Osmanlı Türkçesi 2 Dersi 1. Ünite Özet

Evvelki ünitede başladığımız ve beş tanesini gördüğümüz mezîdünfih masdarları bu ünitede anlatmaya devam edilecek ve kalan dört adet masdarın, masdar hali, ism-i fa‘il ve ism-i mef‘ul halleri işlenecektir.

İnfi‘âl ( اِنْفِعَالْ ) Bâbı

Bu masdar oluşturulurken kök harflerin ilkine (أ) ve (ن) ikincisine (ا) eklenmiştir. Genellikle dönüşlülük elde etmek üzere kullanılır. Bazen de edilgenlik sağlar. Her iki durumda da geçişsizdir.

اِنْقِلاَبْ inkılab (değişmek) قلب kalb (çevirme, değiştirme) انحلال inhilal (çözülme, dağılma) حلل halel (bozukluk, eksiklik)

1. İsm-i Fâ‘il

İnfi‘al babının ism-i fa‘ili münfa‘il (منفعل) dir.

منْحَ**صِرْ münhasır(bir şeye mahsus olan) انحصار** inhisar (bir şeye mahsus olma)

مُقَلِبْ münkalib (değişen) انقلب inkılab (değişme)

مُنْجَذِبْ müncezib (çekilen) انذاب incizab (çekilme)

مُنْفَصِلْ münfasıl (ayrılan) انفصال infisal (ayrılma)

1. İsm-i Mef‘ûl

İnfi‘âl bâbının ism-i mef‘ûlü yoktur.

İfti‘âl Bâbı ( اِفْتِعَالْ )

Bu vezne dönüştürülen kelimeler dönüşlü ve geçişsiz hale gelirler. Bazen de geçişli kelimeler elde edilir. Birinci aslî harfin önüne ( أ ), sonrasına ( ت ) ve ikinci harften sonra (ا) ilâvesiyle elde edilir.

اِعْتِبارْ i‘tibâr عبرت ibret

اِفْتِرَاقْ iftirâk (ayrılmak) فرقت firkat (ayrılık)

اِمْتِنَاعْ imtinâ‘ (çekinme) م**ن**ع men‘ (durdurmak)

اِنْتِظَارْ intizâr (gözlemek نظر nazar (bakmak)

İfti‘âl bâbına giren sülâsî mücerred masdarların ilk harfine göre vezindeki ( ت ) ‘de bazı değişiklikler meydana gelir. ظ , ص , ض , ط harfleri ile başlayan kelimelerde ( ت ) harfi kalınlaşarak ( ط ) harfine dönüşür.

اِصْطِيَاد ıstıyad (avlamak) صيد sayd (avlanmak)

اِضْطِرَابْ ıztırab (acı, elem) ضرب darb (vurma, çarpma)

ط ) ) harfi ile başlayan kelimelerde ise baştaki ط ) ) harfi şeddeli okunur.

اِطِّلَعْ ıttıla‘ (haberli olma) عطلو tulu‘ (doğma, doğuş)

اِطِّرَادْ ıttırad (birbirini takip etme) طرد tard (uzaklaştırma)

د,ذ,ز harfleri ile başlayan kelimelerde vezindeki) ت ) harfi ( د ) harfine dönüşür.

اِزْدِرَاعْ izdira‘ (ziraat etme, ekme) زراعت zira‘at

اِزْدِيَادْ izdiyad (artma, coğalma) زياده ziyade

د)) harfi ile başlayan kelimelerde baştaki ( د ) harfi şeddeli okunur.

اِدِّيَانْ iddiyan (borçlanma) دين deyn (borç)

اِدِّخَالْ iddihal (dahil olma) دخل dahl (girme)

ت ) ) harfi ile başlayan kelimelerdeki asli harf olan ( ت ) ile vezindeki ( ت ) şedde (تّ ) konularak bir kez yazılır.

اِتِّبَاعْ ittiba‘ (tabi olma( تابع tabi‘

اِتِّجَارْ itticar (ticaret yapma) تجارت ticaret

1. İsm-i Fâ‘il

İfti‘al babının ism-i fa‘ili mufte‘il ( مُفْتَعِلْ ) şeklindedir.

مُنْتَسِبْ müntesib (alakası olan) انتساب intisab (mensup olmak)

مُمْتَنِعْ mümteni‘ (çekinen) امتناع imtina‘ (çekinme)

مُشْتَمِلْ müştemil (kavrayan) اشتمال iştimal (içine almak)

1. İsm-i Mef‘ûl

İfti‘âl bâbının ism-i mef‘ûlü müfte‘al ( مُفْتَعَلْ ) şeklinde gelir.

مُكْتَسَبْ mükteseb (kazanılmış) اكتساب iktisab (kazanmak)

مُلْتَمَسْ mültemes (kayırılan) التماس iltimas (kayırmak)

müzaaf ve ecvef ism-i fâil ile aynı şekildedir.

misâlde mütte‘âl ( مُتَعَلْ ) olur.

مُتّحَدْ müttehad (üzerinde birleşilen) اتحاد ittihad

مُتَفَقْ müttefak (üzerinde ittifak edilen) اتفاق ittifak

nâkısta müfte‘â ( مُفْتَعَا ) olur.

مُقْتَدَا muktedâ (kendisine uyulan) اقتدا iktidâ (uymak)

مُجْتَبَا müctebâ (seçilmiş) اجتبا ictibâ (seçmek)

İf‘ilâl ( اِفْعِلَلْ ) Bâbı

İf‘ilâl bâbında ilk asli harfin önündeki ( أ ) zâiddir. Sondaki asli harf arasına bir zâid ( ا ) alarak tekrar eder. Bu bâbdaki kelimeler geçişsiz olurlar. Çoğunlukla renk ve vücuttaki eksik ve kusurları bildirmeye yararlar. Osmanlı Türkçesi’nde diğer sülâsî mezîdünfihlere göre kullanımı oldukça azdır.

اِصْفِرَارْ isfirâr (sararmak) صفرت sufret (sarılık)

اِعْوِجَاجْ i‘vicâc (eğri olmak) عوج ivec (eğri, çarpık)

اِشْهِلَالْ işhilâl (şaşılık) شهل şehel (şaşı olmak)

1. İsm-i Fâ‘il

İf‘ilâl bâbının ism-i mef‘ûlü müf‘all ( مُفْعَلّ ) şeklindedir.

مُغْبنَرّ muğberr (gücenmiş) اراغبر iğbirâr (gücendirme)

مُبنْيَضّ mübyazz (beyazlaşan) ابيضاض ibyizâz (beyazlama)

1. İsm-i Mef‘ûl

Bu bâbda ism-i mef‘ûl kullanılmamaktadır.

İstif‘âl Bâbı ( اِسْتِفْعَالْ )

Bu bâb sülâsî masdardaki ilk asli harften önce ( أ ), sin ve te harfi eklenmesi, ikinci asli harften sonra da ( ا ) eklenmesi ile oluşturulur. Bu bâbdaki kelimeler çoğunlukla geçişlidir.

اِسْتِخْدَامْ istihdâm (hizmette kullanma) خدمت hıdmet (hizmet)

اِسْتِفْسَارْ istifsâr (sorma) فسر fesr (beyan etmek)

اِسْتِبْدَالْ istibdâl (değiştirmek) بدل bedel

Bu bâbdaki kelimelerin bazıları talep etmek manasını taşır.

اِسْتِعْلَمْ isti‘lâm (bilgi talep etmek) علم ilm (bilmek)

اِسْتِمْدَادْ istimdâd (yardım istemek) مدد meded (yardım)

İstif‘âl bâbı bazı kelimelere, addetmek, saymak, kabul etmek anlamını katar.

اِسْتِخْفَافْ istihfâf (küçük görmek خفّت hıffet (hafiflik)

اِسْتِعْظَامْ isti‘zam (buyuk saymak) عظمت azamet (buyukluk)

1. İsm-i Fâ‘il

İstif‘âl bâbının ism-i fâ‘ili müstef‘il ( مُسْتَفْعِلْ ) veznidir.

مُسْتنَهْلِكْ müstehlik (tüketici) استهلاك istihlâk (tüketmek)

مُسْتَلْزِمْ müstelzim (gerekli) اماستلز istilzam (gerekli olmak)

1. İsm-i Mef‘ûl

İstif‘âl bâbının ism-i mef‘ûlü müstef‘al ( مُسْتَفْعَلْ ) şeklindedir.

مُسْتَفْهَمْ müstefhem (anlaşılan) فهم fehm (anlama)

مُسْتَشْهَدْ müsteşhed (şahit gösterilen) شهادت şehâdet

مُسْتَحْسَنْ müstahsen (beğenilen) حسن hüsn (güzellik)

Şimdi mezîdünfîh masdarların tamamının anlamlarını, ism-i fâil ve ism-i mef’ûllerini bir arada görelim:

Mezîdünfîh bâbların oluşturduğu masdarların anlamları

31

İsm-i Fâ‘illeri

31

İsm-i Mef‘ûlleri

31