Türkçe Cümle Bilgisi 1 Dersi 4. Ünite Özet

Giriş

Türkçede fiiller iki istisna hariç herhangi bir ek almadan cümlede bulunmazlar: 1) Fiil cümlede eksiz hâlde ve yüklem olarak bulunduğunda aslında emir 2. teklik şahıs çekimindedir. Dolayısıyla hiçbir ek bulunmadan yalın hâlde olsa bile aslında hem kip hem de şahıs bildirir. 2) Kalıplaşmış kelimelerde bilhassa da ikilemelerde fiil tabanları yalın hâlde bulunur: gelgit (tabiat olayı), yalvar yakar (güçlükle, meşakkatle), gelgeç (geçici, sebatsız). Ancak bu yapılar dikkatle incelenirse bunların artık bir fiil değil, durum veya nesne adı olarak kullanıldığı görülür.

İşte Türkçede fiilin cümlede taban hâlinde yani eksiz bulunamamasından dolayı fiillerin cümlede isim, sıfat veya zarf olarak kullanabilmesi için birtakım ekler bulunur. Bu eklerin getirildiği yapılara fiilimsi adı verilmektedir. Fiilimsiler kendi içinde isim-fiiller (mastarlar) , sıfat-fiiller ve zarf-fiiller olarak üçe ayrılır. Bu üç grubun tek başına veya kendilerine bağlı diğer ögelerle birlikte cümlede özne, nesne, zarf-tümleci, yer tamlayıcısı olarak temsil ettikleri gruba genelde fiilimsi grupları, özelde, isim-fiil grubu, sıfat-fiil grubu ve zarf-fiil grubu denir.

Fiiller cümlede esasen yüklem olarak kullanılırlar. Yüklem olduklarında da cümlede çok defa özne, nesne, zaman zarfı, yer tamlayıcısı görevinde yer alırlar. İşte fiil soylu yüklemler, birtakım eklerle fiilimsiye dönüştürüldüklerinde, önceden aldıkları diğer cümle unsurlarını çok defa korurlar.

Türkçede fiilimsi grupları ve bu yapıyı oluşturan eklerin temel özellikleri şunlardır:

1. Fiilimsiler olumlu, olumsuz, edilgenlik, işteşlik, dönüşlük, yeterlilik çatısındaki her türlü fiil tabanlarına getirilirler. Ancak -mAksIzIn, - mAdAn, -mAzdAn önce gibi olumsuzluk anlamını zaten taşıyan biçimbirimler bu duruma uymazlar. Türkçede -ken zarf-fiil ekinin yalnızca i- fiilinde kullanılması da bir başka istisnadır.
2. Fiilimsiler, fiil soylu yüklemlerin geçici olarak isimleştirilmesiyle kurulurlar. Bundan dolayı bu grupların temeli olan fiilimsiler, kalıplaştıkları hâller dışında, sözlüklerde kalıcı bir isim gibi yer almazlar.
3. Fiilimsi gruplarında tıpkı bir gerçek yüklem varmış gibi özne, nesne, zarf tümleci, yer tamlayıcısı bulunabilir; üstelik bunlar asıl yüklemle ortak veya ayrı olabilir.
4. Fiilimsi grupları, türlerine göre cümlede, cümlenin herhangi bir ögesinin parçası olarak kullanılabilirler.
5. Fiilimsi gruplarının içinde de bir veya daha fazla fiilimsi bulunabilir.
6. Kimi sıfat-fiillerle türemiş ve birleşik zarf-fiiller iyelik eki alabilirler.
7. Fiilimsi gruplarının temel ögesi olan fiilimsi grubun sonunda bulunur. Ancak deneme, hikâye, roman, tiyatro gibi türlerde ve özellikle şiirde fiilimsinin yeri yüklemden sonra olabilir.

İsim-fiil grubu

Türkçede, eylem (fiil) denen kelime türü isim olarak kullanılmak istendiğinde mutlaka üç ekten birini alması gerekir. Bunlardan ilki ve en işlek olanı -mAk ile bu ekin hafiflemişi olduğu kabul edilen -mA, son olarak da -Xş ekidir. Bu üç ek arasında az da olsa anlam ve kullanım farkı bulunmaktadır. Salt fiil ismi yapılmak istendiğinde çok defa -mAk, bu ek çokluk veya hâl eki aldığında -mA biçiminde kullanılır.

İsim-fiil ekleri hareket veya oluş bildirdikleri için fiil; ancak yargı bildirmediklerinden isim niteliğindedirler. Fiil olma niteliklerinden dolayı öznesi, nesnesi, zarf tümleci veya yer tamlayıcısı (dolaylı tümleç) bulunur ve bu unsurlardan bir veya birkaçını aldıklarında cümlede kelime öbekleri oluştururlar. Öte yandan isim olma niteliklerinden dolayı da çokluk ve hâl ekleri alabilirler. İşte bu öbeklere isim-fiil grubu denir.

İsim-fiillerin özellikleri

• İsim-fiiller, tıpkı isimler gibi belirtme, çıkma, bulunma veya yönelme hâl eklerini alabilir.
• Kimi edatlar isimlere bağlanırken isimler belirli hâl eklerini alırlar. Aynı durum isim-fiiller için de geçerlidir. İsim-fiiller de edatlarla birlikte edat grupları oluştururlar. Bu gruplar edatın türüne göre cümlede çok defa zarf tümleci görevinde, bazen de sıfat olarak kullanılır.
• İsim tamlamalarında hem tamlayan hem de tamlanan olabilirler. Ancak sıfat tamlamalarında kalıplaşarak artık isim-fiil işlevini yitirmiş kelimeler dışında yalnızca tamlanan olabilirler.
• İsim-fiiller, belirtili isim tamlamasında tamlayan işlevinde olabilir.
• İsim-fiiller, belirtili isim tamlamasında tamlanan işlevinde olabilir.
• İsim-fiiller, belirtisiz isim tamlamasında tamlayan işlevinde olabilir.
• İsim-fiiller, belirtisiz isim tamlamasında tamlanan işlevinde olabilir.

İsim-fiil grupları konusunda dikkat edilmesi gereken diğer ekler

İsim-fiil grupları eğer -mA isim-fiili ile oluşturulmuşsa - mA- fiilden olumsuz fiil yapma eki alan fiillerin emir çekimiyle karıştırılabilir. Burada ayırt edici özellik incelenen yapıda olumsuz anlamın olup olmamasıdır.

-mAdAn önce yapısındaki -mAdAn biçimbirimi de çok defa -mAdAn zarf-fiil ekiyle karıştırılmaktadır. Oysa - mAdAn önce, -mAdAn sonra, -mAdAn başka¸ -mAdAn gayri gibi yapılardaki -mAdAn kısmı -mA isim-fiil ekine +dAn çıkma hâli eki getirilmesiyle oluşmuştur ve anlamında olumsuzluk yoktur. Olumsuzluk önce veya başka edatlarından kaynaklanır. Oysa -mAdAn zarf-fiil ekinde yapı eşzamanlı olarak düşünüldüğünde basit olarak kabul edilir ve olumsuzluk ekin bünyesinde vardır.

İsim-fiil gruplarının cümlede kullanılması

• İsim-fiil grupları cümlede yüklem olarak kullanılabilir.
• İsim-fiil grupları cümlede özne olarak kullanılabilir.
• İsim-fiil grupları cümlede belirtili ya da belirtisiz nesne olarak kullanılabilir.
• İsim-fiil grupları cümlede zarf tümleci olarak kullanılabilir.
• İsim-fiil grupları çıkma, bulunma ve yönelme ekini alarak cümlede yer tamlayıcısı (dolaylı tümleç) olarak kullanılabilir.
• Yaygın olmamakla beraber günbegün, anbean, özbeöz örneklerinde görülen Farsça asıllı be edatı da bir ara pekiştirme edatı olarak kullanılır.
• Tekrar grupları basit bir kelime gibi kullanılabilir ve diğer kelimelerle eşdeğer olarak kabul edilerek onlara virgülle veya bağlaçlarla bağlanabilir.

Sıfat-fiil grubu

Sıfat-fiil grupları, fiilleri anlık sıfatlaştırmaya yarayan -An, -Ar, -mAz, -mXş, -DXk, -AcAk, -Ası ve -XcX ekleriyle türetilir. Bu ekler diğer fiilimsileri oluşturan isim-fiil ve zarf-fiil ekinden farklı olarak zaman bildirirler ve şöyle tasnif edilir:

Geçmiş zaman sıfat-fiil ekleri: -mXş, -DXk

Geniş zaman sıfat-fiil ekleri: -An, -Ar, -mAz, -XcX

Gelecek zaman sıfat-fiil ekleri: -AcAk, -AsI

Bu eklerden -Ar yalnızca olumlu, -mAz ise yalnızca olumsuz fiil tabanlarında kullanılır. -AsI sıfat-fiil eki günümüzde işlek değildir. Günümüzde bu ek daha ziyade kargışlarda (beddualarda) kullanılmaktadır. Hatta -AsI eki +CA ekiyle pekiştirilerek adı batasıca, boyu devrilesice biçiminde de kullanılmaktadır. Günümüzde bu ek yerini büyük ölçüde -AcAK sıfat-fiil ekine bırakmıştır.

-XcX ise daha çok kalıcı isimler yapan bir ektir, sıfat-fiil gibi kullanımı yaygın değildir. Bu sebeple bu alandaki kimi çalışmalarda sıfat-fiil ekleri içinde değerlendirilmez.

Tıpkı kelimeler gibi ekler de zamanla kullanımdan kalkabilir. Kullanımdan kalkan ekler çok defa kimi kelimelerde kalıplaşmış olarak yaşarlar. -GU, - DAçI, -sIk vb. sıfat-fiil ekleri artık kullanılmamaktadır. Bu eklerden - An işlevindeki -gmA günümüzdekullanımdan düşmüştür. Ancak bu ekin -gmA > -mA şeklinde artık kalıcı isim yapan bir ek olarak kullanıldığı görülür: yapma bebek vb. Burada dikkat edilmesi gereken önemli bir nokta vardır. Bu ek, -mA isim-fiil ekiyle karıştırılmaktadır. Oysa isimfiil ekleri kalıplaşmadıkları takdirde sıfat olarak kullanılmazlar. Dolayısıyla eğer sıfat görevindeyse eski - gmA ekinin kalıntısı; okuma, verme gibi eylem adı bildiriyorsa isim-fiildir.

Sıfat-fiillerin temel özellikleri şöyle sıralanabilir:

• Sıfat-fiiller cümlede ya doğrudan bir kelimenin sıfatı yahut da tıpkı adlaşmış sıfatlarda olduğu gibi tamlananı düşmüş olarak kullanılır.
• Sıfat-fiiller bir isim gibi kullanılabilir.
• Bu yapılar isim ve sıfat tamlamaları kurabilirler. Sıfat tamlamaları kurmak bu grubun asli görevidir. İsim tamlaması kurduklarında ise bu grubu adlaşmış sıfat olarak düşünmek gerekir.
• Bir ismin birden çok sıfatı olabilir. Aynı şekilde bir isim birden çok sıfat-fiil grubunca tamlanabilir.
• Sıfat-fiiller ikilemeler kurabilir.

Sıfat-fiil gruplarının cümlede kullanılması

Sıfat-fiil grupları cümlede iki şekilde karşımıza çıkar: 1) kelime gruplarının içinde, başka bir deyişle yüklemi, özneyi, nesneyi, zarfı veya yer tamlayıcısını (dolaylı tümleci) niteleyen sıfat, 2) doğrudan cümlede yüklem, özne, nesne, zarf veya yer tamlayıcısı olarak.

Sıfat-fiil gruplarının cümle ögelerinin tamlayıcı bir ögesi olarak kullanılması

Sıfat-Fiil grupları cümlede yüklem, özne, nesne, zarf tümleci ve yer tamlayıcısının tamlayıcısı olarak kullanılabilir.

Sıfat-fiil gruplarının cümle ögesi olarak kullanılması

• Sıfat-fiil grupları cümlede yüklem olarak kullanılabilir.
• Sıfat-fiil grupları cümlede özne olarak kullanılabilir.
• Sıfat-fiil grupları cümlede nesne olarak kullanılabilir.
• Sıfat-fiil grupları cümlede zarf tümleci olarak kullanılabilir.
• Sıfat-fiil grupları cümlede yer tamlayıcısı (dolaylı tümleç) olarak kullanılabilir.