Türkçe Cümle Bilgisi 1 Dersi 3. Ünite Özet

Giriş

Türkçede; aynen tekrarlamak, eş anlamlılık, yakın anlamlılık, zıt anlamlılık, ses veya hece ilave etmek gibi farklı türden ilişkiler dâhilinde ve çok defa iki ama bazı durumlarda birden çok kelime, kelime grubu bazen de cümleleri başta pekiştirmek olmak üzere değişik amaçlarla yinelenmesi sonucu oluşan yapılara tekrar grubu adı verilmektedir.

Alan yazında bu yapılar için tekrar grupları, ikilemeler, yinelemeler, koşma takımları, ikilemeli ad, kelime koşması, ikiz kelime kavramları da kullanılmaktadır. Bunun dışında Yunanca hen dia dyoin (İki ile, iki aracıyla bir) kelimelerinden oluşan hendiadyoin kavramının da kullanıldığı görülmektedir.

Tekrar grupları

Tekrar grupları, Türkçede değişik sebeplerle kullanılır:

1. İfadeyi güçlendirmek için kullanılır. Bir kelime düşerken yerine yeni kelime geldiğinde ikisi birlikte kullanılarak yeni kelime oluşturulur. Türkçede Eski Uygur Türkçesinden itibaren yabancı kültürlerin etkisinden dolayı bu tür tekrar grupları çok kullanılmıştır: nom törü “töre, kanun”, kalp yürek, peygamber elçi, inanç itikat sahibi, inançlı imanlı, akıllı uslu, ermiş evliya gibi. Türkler ikileme sistemini tarih boyunca kullanmışlardır. İslam öncesi dönemde Çinçe, Soğdca, Tibetçe gibi dillerden, İslamiyet’le birlikte Arapça ve Farsçadan, Batılılaşma süreciyle birlikte Fransızca, İngilizce gibi dillerden giren kelimelerin anlaşılabilmeleri için ikilemeler türetilmiştir.
2. Yeni kavramlar oluşturmak için kullanılır. Türkçede yeni kelimeler a) yapım ekleriyle, nadiren de olsa çekim eki kalıplaşmasıyla, b) iki kelimenin birleştirilmesiyle meydana getirilir. Bunların dışında tekrar grupları oluşturmak yoluyla da yeni kavramların karşılandığı görülmektedir: aşağı yukarı “takriben, tahminen” vb.
3. Süreklilik belirtmek için kullanılır.

Tarihi ve günümüz lehçelerinde tekrar grupları

Tekrar grupları, Türkçenin her döneminde ve her lehçesinde kullanılmıştır. Türkçenin en eski yazılı belgeleri olan Orhun yazıtları dilinde bile (ve genellikle Eski Türkçede) anlatımı güçlü ve etkili kılan, güzelleştiren eş, yakın ya da karşıt anlamlı ikilemeler vardır. Bunların çoğunda ses tekrarı, yani alliteration göze çarpar: açsık tosık “acıkma doyma”, ağış barım “mal mülk”, arkış tirkiş “kervan kafile” eb bark “ev bark”.

Bunun dışında Karahanlı Türkçesi eseri olan Kutadgu Bilig, Divan-ı Hikmet, Dede Korkut, Süheyl-ü Nev-bahar, Yunus Emre Divanı vb. pek çok metinde tekrar gruplarına rastlamak mümkündür.

Günümüz Türk lehçelerinde de bu yapının çok yaygın olduğu bilinmektedir.

Tekrar gruplarının yapısı

Tekrar grupları esasen iki kelimeden oluşmaktadır. Ancak nadiren de olsa üç veya dört kelimeden oluştukları da görülmektedir.

Tekrar gruplarının yapısıyla ilgili olarak şunları söylemek mümkündür:

• İsnat gruplarının yinelenmesiyle oluşabilir.
• Tekrar gruplarının bizzat kendileri tekrar grubu oluşturabilir.
• İsim veya sıfat tamlamaları da tekrar grubu oluşturabilir.
• Cümlelerle tekrar grupları oluşturulabilir.
• Tekrar grubunu oluşturan ögelerin arasına mX, dA, ama gibi edat ve bağlaçlar getirilerek pekiştirilebilmektedir.
• Yaygın olmamakla beraber günbegün, anbean, özbeöz örneklerinde görülen Farsça asıllı be edatı da bir ara pekiştirme edatı olarak kullanılır.
• Tekrar grupları basit bir kelime gibi kullanılabilir ve diğer kelimelerle eşdeğer olarak kabul edilerek onlara virgülle veya bağlaçlarla bağlanabilir.

Tekrar gruplarını oluşturan ögeler

Tekrar grupları; yapıyı oluşturan ögeler arasındaki ilişkiye göre, ögelerin anlamlı olup olmamasına göre, aynı ögenin ses değişmesi veya ses eklenmesi yoluyla tekrarı, hâl ekleriyle tekrar grubu oluşturulması gibi yollarla meydana getirilebilir. Tekrar grubunu oluşturan ögeler arasında; aynı kelimenin tekrarı veya eş anlamlılık, yakın anlamlılık, zıt anlamlılık ilişkileri vardır.

Tekrar gruplarını oluşturan ögelerle ilgili olarak şunları söylemek mümkündür:

• Aynı kelime, kelime grubu veya cümlenin tekrarıyla oluşturulan bu yapılara aynen tekrar adı verilmektedir (tek tek vb.).
• Yansıma kelimeler de tekrar grubu oluşturmada sıkça kullanılır (vıcık vıcık vb.).
• Fiiller de doğrudan fiil tabanı olarak veya fiilimsi veyahut çekim ekleri alarak tekrar gruplarını oluşturur. Bu tekrar gruplarında daha ziyade zarffiiller kullanılır (koşa koşa vb.).
• Dilimizdeki eş anlamlı kelimeler de tekrar grupları oluşturma amacıyla kullanılır (akıllı uslu vb.).
• Yakın anlamlı kelimelerle tekrar grubu oluşturulabilir (boylu poslu vb.).
• Zıt anlamlı kelimelerle tekrar grubu oluşturulabilir (irili ufaklı vb.).
• Tekrar grupları her ikisi de anlamlı kelimelerden oluşabilir (yaz kış vb.).
• Tekrar grupları birinci sözcüğü anlamsız ikinci sözcüğü anlamlı yapılardan oluşabilir (çoluk çocuk vb.).
• Tekrar grupları birinci sözcüğü anlamlı ikinci sözcüğü anlamsız yapılardan oluşabilir (yarım yamalak vb.).
• Tekrar gruplarında her iki sözcük de anlamsız olabilir (süklüm püklüm vb.).
• Tekrar grupları aynı kelimenin ses değişikliği ile yinelenmesi sonucu oluşabilir (tek tük vb.).
• Tekrar grupları aynı kelimenin ilk ünsüzünün değiştirilmesiyle (yırtık pırtık vb.) veya ünlüyle başlıyorsa başına ünsüz eklenmesiyle (akıl makıl vb.) oluşabilir.
• Tekrar grupları aynı kelimenin başına bir hece eklenmesi sonucu oluşabilir (kıpkırmızı vb.).

Hal ekleri ile oluşan tekrar grupları

Bu yapılarda tekrar grubunu oluşturan esasen isimlerden oluşur ve bu ögelerde bulunma (ötede beride vb.), ayrılma (ucundan ucundan vb.), yönelme (üstüme başıma vb.) ve belirtme hâli (şurayı burayı) vb.) ekleri bulunur. Çoklukla bu ekler her iki ögeye, nadiren de olsa yalnızca birinci veya yalnızca ikinci ögeye getirilerek kullanılır. Bunun dışında, farklı hal eklerinin kullanılmasıyla (günden güne vb.) oluşan tekrar grupları da vardır.

Tekrar gruplarının işlevleri

• Tekrar grupları isim olarak kullanılabilir.
• Tekrar grupları sıfat olarak kullanılabilir.
• Tekrar grupları zarf olarak kullanılabilir.
• Tekrar grupları zamir olarak kullanılabilir.
• Tekrar grupları bağlaç olarak kullanılabilir.
• Tekrar grupları edat olarak kullanılabilir. Dilimizde birliktelik bildiren ve kökence ikileme olan yanı sıra edatı yanında ile edatının özellikle de ekleştiği durumlarda Türkçe birlikte ve Farsça kökenli beraber edatlarıyla pekiştirilerek tekrar grubu oluşturdukları görülmektedir. Buna ek olarak ancak, yalnız, sadece edatları ve bağlacıyla pekiştirilerek ( ancak ve ancak; yalnız ve yalnız ) veya bir ve tek edatları birlikte ikileme olarak kullanılır.
• Tekrar grupları ünlem olarak kullanılabilir.
• Tekrar grupları fiil olarak kullanılabilir. Bu tekrar grupları, isimden isim yapma ekleri veya et-, kıl-, eyle-, ol- yardımcı fiilleriyle birleşik fiiller oluşturur.

Tekrar gruplarının tamlamalarda kullanılması

Tekrar grupları isim ve sıfat tamlamalarında tamlayan veya tamlanan olarak kullanılabilir:

• Tekrar grupları belirtili isim tamlamasında tamlayan olarak kullanılabilir.
• Tekrar grupları belirtisiz isim tamlamasında tamlayan olarak kullanılabilir.
• Tekrar grupları belirtili isim tamlamasında tamlanan olarak kullanılabilir.
• Tekrar grupları belirtisiz isim tamlamasında tamlanan olarak kullanılabilir.
• Tekrar grupları sıfat tamlamasında tamlayan olarak kullanılabilir.
• Tekrar grupları sıfat tamlamasında tamlanan olarak kullanılabilir.

Tekrar gruplarının türemiş ve birleşik kelimeler oluşturması

Tekrar grupları isimden isim yapma ve isimden fiil yapma ekleri alarak türemiş isim ve türemiş fiiller türetmede kullanılır. Aynı zamanda bu yapılar pekiştirme işlevleri dışında yeni anlam kazanmalarıyla birleşik kelimeler de meydana getirir.

• Tekrar grupları türemiş isimler oluşturabilir (tatsız tuzsuz vb.).
• Tekrar grupları birleşik isimler oluşturabilir (alışveriş vb.).
• Tekrar grupları türemiş fiiller oluşturabilir. Burada çok defa +lA- eki kullanılır. Ayrıca tekrar gruplarından fiil yapımında türetme yerine daha çok birleştirme tercih edildiği görülmektedir.
• Tekrar grupları ol- ve et- fiillerinin yardımıyla birleşik fiiller oluşturabilir.

Tekrar gruplarının cümlede kullanılması

• Tekrar grupları cümlede isim soylu yüklem olarak kullanılabilir.
• Tekrar grupları cümlede fiil soylu yüklem olarak kullanılabilir.
• Tekrar grupları cümlede özne olarak kullanılabilir.
• Tekrar grupları cümlede belirtili nesne olarak kullanılabilir.
• Tekrar grupları cümlede belirtisiz nesne olarak kullanılabilir.
• Tekrar grupları cümlede yer tamlayıcısı (dolaylı tümleç) olarak kullanılabilir.
• Tekrar grupları cümlede zarf tümleci olarak kullanılabilir.