Osmanlı Türkçesi 1 Dersi 4. Ünite Özet

TÜRKÇE EKLER

Osmanlı Türkçesinde, Türkçe eklerin yazılış ve okunuşlarında bugünküne göre farklılıklar vardır. Bu farklılıkları ve ortak hususiyetleri şöyle sıralayabiliriz:

1. Bugün farklı şekilli olan pek çok ek o dönemde tek şekilli, kalıplaşmış halde yazılırdı.
2. Bazı ekler kalınlık incelik uyumuna göre iki şekillidir.
3. Eklerdeki yardımcı ünlüler çoklukla yazılmaz.
4. Eklerin okunuşu bugünkü söyleyişe göredir.

Osmanlı Türkçesindeki eklerin yazılışları şöyledir:

• Çokluk eki (-lar, -ler) , yazımda tek şekillidir, ünlüsü yazılmaz, ses uyumuna göre okunur.
• Soru eki (-mı, -mi, -mu, -mü) , yalnızca “mim+ye” şeklinde ve kelimelere birleştirilerek yazılır.
• İsimden isim yapan -lık, -lik, -luk, -lük ekleri kalın ünlülü kelimelerde “lâm+kaf”; ince ünlülü kelimelerde “lam+kef” şeklinde yazılır.
• İsimden isim yapan -lı , -li, lu, -lü eki düz ünlülü kelimelerde “lam+ye”, yuvarlak ünlülü kelimelerde “lam+vav” şeklinde yazılır.
• İsimden isim yapan -sız, -siz, -suz, -süz eki tek şekilli olup “sin+ze” harfleriyle yazılır. Ünlüsü gösterilmez. Ünlü uyumuna uygun olarak okunur.
• -ca, -ce, -ça, -çe eki her zaman “cim+güzel he” harfleriyle yazılır ve ses uyumuna göre okunur.
• Aidiyet bildiren -ki eki her zaman “kef+ye” şeklinde yazılmıştır.
• İsimden isim yapan -cık, -cik, -cuk, -cük, -çık, - çik, -çuk, -çük ekleri ince ünlülü isimlerde “cim+kef”; kalın ünlülü isimlerde “cim+kaf” şeklinde yazılır.
• İsimden isim yapan -cağız, -ceğiz ekleri kalın ünlülülerde “cim+gayın+ze”; ince ünlülerde “cim+kef+ze” harfleriyle yazılır.
• -ıncı, -inci, -uncu, -üncü ekleri “nun+cim+ye” harfleriyle yazılır. Ekin yardımcı ünlüsü yazılmaz.
• Mastar yapan -mak, -mek ekleri kalın ünlülü fiillerde “mim+kaf”, ince ünlülü fiillerde “mim+kef” harfleriyle yazılır. Ünlüyle başlayan ek aldığında -mak eki “mim+gayın” şeklinde yazılır.
• Mastar ekinin olumsuzu -ma ve -me ekleriyle yapılır. Bu ek, genellikle güzel he’siz yazılır.
• Fiilden isim yapan -ma, -me eki “mim+güzel he” şeklinde yazılır. Kalın ünlülü fiillerde “mim+elif” şeklinde yazıldığı da görülür.
• İsimden fiil yapan -la, -le eki kalın ünlülü isimlerde “lam+elif”, ince ünlülü isimlerde “lam+mim” şeklinde yazılır.
• İsimden fiil yapan -ıcı, -ici, -ucu, -ücü eki yalnızca “ye+cim”ye” şeklinde yazılır. Ses uyu
• muna göre okunur.
• Ettirgen eki -dır, -dir, -dur, -dür (-tır, -tir, -tur, -tür) “dal+re” şeklinde yazılır. Ses uyumuna bağlı olarak okunur. Nadiren bazı metinlerde “dal+ye+re” şeklinde yazıldığı görülür.
• Edilgenlik ve dönüşlülük eki -ıl, -il, -ın, -in “lam+nun” harfleriyle yazılır, aradaki yardımcı ünlüler yazılmaz. Ekten sonra sesli bulunması halinde yardımcı ses gösterilerek yazılır.
• Fiilden fiil yapan -iş, -ış, -uş, -üş ekleri ünlüyle bitenlerden sonra “şın”; ünsüzle biten fiillerden sonra ise “ye+şın” veya “vav+şın” şeklinde yazılır.
• Zarf-fiil eklerinden -ıp, -ip, -up, -üp eki “vav+be” şeklinde yazılır. Ünlüyle biten fiillerde araya bir yardımcı “ye” harfi getirilir. Bu ek yuvarlak ünlülü yazıldığı için Osmanlının son zamanlarına kadar yuvarlak okunurdu. Günümüzde ses uyumuna göre okunur.
• Zarf-fiil yapan -ınca, -ince, -unca, -ünce ekleri ünsüzle biten fiillerden sonra “nun+ce+güzel he”, ünlüyle biten biten fiillerden sonra araya bir “ye” getirilerek, “ye+nun+ce+güzel he” şeklinde yazılır.
• Zarf-fiil yapan -arak, -erek ekleri kalın ünlülü fiillerde “elif+re+elif+kaf”, ince ünlülü fiillerde “güzel he+re+kef” şeklinde yazılır. Ünlüyle biten fiillerde araya “ye” harfi getirilir.
• Zarf-fiil yapan -a eki “elif” ile, -e eki “güzel he” ile yazılır. Ünlüyle biten fiillerde araya “ye” harfi getirilir.
• Zarf-fiil yapan -dıkça , -dikçe ekleri kalın ünlülü fiillerde “dak+kaf+ce+güzel he”; ince ünlülü fiillerde “dal+kef+ce+güzel he” şeklinde yazılır. Ses uyumuna göre okunur.
• Zarf-fiil yapan -alı , -eli ekleri kalın ünlülü fiillerde “elif+lam”ye”; ince ünlülü fillerde “güzel he+lam+ye” şeklinde yazılır. Ünlüyle biten fiillerde araya “ye” harfi getirilir. Bunlar umumiyetle beri edatıyla birlikte kullanılır.
• -madan, -meden ekleri kalın ünlülü fiillerde “mim+elif+dal+nun”; ince ünlülü fiillerde “mim+dal+nun” şeklinde yazılır.
• -iken, -ken eki “elif+ye+kef+nun” veya “kef+nun” şeklinde iki türlü de yazılır. Ünlü uyumuna uymaz.
• -an, -en eki kalın ünlülü fiillerde “elif+nun”; ince ünlülü fiillerde “nun” harfiyle yazılır. Ünlüyle biten fiillerde araya bir “ye” harfi gelir.
• -dık, -dik, -duk, -dük (-tık, -tik, tuk, -tük) ekleri kalın ünlülü fiillerde “dal+kaf”; ince ünlülü fiillerde “dal+kef” harfleriyle yazılır. Bu ek ekseriyetle iyelik ekleriyle kullanılır.
• -acak, -ecek ekleri kalın ünlülü fiillerde “elif+cim+kaf”; ince ünlülü fiillerde “güzel he+cim+kef” şeklinde yazılır. İyelik ekleri getirildiğinde “elif+cim+gayın+ye”, “güzel he+cim+kef+ye” harfleriyle yazılır.
• -mış, -miş eki “mim+şın” harfleriyle yazılır.
• Bildirme ekleri , Türkçede isim cümlelerinin yüklemini oluşturmak için bir isme getirilen eklerdir. Eklerin ünlüleri yazılmaz. Kelime ünlüyle bitiyorsa 1. şahısta yardımcı ‘‘y’’ ünlüsü yazılır.
• Yapma (yükleme) hâli eki ünsüzle biten kelimelerden sonra -ı, -i, -u, -ü şeklinde olduğu için sadece bir “ye” harfiyle; ünlüyle biten kelimelerden sonra -yı, -yi, -yu, -yü şeklinde olduğu için “ye+ye” harfleriyle yazılır.
• Yaklaşma (yönelme) hâli eki ünsüzle biten kelimelerden sonra -a, -e şeklinde olduğu için bir “güzel he” harfiyle; ünlüyle biten kelimelerden sonra -ya, -ye şeklinde olduğu için “ye+güzel he” harfleriyle yazılır.
• Uzaklaşma (ayrılma) hâli eki -dan, -den, -tan, - ten, “dal+nun” harfleriyle yazılır.
• Bulunma hâli eki -da, -de, -ta, -te, “dal+nun” harfleriyle yazılır.
• İlgi hâli eki -ın, -in, -un, -ün, (-nın, -nin, -nun, - nün) ünsüzle biten kelimelerde “kef”; ünlüyle biten kelimelerde “nun+kef” harfleriyle yazılır. Ek ünlüsü yazılmaz.
• Vasıta hâli eki ünsüzlerden sonra -la, -le şeklinde olup “lam+güzel he” ile; ünlülerden sonra -yla, -yle şeklinde olup “ye+lam+güzel he” harfleriyle yazılmaktadır. Bu ek ayrı da yazılabilir.
• Teklik birinci şahıs iyelik eki “mim” ile; teklik ikinci şahıs eki “kef” ile; teklik üçüncü şahıs eki ünsüzlerden sonra “ye”, ünlülerden sonra “sin+ye” ile; çokluk birinci şahıs eki “mim+ze” ile; çokluk ikinci şahıs eki “kef+ze” ile; çokluk üçüncü şahıs eki “lam+re+ye” ile yazılır.
• Görülen geçmiş zaman için fiil gövdesinde tüm şahıslarda ortak bir -d sesi getirilir. Bu sese her şahıs için ayrı harf ilâveleri yapılır. Birinci tekil şahıs için “dal+mim”, ikinci tekil şahıs için “dal+kef”, üçüncü tekil şahıs için “dal+ye”; birinci çoğul şahıs için ünlü uyumuna göre “dal+kaf” veya “dal+kef”; ikinci çoğul şahıs için “dal+kef+ze”; üçüncü çoğul şahıs için “dal+ye+lam+re” şeklinde yazılır.
• Görülen geçmiş zamanın olumsuzu fiil gövdesine “mim+elif” veya “mim” harfleri getirilerek yazılır.
• Geniş zaman ekleri : -r (“re” ile), -ar /-er (“elif+re” ile), -ır /-ir (“ye+re” ile), -ur /-ür (“vav+re” ile) olarak yazılır. Yazılırken düzlükyuvarlak uyumuna bağlı kalınarak yazılır.
• Geniş zaman çekimlerine gelen kişi ekleri : birinci tekil kişi eki “mim” harfiyle; ikinci tekil kişi eki “sin+kef” harfiyle; üçüncü teki kişi eki eksiz olarak; birinci çoğul kişi eki “ze” harfiyle; ikinci çoğul kişi eki “sin+kef+ze” harfleriyle; üçüncü çoğul kişi eki “lam+re” harfleriyle yazılır.
• Geniş zamanın olumsuzluk eki -maz, -mez şeklindedir. Bunlar “mim+elif+ze” veya “mim+ze” harfleriyle yazılır. Ancak birinci teklik ve çokluk şahıslarda ek değişmektedir.
• Öğrenilen geçmiş zaman eki -mış, -miş, -muş, - müş tek şekilli olup daima “mim+şın” harleriyle yazılır. Eki ünlüsü yazılmaz.
• Öğrenilen geçmiş zamana gelen kişi ekleri : birinci tekil kişi eki “mim” harfiyle; ikinci tekil kişi eki “sin+kef” harfiyle; üçüncü teki kişi eki eksiz olarak; birinci çoğul kişi eki “ze” harfiyle; ikinci çoğul kişi eki “sin+kef+ze” harfleriyle; üçüncü çoğul kişi eki “lam+re” harfleriyle yazılır.
• Öğrenilen geçmiş zamanın olumsuzunda fiil gövdesine kalın ünlülü fiillerde “mim+elif” harfleri, ince ünlülü fiillerde “mim” harfi getirilir.
• Şimdiki zaman eki -ıyor, -iyor, -uyor, -üyor şeklinde olup ünlüyle biten fiillerde “ye+vav+re”, ünsüzle biten fiillerde “ye+ye+vav+re” biçiminde yazılır. Görüldüğü gibi ünsüzle biten fiillere yardımcı “ye” harfi getirilmektedir. Ancak bu harf fiil bitişen harflerden biriyle bitiyorsa yazılmaz, bitişmeyen harflerden biriyle bitişiyorsa yazılır.
• Şimdiki zamana gelen kişi ekleri : birinci tekil kişi eki “mim” harfiyle; ikinci tekil kişi eki “sin+kef” harfiyle; üçüncü teki kişi eki eksiz olarak; birinci çoğul kişi eki “ze” harfiyle; ikinci çoğul kişi eki “sin+kef+ze” harfleriyle; üçüncü çoğul kişi eki “lam+re” harfleriyle yazılır.
• Şimdiki zamanın olumsuzu fiil gövdesine “mim” getirilerek yazılır.
• Gelecek zaman ekleri -acak, -ecek kalın ünlülü fiil tabanlarında “elif+cim+kaf”, ince ünlülü fiil tabanlarında “güzel he+cim+kef” harfleriyle yazılır. Fiil ünlüyle bittiğinde araya bir “ye” harfi getirilir.
• Gelecek zaman çekimine gelen kişi ekleri : birinci tekil kişi eki “mim” harfiyle; ikinci tekil kişi eki “sin+kef” harfiyle; üçüncü teki kişi eki eksiz olarak; birinci çoğul kişi eki “ze” harfiyle; ikinci çoğul kişi eki “sin+kef+ze” harfleriyle; üçüncü çoğul kişi eki “lam+re” harfleriyle yazılır.
• Gelecek zamanın olumsuzu için fiil tabanına kalın ünlülü fiillerde “ mim+elif ”, ince ünlülü fiillerde mim+güzel he ” getirilmek suretiyle yapılır.
• İsimleri yüklemleştiren i-mek fiili : eskiden tek başına kullanılırken bugün tek başına kullanılmaz. Metinlerdeki ayrı veya bitişik yazılışını aynen yansıtacak biçimde okumak gerekir. Şimdiki zaman, görülen geçmiş zaman, öğrenilen geçmiş zaman ve şart çekimleri vardır.
• Osmanlı Türkçesinde zamirlerin yazılışı kalıplaşmış haldedir. Bunu kitabınızın 54. sayfasındaki tabloda detaylı olarak görebilirsiniz.
• Türkçede sıfat ve fiillerin önünde yer alan zarflar cümle içinde sıfatları ve fiilleri zaman, yer, miktar, hal vs bakımından nitelerler. Bu yüzden sıfat ve fiillerle beraber bulunurlar ve onlara bağımlıdırlar.
• Osmanlı Türkçesinde hem Türkçe kökenli hem de yabancı dillerden alınmış çok sayıda zarf vardır.
• Zarfları şöyle çeşitlere ayırmak mümkündür:

1. Nitelik (hal, tarz, vardır) bildirenler,
2. Nicelik (azlık-çokluk, miktar) bildirenler,
3. Yer, yön bildirenler,
4. Zaman bildirenler,
5. Olumlu-olumsuz karşılık, benimseme, beğenme ve onaylama bildirenler,
6. Gösterme bildirenler,
7. Sayı, ölçü, sıklık, seyreklik, yenileme bildirenler,
8. Sıra bildirenler.

Osmanlı Türkçesinde zarfların nasıl yazıldığını kitabınızın 55. sayfasında detaylı olarak görebilirsiniz.

• Osmanlı Türkçesinde sayı isimleri bugün olduğu gibi bir, iki, üç… şeklindedir. Rakamlar ise Arapların kullandıkları şekillerdir. Bu rakamlar yazının aksine soldan sağa yazılır. Türkçe sayı isimlerinin imlâsı kalıplaşmış olmakla beraber bazıları bugün söylenildiğinden farklı yazılır.

Osmanlı Türkçesinde sayıların yazılışını rakam ve yazıyla şema halinde görmek için kitabınızın 56. sayfasını inceleyiniz.