Çağdaş Türk Yazı Dilleri 1 Dersi 2. Ünite Sorularla Öğrenelim

Türk dilinin kolları için hangi terimler kullanılmaktadır?

• Türk lehçebiliminin kurucusu sayılan Wilhelm Radloff başta olmak üzere, Lazar Budagov,P. M. Melioransky ve J. Németh gibi yabancı kökenli Türkologlar Türk dilinin kolları için lehçe karşılığında “dialekt” ya da “nareçie” terimlerini kullanmışlardır.
• Bolşevik İhtilali (1917) ve Radloff ’un ölümünden sonra (1918), Rus Türkologlar lehçe (nareçie/dialekt) terimi yerine ‘dil’ anlamına gelen “yazık” terimini kullanmaya başlamış ve Türk dilinin her bir kolu ayrı bir dil olarak değerlendirilmeye alınmıştır. Bu kullanım daha sonra Avrupalı Türkologlarca da benimsenmiş ve Fundamenta’da (PhTF) da “Türk dilleri” (Fr. Langues Turques, İng. Turkic Languages) terimi yer almıştır.
• Günümüzde, İngilizcede Turkish kelimesi Türkiye Türkçesini, Turcic ise bütün Türk dillerini karşılamak için kullanılmaktadır.
• R. R. Arat ise Çuvaşça ve Yakutça için lehçe, diğer kollar için şive terimini tercih etmiştir. Bu kolların tümü için lehçe terimini kullananlar da vardır. Son zamanlarda lehçe yerine, uzak lehçe, şive yerine de yakın lehçe terimlerinin kullanıldığını da görüyoruz.

Lehçe, şive ve ağız terimlerini tanımlayınız.

• Lehçe, dilin yazılı metinlerle takip edilemeyen çok eski bir döneminde ayrılan ve önemli sesbilgisi (fonetik) ve şekilbilgisi (morfoloji) farklılıkları gösteren koludur.
• Şive, metinlerle takip edilebilen dönemde ayrılan ve lehçeye göre daha az sesbilgisi ve şekilbilgisi farklılıkları gösteren koludur.
• Ağız ise, bir şive, bir yazı dili alanı içinde mevcut olan farklı konuşma biçimleridir. (Elazığ, Aydın, Trabzon ağzı gibi).

İlminskiy kimdir?

Türk ağız ve lehçelerini yazı dili durumuna getirme düşüncesinin teorisyeni İlminskiy’dir. İlminskiy, Türk ülkelerinde ve bölgelerinde açılan Rus okulları vasıtasıyla, Türk çocuklarını Ruslaştırmayı ve Hristiyanlaştırmayı amaçlıyordu. Bunun için de Türkler için açılan okullarda bir yandan Rusça öğretilirken öte yandan da Türk boylarının ağız ve lehçeleri, birbirinden farklı Kiril (Rus) alfabeleri ile müstakil birer dil gibi öğretiliyordu.

Bugün Türk dünyasında gayritabiî bir şekilde oluşan ve sayısı yirmiyi aşan yazı dilinin varlığı, bu Sovyet-Rus siyasetinin bir sonucudur. Dildeki bu parçalanma ise, bugün Türk dünyasının önündeki en büyük sorundur.

Türk lehçelerinin yazı diline dönüşme süreçlerini kısaca anlatınız. 

Türk dillerinin önemli bir bölümü 20. yüzyılın başlarına kadar konuşma dili idi. Uzun yıllar Batıdaki Türkler Türkiye Türkçesini (Osmanlı Türkçesi), Doğudaki Türkler, Çağatay Türkçesini yazı dili olarak kullandılar. Sovyetler Birliği döneminde, Türk topluluklarını farklı milletlere dönüştürme politikasının bir aracı olarak, 20. yüzyılın başlarına kadar sadece konuşma dili olan birçok Türk lehçesi, yapay olarak yazı dili haline getirilmiştir.

Türk lehçeleri ile ilgili ilk eser nedir?

Türk lehçeleri ile ilgili ilk eser, Kâşgârlı Mahmûd’un Dîvânü Lügâti’t-Türk’üdür.Kâşgarlı eserinde Türk dilini Doğu ve Batı grubu şeklinde iki temel kola ayırmaktadır. Doğu koluna Hâkâniye adını veren Kâşgârlı, bununla Kâşgâr ile Balasagun civarındaki yazı dilini kastetmektedir. Ayrıca, Karluk, Çigil, Yağma, Argu, Tohsı ve Uygur ağızlarını da Doğu grubuna dahil etmektedir. Kâşgârlı’ya göre Batı grubu ise, bütün Oğuz grubu lehçeleri ile Kırgız, Kıpçak, Peçenek ve Bulgar dillerinden oluşur.

Türk lehçelerini kimler tasnif etmişlerdir?

Kâşgârlı’dan sonra Türk lehçelerinin tasnifinden topluca bahseden kişi İ. N. Berezin (1848) olmuştur. Daha sonra birçok Avrupalı ve Rus Türkolog, Türk lehçelerini tasnif etmeye çalışmıştır. Bunların en önemlileri, Radloff, Korş, Samoyloviç, Räsänen ve Baskakov’dur.

“Türk Şivelerinin Tasnifi” adlı uzun makale kimindir ve nerede yayımlanmıştır?

Reşit Rahmeti Arat, bütün tasnif denemelerini incelemiş ve 1953 yılında, Türkiyat Mecmuası’nda yazdığı “Türk Şivelerinin Tasnifi” adlı uzun makalesinde, dil özellikleri ile birlikte tarihî-kavmî-coğrafî esasları da göz önüne alarak önemli bir tasnif ortaya koymuştur.

Talat Tekin’in tasnifinde yer alan lehçe gruplarından taglıq grubuna hangi lehçeler girer?

taglıq grubu: Özbekçe, Yeni Uygurca

Talat Tekin’in tasnifinde yer alan lehçe gruplarından dağlı grubuna hangi lehçeler girer?

dağlı grubu: Türkmence, Horasanî, Özbekçenin Harezm-Oğuz diyalektleri, Azeri (Kaşgay-Aynallu, Kerkük, Erbil diyalektleri ile birlikte), Türkçe (Gagauz ile birlikte)

Türk lehçeleri yönlere göre tasnifinde güneybatı grubuna hangi lehçeler dahildir?

Türk lehçeleri yönlere göre şöyle tasnif edilmektedir:
1. Güneybatı Grubu: Anadolu ve civarındaki, Kafkasya, Azerbaycan, Türkmenistan ve Güney Kırım’da konuşulan lehçeler

Lehçe tasniflerinde esas alınan belli başlı ses özellikleri nelerdir?

Bugüne kadar yapılan lehçe tasniflerinde, tasniflere esas alınan belli başlı ses özellikleri şunlardır:

1. Aslî veya gelişme yolu (mesela d>z) ile meydana gelen z sesinin korunması veya r sesine dönüşmesi.
2. t ve d sesleri ile d sesinin z veya y şeklinde gelişmesi.
3. Tek heceli sözlerin sonundaki -g/-g sesinin korunması veya -v (-u) olması.
4. Birden fazla heceli sözlerin sonundaki -g/-g sesinin korunması veya sedasızlaşarak -k/-k olması yahut düşmesi.
5. Çekim eklerinin başındaki g-/g- sesinin korunması veya düşürülmesi.
6. Kelime başındaki y-/s- seslerinin durumu.
7. ol- ve bol- söz farkı da zaman zaman kullanılmakla birlikte bu fiil, tasnifin esasına ait olmayıp daha çok, bir tek lehçe grubunu karakterize eder.
8. -GAn sıfat-fiili de başındaki g-/g- sesi dolayısıyla tasniflerde kullanılmıştır

Uzak lehçe gruplarından r Grubu (r-z, l-ş, s-y)'na hangi lehçe girer?

Uzak lehçe gruplarından r Grubu (r-z, l-ş, s-y): Çuvaş

Uzak lehçe gruplarından t Grubu (t-d, s-y)'na hangi lehçe girer?

Uzak lehçe gruplarından t Grubu (t-d, s-y): (Yakut).

Nemeth'in Türk lehçeleri üzerine yapılmış çalışmasının künyesini yazınız.

Julius NEMETH, Türkische Grammatik. Sammlung Göschen, Berlin-Leipzig, 1917.

"Türk dil ve diyalektlerinin yeni bir tasnifi" adlı makale kimindir ve nerede çıkmıştır?

Talat TEKİN, Türk dil ve diyalektlerinin yeni bir tasnifi, Erdem ( Ocak-1989), S.13, s. 141-168

Wilhelm Radloff’un Tasnifi'nde kaç ana şive grubu vardır?

Wilhelm Radloff’un Tasnifi'nde dört ana şive grubu vardır: Doğu, Batı, Orta Asya ve Güney Şiveleri.

G. J. Ramstedt’in Tasnifi'nde ana gruplar nelerdir?

G. J. Ramstedt’in Tasnifi'nde ana gruplar şunlardır: I (A). Çuvaş dili (tu<tag), II (B). Yakut dili (tıa<ta<tag), III(C). Kuzey Grubu, IV(D). Doğu Grubu (y<d, tag), V(F). Güney Grubu (dag ve da<tag)

Samoyloviç’in Tasnifi'nde  ol- Grubu (Türkmen, Güneybatı)na hangi şiveler dahildir?

Samoyloviç’in Tasnifi'nde  ol- Grubu (Türkmen, Güneybatı)na şu şiveler dahildir:

1. Hive Cumhuriyeti ahalisi,
2. Buhârâ Cumhuriyeti ahalisi,
3. Afganistan Türkistanı,
4. Türkmenistan Cumhuriyeti,
5. İran (Azerbaycan, Esterâbâd, Horasan vb.),
6. Azerbaycan Cumhuriyeti,
7. Ermenistan Cumhuriyeti,
8. Gürcistan Cumhuriyeti,
9. Anadolu,
10. Suriye (Kuzey kısmı),
11. İstanbul ve civarı,
12. Balkan Yarımadası,
13. Besarabya,
14. Kırım (Güney sahili),
15. Türkmen (Stavropol = Kuzey Kafkasya, Astırhan).

N. A. Baskakov’un Tasnifi'nde ana gruplar nelerdir?

N. A. Baskakov’un Tasnifi'nde ana gruplar: TÜRK Dillerinin Batı Hun Dalı ve Türk Dillerinin Doğu Hun Dalı'dır. 

N. A. Baskakov’un Tasnifi'nde Bulgar Grubu'na hangi lehçeler dahil edilmiştir?

N. A. Baskakov’un Tasnifi'nde Bulgar Grubu'na eskilerden Bulgar ve Hazar; bugünkülerden Çuvaş lehçeleri dahil edilmiştir.