Spor Bilimlerine Giriş Dersi 6. Ünite Özet

Spor Psikolojisi

Psikoloji diğer bilimlere kıyasla daha kısa bir geçmişe sahip olmakla birlikte insan yaşamının hemen her alanında uygulama olanağına sahiptir. Sportif davranışın psikolojik yönleri ise, yirminci yüzyılın ilk çeyreğinden bu yana davranış bilimcilerin ilgilendikleri bir konudur.

SPOR PSİKOLOJİSİNİN TARİHÇESİ

Spor psikologlarının yakından ilgilendikleri bir konu olan “ hareket algısı” konusundaki ilk araştırmalar, 1880’li yıllarda Wundt, Cattel ve Galton gibi ünlü psikologlarca gerçekleşmiştir Spor psikolojisinin büyük babası olarak kabul edilen Griffith uzun yıllar boyunca spor psikolojisi üzerinde araştırma yapan ilk psikolog olarak tarihe geçmiştir. Griffith 1925 yılında İlinois Üniversitesi sporcularının performanslarını arttırmak için antrenörlere yardım etmiş ve 1926 yılında “Antrenörlüğün Psikolojisi”, 1928 yılında “Spor Psikolojisi” adlı iki kitap yayınlamasının yanında ilk olarak spor psikolojisi laboratuvarını kurmuş ve ilk spor psikolojisi dersleri veren kişi olmuştur.

Avrupa’da spor psikolojisi ile ilgili ilkyazı 1801 yılında yayınlanan futbolun psikolojisi ile ilgili bir metindir.

SPOR PSİKOLOJİSİNİN TANIMI

Her geçen gün performanstan daha yüksek düzeyde beklenti oluşması ile her sporcu yaşamı boyunca mutlaka aşırı bir baskı yaşamıştır. Özellikle 25 yıllık süreç içerisinde spor bilimlerinin yeni bir dalı olarak çok kullanılmaya başlanan spor psikolojisi “fiziksel aktiviteye katılanların ve sporcuların, bireysel olarak gelişim ve performanslarını artırmak için spor ve egzersiz alanında uygulanabilen psikolojik kuramların belirlenmesi ve uygulama çalışmalarının bilimsel bir alanı’’ olarak tanımlanmaktadır.

Yukarıda yapılan açıklamalar ve dünya üzerindeki uygulamalar göz önüne alındığında spor psikolojisi uygulamalarını iki ana grupta toplamak mümkündür.

1. Performans yükseltici spor psikolojisi,

2. Performansı engelleyen psikolojik faktörlerin giderilmesi.

SPOR PSİKOLOJİSİ UZMANLARININ İLGİLENDİKLERİ KONULAR

Spor psikolojisinin bulunduğu noktaya gelmesi, büyük güçlükler yaşanarak olmuştur. Yıllardan beri yapılan çalışmalar sonucunda aşağıda belirtilen spor psikolojisinin çalışma alanları olarak belirlenmeye çalışılmıştır.

1. Sporcunun yetiştirilmesi, psikolojik ve zihinsel hazırlık programları, imgeleme, dikkatte odaklanma ve konsantrasyon, hedef belirleme, stresle başa çıkma, yeterli özgüven ve bireysel sevk ve idare becerilerinin geliştirilmesi.

2. Sportif performansın geliştirilmesi, doruk performansın tanımlanması, görsel inceleme, beklenti, motivasyon ve motor hareket öncesi programlama çalışmaları.

3. İnsan davranışlarının incelenmesi, bilişsel gelişim ve karar verme becerilerinin öğretilmesi.

4. Sportif başarının tanımlanması ve başarıya psikolojik katkılar ve bu amaca yönelik psikolojik testler oluşturma.

5. Sağlık ve egzersiz programlarına başlama ve sürdürebilme becerilerinin geliştirilmesi.

6. Sporsal rekabet ortamlarında karşılaşılan sorunlarla başa çıkmak için problem çözme becerilerinin öğretilmesi.

7. Bireysel yetenek seçimi ve grup dinamiklerini ortaya çıkarma ve geliştirme, sporcular arasında ve sporcu ile antrenör arasında liderlik becerilerinin geliştirilmesi.

8. Bireysel sporlarda ve takım sporlarında yarışma performansı ve antrenmanları verimli hale getirmek için psikolojik becerileri geliştirmede danışmanlık yapar.

SPOR PSİKOLOJİSİNDE ZİHİNSEL ANTRENMAN

Herhangi bir uygulama çalışması yapmadan, sadece planlı ve yoğun bir şekilde hayal ederek yani zihinde canlandırarak yeni bir hareketin öğrenilmesi veya zaten bilinen bir hareketin mükemmelleştirilmesi sürecine, zihinsel antrenman denir.

Zihinsel Antrenmanın Yararları

• Zihinsel antrenman, sporda yeni hareket tekniklerinin benimsenmesi için gerekli olan öğrenme sürecini kısaltır.
• Zihinsel antrenman yoluyla hareket becerileri sağlamlaştırılır ve bunların yapılış sürati arttırılır.
• Zihinsel antrenman, ısınma hareketleri sırasında yardımcı olarak kullanılabilir ve böylece ısınmanın süresi kısalabilir.
• Tesislerin yetersiz ve antrenman süresinin yetersiz olduğu durumlarda zihinsel antrenman yardımcı olarak kullanılır.
• Zihinsel antrenmanda hiçbir sakatlanma riski olmadığı için rahatlıkla uygulanan bir antrenman yöntemidir.
• Tekrar yapıldığı için önceki yapılan yanlışları düzeltmekte yardımcı olur.
• Zihinsel antrenman sürecinde sporcu hareketi gayet yavaş düşündüğü için zor teknikli olan hareketleri daha iyi yapmasına yardımcı olur.
• Zihinsel antrenman yarışmadan önce uygulanabilir. Çünkü sporcu kendisine sıra gelmeden önce yapacağı hareketi düşündüğünden dolayı kendisine sıra geldiğinde hareketi daha kolay ve daha az hatalı yapmasına olanak sağlar.

SPORDA KAYGI VE STRES

Kaygı (endişe) normalde korku duygusunu uyandırmayacak nitelikteki uyaranların bir takım tepkilere yol açma halidir. Bir başka tanıma göre kaygı, belirli bir duruma özgü olabilen bu durumu bireyin kendisi için tehdit eder nitelikte algılaması ve korku duymasıdır Kaygıyı sürekli kaygı ve durumsal kaygı olarak iki şekilde ele alıp incelemek gereklidir.

SPORDA STRES

Young’a göre stres, maddenin kendi içinde olan bir güç ya da dirençtir. Madde kendi üzerinde uygulanan dış güce kendi direnci oranında bir tepki gösterir. Psikoloji alanında stresle ilgili çalışmalar 1950 yıllarında Amerikan Psikoloji Derneği’nin yıllık raporlarında yer almaya başlamıştır. Cüceloğlu’na göre ise “bireyin fiziki ve sosyal çevreden uyumsuz koşullar nedeniyle, bedensel ve psikolojik sınırların ötesinde harcadığı gayrettir.” Yapılan tanımda stresin hem fiziksel hem de psikolojik boyutları olduğu ortaya konulmaktadır. Mc Grath‘a göre stres ile ilgili süreçler şöyle ele alınmaktadır.

• Kişiye objektif istemler yerleştiren, fiziksel ve sosyal çevre,
• Kişinin istemi algılaması ve buna nasıl tepki göstereceği ile ilgili kararı,
• Algılanan isteme kişinin gerçek tepkisi,
• Tepkiden sonuçlanan durumlar.

Bu faaliyetler ve anlamları şunlardır.

• Depolanmış yağ ve şeker kana karışır (mücadeleye gerekli enerji için sağlanır).
• Solunum sayısı artar (bedene daha fazla oksijen sağlanır).
• Kanda alyuvar artar (beyne ve kaslara daha fazla oksijen sağlanır).
• Kalp vurum sayısı artar ve kan basıncı yükselir (bedenin gereken bölgelerine gerekli kan takviyesi yapılır).
• Kan pıhtılaşma mekanizması harekete geçer (yaralanmalara karşı kan kaybını azaltmak için önlem alınır).
• Kas gerilimi artar (kuvvet gerektiren işlere hazırlık yapılır).
• Sindirim yavaşlar veya durur (iç organlardaki kan, kas ve beyne geçer, bağırsak ve mesane adaleleri gevşer).
• Gözbebekleri büyür (daha fazla ışık alınarak algıyı güçlendirmeye yardımcı olunur).
• Bütün duyumlar artar (dış ortamdan daha çok haberdar olunması sağlanır).
• Hipofiz bezi uyarılır (iç salgı sisteminin etkinliği artar, böbreküstü bezinden adrenalinnoradrenalin salgılanır).

Streste kullanılan bilişsel çarptırmalar kısaca şöyledir:

• Her şeyi ya da hiçbir şeyi düşünmemek gibi iki uçta düşünmek
• Olağandan fazla genelleme yapmak.
• Zihinsel süreçler açısından, olaylar ve üzerinde odaklanılan şeylerde gereksiz ve olumsuz ayrıntılar üzerinde durmak, olukluyu görmemek.
• Sonuca varma konusundaki acelecilik.
• Abartmalar.
• Kendisini başkasından değersiz görme.
• Duyuşsal yargılamalar ve negatif duyguların geçerliliğini kabullenme.
• Çevre ve kişilerden etkilenme
• Sık sık kişiselleştirmeye başvurmak.

Stresin Nedenleri

Stres bireyin istenilmeyen bir durumla karşılaştığında, psikolojik ve fizyolojik olarak ne tepki göstereceğini belirlenmemesi durumudur. Stres bu anlamda üç önemli bileşene sahiptir.

• Bireyin çevresi.
• Bireyin algılamaları.
• Bireyin bu çevre ve algılamaları sonucu uyarılması.

Bir sporcunun müsabaka öncesi büyük bir kalabalık seyirci önünde durumunu bu olaylarla ilişkilendirdiğimizde ortaya şu sonuçların çıktığı kolayca görülebilir. Bireyler stres yaşadıklarında nedenlerini ararlar ve genellikle çevrede kusur bulurlar. Stres sürecini başlatan “stres vericiler” (stressor) stresin nedenidir. Teknik direktör, yönetici, taraftar, çok kalabalık seyirci vetribünden gelen kötü tezahürat, üzerimde baskı kurdu.

Bu durum iki şekilde formüle edilebilir.

Birinci Stres Formülü

Bir sporcunun birçok kez maçlara çıktığı soyunma odasına girdiğini ve kalp atışlarının yükseldiğini, avuç içlerinin nemlendiğini ve içinden negatif düşünceler geçtiğini düşünelim.

İkinci Stres Formülü

Bir sporcunun soyunma odasından sahaya çıktığını ve ısınan rakiplerini gördüğünü düşünelim. Sporcu rakip sporcularla başa çıkmanın çok zor olduğunu ve kendi seyircileri önünde mağlubiyet yaşamalarının çok zor olduğunu ve kendi seyircileri önünde mağlubiyet yaşamalarının ne kadar utanç verici ve küçümseyici olacağını düşünmeye başlar.

Spor Ortamında Stresi Oluşturan Etkenler

• Temel gereksinimler açısından öz güvende azalma
• Çalışma koşulları ve çalışma ortamları
• Antrenörün uyguladığı yönetim tarzı
• Müsabakaya ilişkin etmenler
• Seyirci ve maçın skoru
• Engelleme
• Yazılı ve görsel basın

Stresle Başa Çıkma Yöntemleri

Üç farklı yöntemle stresle başa çıkılabilir.

Bunlar; bedenle başa çıkma yolları, zihinle başa çıkma yolları ve davranışla başa çıkma yollarıdır.

Bedenle başa çıkma yollarında, gevşeme teknikleri, değişik beden egzersizleri ve beslenme biçimleri yer alır. İkinci gruptaki zihinsel başa çıkma yolları, uyumsuzluğa ve gerilime neden olan faaliyetlerden uzak kalma, zihinsel düzenleme ve dönüşüm tekniklerini içerir. Üçüncü aşamada, davranışla başa çıkma yolu bulunmaktadır.

Stresi Ne kadar İyi Tanıyabiliriz?

Sporcuların stresi yönetmelerine yardımcı olmak için antrenörlerin veya spor psikologlarının sporcuların fizyolojik, zihinsel ve davranışsal stres bulgularını tanıma yeteneğine sahip olmaları gerekir.

Bütün stres yönetim teknikleri şu üç bileşenin değiştirilmesiyle ilgilidir.

• Çevresel koşullar
• Negatif düşünceler
• Uyarılmışlık düzeyi

Bir veya birkaç güçlü stres kaynağı ile karşılaştığımız zaman üç tercih yolumuz vardır:

• Düşmana anlayış gösterme,
• Karşı savaş verme,
• Geri çekilme

Sporcu karşılaşacağı durumlarla başa çıkmada yeteneklerinden emin değildir. Bu açıklanan nedenlerden dolayı spor psikologları ve antrenörler şu iki konuda uzman olmalıdırlar.

1. Belirsizliği Aşağıya Çekmek: Sporculara bu belirsizliklerle daha iyi başa çıkabilmeleri için psikolojik beceriler öğretilmelidir.

2. Önemi Azaltma: Bu teknik ise antrenörün sporcuların streslerini kontrol altına almaları için başvurdukları diğer bir yoldur. Sporcunun sonuca verdiği önem içsel ve dışsal olabilir. Dışsal olanlar para, prim, kupa vb. içsel olanlar ise zevk, tatmin ve başarı vb. şeylerdir.

Stresle bireysel olarak başa çıkmak için ise şu yöntemler kullanılabilir:

• Öz-saygının geliştirilmesi:
• Denge bölgeleri:
• İyi yönetim:
• Niteliklerin geliştirilmesi
• Ruh sağlığı
• Algılama Stratejileri:
• Yaşam temposunun kontrolü

SPORDA SALDIRGANLIK

Sporun insanları yakınlaştırıcı ve barışçı özelliklerinden söz edilmesine rağmen, antrenörlerin, sporcuların ve seyircilerin bazıları saldırganlığı sportif performansın bir elemanı olarak kabul ederler. Örneğin; futbolda rakibi bloke etmek, buz hokeyinde rakibi tutma, basketbolda ribaund için savunma pozisyonunda durma gibi hareketler oyun kurallarına uygun biçimde kin ve nefret içermeden yapılırsa bunlar spor müsabakaları içinde kabul edilebilir davranışlardır.

Sporda Saldırganlık Çeşitleri

Sporda saldırganlık “Amaçlı Saldırganlık” ve “Kasti Saldırganlık” olmak üzere ikiye ayrılır. Saldırganlığın yönü, derecesi ve zamanlaması kısaca incelendiğinde şunlarla karşılaşabiliriz.

Saldırganlığın yönü, derecesi ve zamanlaması göz önünde tutulmalıdır.

Sporda Saldırganlığı Azaltmada Antrenörün Rolü

Sporda antrenör sporcularında saldırganlığı azaltmada önemli roller üstlenebilir.

• Genç sporcuların saldırgan olmayan davranışlarını övün.
• Saldırganlığı artıran ortamlardan sporcularınızı uzaklaştırın ya da uzak kalmasını sağlamayı öğretin.
• Sporcunuz saldırganlığını kontrol ettiğinde pozitif destek verin.
• Duygularını kontrol etmek ve canlanmayı sağlayabilmek için rahatlama ve stresi sevk ve idare etme tekniklerini öğretin.
• Sporcuların sonuçla ilgili işler yerine performansla ilgili işlerde cesaretlendirin.
• Bir sporcunun saldırgan davranışlarının bütün takımı bozduğunu vurgulayın.
• Saldırgan davranışlar konusunda ısrar eden sporcunuzu cezalandırıldığınız gibi duygularını kontrol edebildiğinde de takdir edin ve destekleyin.
• Bir antrenör olarak her zaman kendi davranışlarınızın farkında olun. Çünkü siz etkileyici bir rol model olabilirsiniz. Sporcularını saldırgan davranışlara iten antrenörlerinde cezalandırılacağını unutmayın.