Osmanlı Türkçesi 2 Dersi 3. Ünite Özet

Arapça Tamlamalar

Osmanlı Türkçesinde bilhassa makam ve mevki isimlerinde, kitap isimlerinde, dinî, tarihî ve edebî metinlerde Arapça yapılı tamlamalar bulunmaktadır. Konuyu anlayabilmek için öncelikle harf-i ta‘rîf ve hurûfü’ş-şemsiyye ve’l-kameriye mevzularını bilmek gerekir.

1. Harf-i Tarif

Türkçe’de kelimeler iyelik ekleri ve bazı hal ekleriyle belirli hale getirilir. “Öğretmen ders yaptı” cümlesinde hangi ders olduğu bilinmezken “Öğretmen dersi yaptı” cümlesinde hangi ders olduğu belirli hale gelir. Aynı şekilde “Ev çok büyük” cümlesinde hangi ev olduğu bilinmezken “Eviniz çok büyük” dendiğinde hangi ev olduğu belirli hale gelir. Bu işlem İngilizcede “the” edatıyla yapılır, “a book” herhangi bir kitabı ifade ederken “the book” kitabın belirli olduğunu gösterir. Arapça’da ise kelimeyi belirli hale getiren unsur harf-i tarif ( ال ) ekidir. Kelimelerin önüne getirilir. Gün anlamına gelen يوم yevm kelimesinin başına harf-i tarif (ال ) getirilirse اليوم el-yevm olur ki üzerinde konuşulan gün için kullanılır.

Osmanlıcada harf-i tarif Arapça tamlamalarda ve cümlelerde görülür. Birkaç istisna dışında kelimeler harf-i tarifli halleriyle kullanılmazlar. Dilimizde harf-i tarifli halleriyle sık kullanılan kelimeler şunlardır:

ع الودا el-vedâ, الامان el-amân, الان el-ân, اليوم el-yevm

2. Güneş ve Ay Harfleri

Arapça’da kelimelerin başına “el” eki getirildiğinde bu ekteki lam bazen okunur, bazen okunmadan atlanır. Bu durum el takısı getirilen kelimelerin ilk harflerine göre değişir. Bazı harfler lam harfini okutmadan kendisine çeker, kendisine benzeştirir. Bunlara güneş harfleri yani hurûf-ı şemsiyye denir. الشمس kelimesi el-şems değil eş-şems okunur. Kendine benzeştiren harflere hurûf-ı şemsiyye denirken diğerlerine ay harfleri yani hurûf-ı kameriye adı verilir.

31

الشمس eş-şems=güneş (şemsî harf)

تان الو el-vatan =vatan (kamerî harf)

الملك el-mülk=mülk ( kamerî harf)

مان الز ez-zamân=zaman (şemsî harf)

Arapça İsim Tamlamaları

Harf-i tarif ve şemsi kameri harfleri öğrendikten sonra Arapça isim tamlamalarını görebiliriz. Arapça tamlamalarda önce tamlanan (muzâf) sonra tamlayan (muzâfun ileyh) gelir. Tamlanan kelimenin son harfi istisnalar hariç ötreli olur. Tamlayan kelimenin başında harf-i tarîf olur ve elifi hiçbir zaman okunmaz.

الشمس نور nûrü’ş-şems: güneşin ışığı, güneş ışığı

الوطن حب hubbu’l-vatan: vatan sevgisi

Görüldüğü gibi Arapça tamlamalarda kelimelerin yerleri Türkçe’dekinin tersidir. Türkçe’de tamlayan önce tamlanan sonra gelir.

31

Örneklerde görüldüğü gibi tamlamalarda harf-i ta‘rîfin elifi hiç okunmaz. Ayrıca tamlamalar Latin harfleriyle yazılırken iki kelimenin arasına tire, harf-i ta‘rîfin “le”sinden önce kesme işareti konmaktadır.

Tamlanan (muzâf) kelime ه veya ت ile bitiyorsa bu harfler ة ile yazılır ve okunurdu.

القدر ليلة Leyletü’l-kadr

الشعرا تذكرة Tezkiretü’ş-şu‘arâ

Tamlayan konumundaki kelime (muzâfun ileyh) ت ile bitiyorsa bu te ha-i resmiye ‘ه’ olarak okunur.

القيامه يوم Yevmü’l-kıyâme

السعاداه دار Dârü’s-sa‘âde

Arapça Sıfat Tamlamaları

Arapça sıfat tamlaması da isim tamlaması gibidir. Tamlanan (muzâf) ve tamlayan (muzâfun ileyh)dan oluşur. Sıfat tamlamasında tamlayan kelime sıfattır. İsim ve sıfat tamlamasını tamlayan kelimenin isim ya da sıfat oluşundan anlarız. Tamlayan isim ise isim tamlaması, sıfat ise sıfat tamlamasıdır.

المبارك رمضان Ramazânü’l-mübârek: mübarek ramazan

المعظمه دو ل Düvelü’l-mu‘azzama: büyük devletler

Sıfat tamlamalarında tamlanan ve tamlayan kelimeler çeşitli yönlerden birbirine uyumludur.

Tamlama yapılırken sıfat, mevsûf olan birinci kelimeye uygun hale getirilir. Bu uygunluk şu yönlerdendir:

\1. Cinsiyet (müennes-müzekker)

\2. Sayı (teklik, ikilik- tesniye, çokluk)

\3. Belirlilik-belirsizlik

Üç Kelimeden Oluşan Arapça Tamlamalar

Üç kelimeden oluşan Arapça tamlamalarda birinci kelimenin sonu ötreli, ikincinin sonu esreli, üçüncü kelimenin sonu esreli veya sükûnlu, ayrıca son kelimenin başı harf-i ta‘rîfli yani elif-lam takılı olur. الترك لغات ديوان Dîvânü Lügati’t-Türk gibi. Ancak üç kelimeli tamlamalar Osmanlı Türkçesinde yukarıdaki gibi okunmamış, ikinci ve üçüncü kelimeler Arapça tamlama gibi, birinci kelime ise Farsça terkipli okunmuştur. Böylece ilk kelime tamlanan, ikinci ve üçüncü kelimelerden oluşan Arapça tamlama bir bütün olarak birinci kelimeyi tamlayan olur.

السلام باب درو ن Derûn-ı Bâbü’s-selâm “Bâbüsselâmın içi”

Arapça Tamlamalarda Değişiklikler

Yukarda anlatılan Arapça isim ve sıfat tamlamalarında ilk kelime (tamlanan-muzâf) nin sonu ötrelidir. Ancak bu hareke bazı durumlarda üstünlü (fethalı) veya esreli (kesreli) okunabilir.

• Tamlamanın Üstünlü Okunduğu Yerler

İlk kelime (tamlanan-muzâf) nin üstün okunduğu yerler:

بعد ba‘d (sonra), قبل kabl (önce), فوق fevk (üst), تحت taht (alt), بين beyn (ara), حسب hasb (göre) kelimeleri tamlanan durumunda ise üstünlü okunur.

العاده فو ق fevka’l - ‘âde: olağanüstü

فان الطو قبل kable’t-tûfân: tûfandan önce

من min edatı tamlanan ise üstünlü okunur:

القديم من mine’l-kadîm: eskiden beri

Elif-i maksûre ( ى ) ile biten kelimeler tamlanan olduğunda elif-i maksûre ى si okunmaz, ondan önceki harf üstünlü okunur:

الخصوص على ale’l-husûs

الابد الى ile’l-ebed

الشعر معنى ma‘ne’ş-şi‘r

Yâ ( يا ) ünleme edatı bir tamlamanın başına geldiğinde tamlamanın sonunu üstün okutur.

اﻟﻠﻪ رسو ل Resûlullâh اﻟﻠﻪ رسو ل يا Yâ Resûlallâh

• Tamlamanın Esreli Okunduğu Yerler

Arapça tamlamalarda genel kaide olarak tamlanan ötreli okunur. Ancak esreli okunduğu yerler de vardır. Bunları şöyle sıralayabiliriz:

Zincirleme tamlamalarda ikinci kelime (muzâfun ileyh) den itibaren kelime sonları esreli okunur.

الشريفه المساجد اوصاف كتاب Kitâbu Evsâfi’l-Mesâcidi’ş-Şerîfe.

Sonu tek ى ile biten kelimeler tamlanan (muzâf) olduğunda sondaki ى harfi okunmaz ye den önceki harf esreli okunur:

الحاجات قاضى Kâdi’l-hâcât: İstekleri yerine getiren Allah

مفتى الانام Müfti’l-enâm: Halkın müftüsü, şeyhülislâm

Arapça’da önemli bir yere sahip olan harf-i cer dediğimiz ön edatlar tamlananın önüne geldiklerinde tamlananın sonunu esreli okuturlar.

Önce harf-i cerleri sıralayalım:

ب bi: Türkçe’de e/a, da/de, ile anlamlarında

عن an: Türkçe’de den/dan anlamında

فى fi: Türkçe’de de/da, içinde anlamında

ل li: Türkçe’de için, dolayı, yüzünden anlamlarında من min: Türkçe’de den/dan, dolayı, sebebinden anlamlarında

ك ke: Türkçe’de gibi, sanki anlamlarında olup benzerlik ifade eder.

Sıralanan bu harf-i cerler Arapça’da çok sık kullanılır. Bunlar önlerine geldikleri tamlamanın sonunu esreli okutur:

اﻟﻠﻪ سبيل فى fî sebîli’llâh: Allah yolunda

الزمان قريب عن ‘an karîbi’z-zamân:Yakın zamanda

اﻟﻠﻪ امان فى fî emâni’llâh: Allâh’a emanet olun.

القيام يو م الى ilâ yevmi’l-kıyâm: Kıyamet gününe kadar