sahiplerine geri getiriyorum. Sonra dedemin dizini kucaklıyorum, bir tutam sakalını avuçluyorum, ağzını açması için zorlayıp dişlerini arıyorum.

İzleyen bölümde ünite içinde yer alan metinde geçen bazı kelimelerin karşılıkları yer almıştır:

mehnät: emek

taşlä-: atmak, fırlatmak

yäkkä: bir tane, tek

indä-: ses çıkarmak, seslenmek

xop: peki, tamam

mäslähätläş-: akıl danışmak

toxta-: durmak

oxşa-: benzemek

qıyna-: eziyet etmek

nimä: ne

köçä: sokak

keçqurun: akşam üstü

ortåq: arkadaş

xomrä-: somurtmak

pul: para

yeç-: çıkarmak, çözmek

xursänd: memnun, şen

däråmäd: kazanç, gelir

Örnek:

Gözel Türkistan

Gözel Türkistån sengä ne boldi? Sähär väqtidä gülläring soldi. Çämänlär bärbåd, quşlär häm färyåd. Hämmäsi mähzun, bolmäsin dil şåd.

Bilmäm, ne uçün quşlär uçmäs bağçäläringdä?

Birligimizning tebränmäs tåğı, Ümidimizning sönmes çıråğı. Birläş, ey hälqım, kelgändir çåğı, Bezänsin endi Türkistån båğı?

Qozğal, hälqım, yetär şunçä cebr-ü cäfålär.

Ål bäyråğıngni, qalbing uyğansin, Qullıq, äsårät-barçäsi yånsin.

Qur yengi dävlät, yåvlär örtänsin, Ösib Türkistån, qädding kötärsin!

Yåyrät yåşnät öz Vätäning gül båğlärıngdä.

Güzel Türkistan

Güzel Türkistan sana ne oldu?

Seher vaktinde güllerin soldu. Çimenler berbat, kuşlar da feryat,

Hepsi mahzun, olmaz mı gönül şâd?

Bilmem ne için kuşlar uçmaz bahçelerinde?

Birliğimizin sarsılmaz dağı, Ümidimizin sönmez ışığı.

Birleş, ey halkım, gelmiştir çağı, Bezensin şimdi Türkistan bağı.

Al bayrağını kalbin uyansın, Kulluk, tutsaklık hepsi yansın.

Kur yeni devlet, düşmanlar çatlasın, Büyüyerek Türkistan, boy göstersin!

Genişlet, büyüt kendi vatanını gül bağlarında.

Dirisin, ölmemişsin,

Sende âdem, sen de insansın, Zincir takma,

Boyun eğme,

Ki sen hür doğmuşsun!

Süleyman Hamid Çolpan

Örnek:

Kütübxånä

Kütübxånäni bilmäydigän bålä bolmäsä keräk. Älbättä, håzir kitåbsiz birårtä häm xånädån yoq. Xånädånlärdägi kütübxånälär şäxsiy kütübxånä, maxsus täşkil etilgänläri esä dävlät kütübxånäsi deyilädi. Bizgä eng yaxşi tanış bolgäni esä mäktäb kütübxånäsidir. Undä därslik vä oquv materialläridän taşqari gazeta vä jurnallär, bädiiy, ilmiy hämdä åmmäviy-siyåsiy ädäbiyåtlär häm bår.

Mäktäb kütübxånäsidä tåpilmäydigän ba’zi kitåblärni bålälär kütübxånäsidän tåpiş mümkin.

Özbekiståndägi eng kättä kütübxånä Tåşkent şähridä. Ungä Älişer Nävåiy nåmi berilgän.

Bu yerdä tört million nusxadän årtıq kitåplär saqlänädi. Kütübxånägä bärçä ittifåkdåş respublikalärdän, şuningdek, çet ellärdän häm kitåblär kelib turädi. Şuning üçün häm u yerdä Özbek, Tåcik, Rus, Ukrain tilläridägi kitåblär bilän birgä İngliz, Nemis, Arab, İspan, Fårs tilläridägi kitåblärni häm oqış mümkin.

Metinde geçen bazı kelimelerin karşılıkları:

birårtä: bir, herhangi bir

xånädån: ev, aile

tåpil-: bulunmak

kättä: büyük

taşqari: başka, dış, dışarı, hariç

åmmäviy: kitlesel

årtıq: artık, fazla

barçä: bütün

çet: yabancı, dış

Nemis: Alman

Örnek :

Til

Mungli quşim sayräb sayräb kel änglät! Kimlär erür Türk tilini satğuçi? Bülbül kebi sayräb turgän bu tilni Uyälmäyin bu ölkädän åtğuçi? Båldän tåtli, cåndän tınıq Türkçäni, Tüşünmäyin xorläb xorläb yatğuvçı? Åcunlärdä båyliğıni körsätmäy, Kimdir, bungä “yerli, yarämäs” degän? Mungli quşım ulärni qoy, sen sayrä, Türk tilining dångin çıqär köklärgä! Qoy ulärni, ulär yoldän åzsinlär

El içindä boşboğazlik såtsinlär.

Dil

Kederli kuşum öte öte gel anlat! Kimlerdir Türk dilini satanlar?

Bülbül gibi ötüp duran bu dili Utanmadan bu ülkeden atanlar?

Baldan tatlı, candan duru Türkçeyi, Düşüncesizce hor görüp duranlar? Dünyada zenginliğini göstermeden,

Kimdir, ona “mahallî, işe yaramaz” diyen? Kederli kuşum onları bırak, sen öt, Türk dilinin ününü çıkar göklere! Bırak onları, onlar yoldan çıksınlar Millet içinde boşboğazlık etsinler

Özbek Latin Alfabesiyle Metin Örnekleri

Abdulhamid Cholpon

Abdulhamid Sulaymon og‘li Cho‘lpon 1898 yil Andijon shahrining Qatorterak ma- hallasida tug‘ilgan. Cholpon 16 yoshidan boshlab ijod qila boshladi, ilk asari «Qurboni jaholat» 1914-yilda yozilgan. Uning ilk she’ri «Turkistonlik qardoshlarimga» (1914)dir. 30-yillarda matbuotda Cholponga qarshi maqolalar tinimsiz chiqa boshlagach, 1932-yil- da Moskvaga ko‘chib ketib, jon saqlaydi.

Cholpon 1924-1926-yillarda Moskvada tashkil etilgan o‘zbek dramstudiyasida tarji- mon, adabiy emakdosh va dramaturg sifatida faoliyat ko‘rsatadi, 1935-yilning boshlari- da esa Toshkentga qaytib, Hamza nomli teatrda (shu teatrning tashkilotchilaridan biri Cholpon edi) adabiy emakdosh bolib xizmat qiladi. 1937-yilda Cholpon qamoqqa olinadi, 1938-yil 4-oktabrda Toshkentda otib tashlanadi. Dahshatlisi shundaki, Cholponni o‘limga hukm qilingan sud qarori 1938-yilning 5-oktabrida chiqarilgan edi.

Asarlari: «Uyg‘onish» (1923), «Buloqlar» (1922), «Tong sirlari (1926), «Soz» (1923), «Jo‘r» (songgi toplami, nashr etilmay qolgan) kabi she’riy to‘plamlari, «Qurboni jaholat», «Doxtur Muhammadiyor», «Oydin kechalarda» «Qor qoynida lola», «Novvoy qiz», «Oq podshoning in’omi», «Gavharoy» kabi hikoyalar, «Mushtumzor», «Ortoq Qarshiboev», «Hujum» (V. Yan bilan hamkorlikda), «Yorqinoy» dramalari, «Kecha va kunduz» romani va birqancha maqolalar. Quyida Cholpon ijodidan bir she’rni taqdim etamiz.