Türkçe Cümle Bilgisi 1 Dersi 5. Ünite Özet

Giriş

Türkçede fiillerin anlık olarak zarf işlevinde kullanılması için zarf-fiil adı verilen özel yapılar bulunmaktadır. Bu yapılar; aslen birer fiilimsi oldukları için tıpkı mastar ve sıfat-fiillerde olduğu gibi özne, nesne, zarf-tümleci veya yer tamlayıcısı (dolaylı tümleç) alabilmektedirler. Zarffiiller yan cümleler oluşturdukları için bünyesindeki diğer ögelerle birlikte cümlede zarf-fiil gruplarını oluştururlar.

Türk dili alanında yapılan genel çalışmalarda esasen -Xp, - X, -A, -AlI, -ArAk, -XncA, -mAdAn ve -ken ekleri ele alınmaktadır. Ancak doğrudan fiilimsiler veya zarf-fiiller üzerine yapılan çalışmalarda ise bu yapılar basit zarf-fiiller adıyla incelenmektedir. Bunlara ilaveten mastar ve sıfatfiiller başta çıkma, bulunma, yönelme, eşitlik ve vasıta hâli ekleriyle cümlede zarf işlevinde kullanıldıklarında, bunlara türemiş zarf-fiil; yaygın olarak isim-fiil ve sıfatfiillerin nadiren de olsa zarf-fiillerin edatlarla birlikte cümlede zarf işlevinde kullanıldıklarında ise bunlara da birleşik zarf-fiil adı verilmektedir.

Sözü edilen yapıların haricinde dilimizde soru ekiyle kurulan -DX mX, (Annem şimdi geldi mi bütün işi kendisi yapar.), -mAz mX (Ben ödevimi bitirmeye çabalarken birden misafirle çıkıp gelmez mi ne yapacağımı şaşırdım.) gibi yapılar da kimi dilcilerce zarf-fiil olarak kabul edilmektedir.

Zarf-Fiiller

Basit zarf-fiil eklerinin sayıları sınırlıdır; ancak türemiş ve özellikle birleşik zarf-fiillerin sayısı oldukça kalabalıktır. Ayrıca birleşik zarf-fiiller zamanla yeni kullanımlarla artabilir.

Basit zarf-fiil ekleri: -Xp, -X, -A, -AlI, -ArAk, -XncA, -mAdAn, -ken

Türemiş zarf-fiil ekleri: -mAksIzIn, -mAklA, -DXkçA, -DXKTA, -mXşçAsInA, -AsIyA, -XşXndA vb.

Birleşik zarf-fiil ekleri: -mAdAn önce, -mAdAn sonra, -DXktAn dolayı, -mAsInA rağmen, -mIş gibi, -Ar kadar, -DxğI için, -mAk üzere, -Ar -mAz vb.

Diğer zarf-fiil ekleri: -Ar –mAz, -DX -mAdI, -DX mX, -mAz mX

• Zarf-fiillerden -Xp genelde ünsüz zarf-fiili (konsonant gerundiumu), -X ve -A ise ünlü zarffiili (vokal gerundiumu) olarak adlandırılır.
• Basit zarf-fiil eklerinin temel özelliği yapılarının tam olarak açıklanamamasıdır. Oysa türemiş veya birleşik zarf-fiil yapıları açıklanabilmektedir.
• Basit ünsüz ve ünlü zarf-fiil ekleri, tasvir birleşik fiilleri asıl fiili yardımcı fiile bağlamakta kullanılır.
• -mAdAn basit zarf-fiil eki ile -mAksIzIn ile -mAz sıfat-fiil ekinden türeyen -mAzdAn, -mAzdAn önce, -mAzdAn sonra gibi yapılar daima olumlu köklere gelirler.
• -ken zarf-fiil eki yalnızca i- cevher fiiliyle kullanılır: i-ken > iken. İken ise kalıplaşarak bir edat gibi kullanılır ve -DX görülen geçmiş zaman hariç diğer zaman ekleri ve isimlerle birleşerek onları zarf hâline getirir.
• -sA şart ekinin de aslında bir zarf-fiil olduğunu düşünen araştırmacılar bulunmaktadır. Gerçekten de bu ek, cümlede -XnCA, -DXğXndA, -DXğX takdirde gibi değişik zarf-fiil ekleriyle aynı işlevde kullanılmaktadır.
• Basit zarf-fiiller iyelik eki almazlar. Türemiş ve birleşik zarf-fiiller bu konuda değişkenlik gösterir.
• Mastar ve sıfat-fiiller hâl ekleri alabilir veya edatlarla birlikte kullanılabilirler. Zarf-fiillerde, -XncAyA, -XncAyA kadar, -AlIdAn, -Alı beri gibi birkaç istisna dışında böyle bir kullanım görülmez. Bu sebepten kimi dilcilerce -ArAktAn (< -ArAk+tAn) gibi kullanımlar yanlış kabul edilmektedir.
• Zarf-fiil gruplarının cümlenin asıl öznesinden farklı öznesi olabileceği gibi, bağlı oldukları yüklemle ortak özneleri olabilir. Bu durum nesne, zarf ve yer tamlayıcısı (dolaylı tümleç) için de söz konusudur.
• Zarf-fiiller, bir fiilimsi oldukları için cümledeki diğer fiilimsi yani isim-fiil ve sıfat-fiil gruplarının yanı sıra zarf-fiil gruplarının içinde de bulunabilir.
• Bir cümlede birden çok zarf-fiil bulunabilir.
• Türkçe kurallı cümlelerde zarf-fiil grupları yüklemden önce gelir. Ancak şiir, deneme, hikâye, roman gibi türlerde yüklemden sonra da gelebilmektedir.
• Zarf-fiil yapıları ikilemeler türetmede kullanılır.
• Tıpkı diğer ekler gibi zarf-fiil ekleri de kalıplaşarak yeni yapılar türetebilir. Dilimizde zarffiil kalıplaşmalarının dolayı, göre, artı, durmadan, öte, oldukça gibi daha ziyade zarf, bağlaç ve edatlar türettiği görülmektedir: Üçe beş kala, üçü beş geçe, bir kalem artı bir silgi, bana göre iş, bugünden başlayarak vb. Bu tip kalıplaşmalarda esasen ünlü zarf-fiili kullanılmaktadır.
• Bunların dışında ağızlarda -AnAcA, -AnAcAk, -AnAçA, -AnAçAk, -AnAcAn, -AnAdAn, -AnA, -InCAyAdAn, -XşXn, -DXklAn, -DXklAyIn, -dXklXğXn gibi türemiş zarf-fiil ekleri bulunmaktadır. Bu tip zarf-fiillere zaman zaman roman, hikâye, tiyatro gibi türlerde rastlanabilir.
• -GAç, -DUğInCA, -UbAn, -IcAk gibi zarf-fiil ekleri artık kullanımdan düşmüştür. Bunlar tarihî metinlerde karşımıza çıkar.

Zarf-fiil grubunun yapısı

Zarf-fiiller genel olarak basit, türemiş ve birleşik olarak sınıflandırılmaktadır.

Basit zarf-fiil ekleriyle kurulan zarf- fiil grupları

• -Xp zarf-fiil ekleriyle kurulan zarf-fiil grupları: Bu zarf-fiiller cümlede zarf grupları yanında asıl fiilleri yardımcı fiile bağlayarak tasvir birleşik fiiller oluşturmada da kullanılır. İsim veya sıfat tamlamaları da tekrar grubu oluşturabilir.
• -X ve -A zarf-fiil ekleriyle kurulan zarf-fiil grupları: Bu zarf-fiil ekleri cümlede tek başına bulunmazlar. Bu işlevi -ArAk ekine devretmişlerdir. Bu ek, cümlede 1) kalıplaşmış hâlde 2) tekrar gruplarında 3) tasvir birleşik fiillerde kullanılır.
• -AlI zarf-fiil ekleriyle kurulan zarf-fiil grupları.
• -ArAk zarf-fiil ekleriyle kurulan zarf-fiil grupları.
• -XncA zarf-fiil ekleriyle kurulan zarf-fiil grupları.
• -mAdAn zarf-fiil ekleriyle kurulan zarf-fiil grupları.
• -ken zarf-fiil ekleriyle kurulan zarf-fiil grupları: Bu ek yalnızca i- cevher fiiliyle kullanılır. Ortaya çıkan iken ise -DX görülen geçmiş zaman çekimi dışındaki bütün zaman ekleriyle birlikte aslında birleşik olarak da kabul edilebilecek zarf-fiil gruplarını oluşturur.

Türemiş zarf-fiil ekleriyle kurulan zarf-fiil grupları

Bu gruba giren yapılar isim-fiil, sıfat ve zarf-fiillere çok defa hâl eki getirilmesiyle oluşmuştur:

• İsim-fiillerden türemiş zarf-fiil grupları.
• Sıfat-fiillerden türemiş zarf-fiil grupları: Bu tür yapılarda zarf-fiiller, iyelik eki alarak kullanılmalarının yanı sıra iyelik eki almaksızın da kullanılabilir.
• Zarf-fiillerden türemiş zarf-fiil grupları: Bunlar esasen -ArAktAn, -AlIdAn ve -XncAyA yapılarından ibarettir ve işlek değildir.

Birleşik zarf-fiil grupları

Bu gruba giren yapılar isim-fiil, sıfat-fiil ve zarf-fiillerin edat veya edat gibi kullanılan kelimelerle birlikte kullanılmasıyla oluşmuştur.

Bu tip zarf-fiil gruplarında bazen iki ayrı fiilimsi ortak edat kullanabilmekte, fiilimsiyle edat arasına başka kelime veya kelime grupları girebilmektedir.

• İsim-fiillerden oluşan birleşik zarf-fiil grupları: İsim-fiillerden oluşan birleşik zarf-fiillerin kimileri iyelik eki alabilmektedir.
• Sıfat-fiillerden oluşan birleşik zarf-fiil grupları: Sıfat-fiillerden oluşan birleşik zarf-fiillerin kimileri de iyelik eki alabilmektedir.
• Zarf-fiillerden oluşan birleşik zarf-fiil grupları: Zarf-fiillerin edatlarla kullanılması çok nadirdir. Bunlardan -XncAyA kadar. -AlI beri, -AlIdAn beri en yaygın olan biçimbirimlerdir.

Diğer zarf-fiil grupları

• -Ar -mAz yapısındaki zarf-fiil grupları.
• -DX -mAdX yapısındaki zarf-fiil grupları.
• -DX mX yapısındaki zarf-fiil grupları.
• -mAz mX / -mXyor mX yapısındaki zarf-fiil grupları: Çok işlek bir yapı değildir. Zaten bu yapı, alanda yazılan pek az çalışmada zarf-fiil kategorisinde değerlendirilmiştir.