Sağlık Bilimlerinde Ve Yönetiminde Etik Dersi 2. Ünite Özet

Meslek Etiği ve Deontoloji

Gelişmiş ülkelerde uzun yıllardır meslek etiği konusunun gerek kurumsal gerekse de akademik düzeyde ele alındığı bilinmektedir. Küreselleşmeyle birlikte meslek etiği konusu daha yaygın bir biçimde Türkiye’de de gündeme gelmiştir. Böyle olmasında teknoloji, iletişim ve ulaşım alanlarındaki gelişmelerle birlikte Türkiye ekonomisinin geçirdiği dönüşüm etkili olmuştur. Meslek etiği tüm dünyada öncelikle hekimlik mesleğinde daha sonra diğer mesleklerde gelişmiştir. Bu Türkiye’de benzer bir gelişim göstermiştir. Ayrıca, sağlık alanında Türkiye’nin küresel düzeyde önemli bir pazar olduğu, sadece sağlık için özellikle İstanbul’a birçok Avrupa ülkesinden tedavi için gelindiği bilinmektedir.

Meslek

Meslek (profession) ve mesleki (profesyonel) terimleri birden fazla anlama sahiptir. Bir anlamda mesleklilik ve profesyonellik amatörlüğün karşıtıdır. Bir işi para karşılığı beklemeden yapmak amatörlüktür. Profesyonellik ise hayatını o işten kazanmayı gerektirir. Diğer bir anlamda ise profesyonellik, bir işin maharetli ve işin gereklerine uygun bir tarzda yapıldığını gösterir. Bir uğraşın meslek sayılabilmesi için aşağıdaki ögeleri içermesi gerekir.

• Bir meslek dalı, toplumun kaçınılmaz olan bir gereksinimini karşılar. Örneğin; sağlık, güvenlik, eğitim gibi toplumsal gereksinimler her toplumda bu hizmetleri sunacak meslekleri gerekli kılmaktadır.
• Meslek kişinin salt kendi doyumu için değil aynı zamanda başkalarının yararı için de yaptığı bir uğraştır. Örneğin; bir hekim mesleğini sadece hizmetinin karşılığında aldığı para için değil, insanlara sağlıklarını kazandırmak için yapar. Bir öğretmen okuma-yazma öğrettiği öğrencilerin eğitilmiş insanlar olarak toplum hayatında yer almalarından mutluluk duyar. Bir polis güvenli ve huzurlu bir toplum yaşamı için gösterdiği çabalarından dolayı insanların mutluluğuna katkıda bulunmuş olur.
• Meslek sistemli bir eğitimle kazanılmış özel bilgi ve becerilere dayalıdır. Bir işin meslek olabilmesi için mesleğe girmeden önce kişilerin bu mesleği icra edebilmeyi sağlayan bilgi, beceri ve tutumları kazanmış olmaları gereklidir. Burada meslek elemanı toplum tarafından bir “uzman” olarak görülmekte ve o hizmette kişiye tam bir güven duyulmaktadır. Örneğin bir hekime gittiğimizde onun bu mesleğin gereklerini eksiksiz ve kusursuz olarak bildiğini kabul ederiz. Bu nedenle meslek elemanlarının iyi bir eğitimden geçmiş olmaları gereklidir.
• Meslek dalları araştırma ve deneylerle geliştirilerek zamanla kendine özgü tekniklere sahip olur. Eğitim ve uygulamalar yoluyla kuşaktan kuşağa aktarılan bu bilgi birikimi zaman içinde mesleğe özgü tekniklerin gelişmesine ya da süreç içinde yeni tekniklerin gelişmesine ya da süreç içinde yeni tekniklerin keşfedilmesine yol açar.
• Meslekler kazanç elde etmek için yapılan uğraşlardır. Meslek elemanları yaşamlarını mesleklerinden elde ettikleri yasal parasal kazanç ile sürdürür. Ancak insanlar sadece para için çalışmaz. Mesleki etkinlikler içinde insanlar bir şeyler üreterek kapasitelerini kullanma ve geliştirme olanağı bulur, bundan haz ve doyum duyar. İşte bu nedenledir ki geçinmek için paraya ihtiyacı olmayan insanların da bir meslek sahibi olup çalıştıklarını ya da geliri az bir mesleği geliri çok olan bir mesleğe tercih ettiklerini görmekteyiz.
• Meslek olarak kabul edilecek bütün uğraş alanlarının kendine özgü değer ve etik ilkeleri vardır ve bu mesleğin üyeleri bu değer ve ilkeler doğrultusunda davranır. Örneğin hekimlik mesleğinin temel değeri “insan yaşamı”; hukuk alanının temel değeri “adaletin” yerine getirilmesi; öğretmenliğin temel değeri “öğrencilerin eğitim ve gelişimi”; polisliğin temel değeri toplumun “güven ve huzurunun” sağlanmasıdır. Bu temel değerleri iyi kavrayan meslek üyeleri mesleklerini icra ederken bu temel değerlerin dışına çıkmaz ve mesleğin önceden belirlenmiş etik ilke ile kurallarına göre davranır. Buna uymayan meslek elemanları meslektaşları tarafından bazı yaptırımlarla cezalandırılır.

Meslek Etiği

Belli bir meslek grubunun, mesleğe ilişkin olarak oluşturup, koruduğu; meslek üyelerine emreden, onları belli bir biçimde davranmaya zorlayan; kişisel eğilimlerini sınırlayan, yetersiz ve ilkesiz üyeleri meslekten dışlayan; meslek içi rekabeti düzenleyen ve hizmet ideallerini korumayı amaçlayan mesleki ilkeler bütünü olarak tanımlanabilir.

Deontoloji

Görev bilinci, görevle ilgili zorlukları, yükümlülükleri, sorumlulukları ve bunların gerçekleştirilmesinde yer alan ahlaki kural ve ilkelerini inceleyen bir çalışma alanı.

Yükümlülük hem ahlaki kurallar hem de hukuki kurallara göre düzenlenmektedir. Örneğin; hasta birine yardım etmeyen kişiler toplum tarafından kınanır, ayıplanır. Bu durum ahlaki bir yükümlülüğün sonucudur. Hizmet kusuru, ihmal veya kasıttan dolayı bir kişinin vücut bütünlüğü bozulur veya kişi ölürse, bir başka ifadeyle kişi zarar görürse yükümlü kişi veya sağlık kurumu kanunlar çerçevesinde yargılanıp cezalandırılır. Burada hukuk kurallarının uygulanması söz konusudur. Bu konuda sağlık çalışanlarının endişelenmelerine gerek yoktur. Görevin gerektirdiği bilgi ve becerileri kazanan, hizmette kusur ve ihmali olmayan, hastaya zarar vermeyen sağlık çalışanı sonuçtan sorumlu tutulamaz. Hastaya tıbbi müdahalede bulunmadan da bir yükümlülükten dolayı zarar verilebilir. Bu yapılan bir işlemden veya yönetsel bir karardan dolayı olabilir. Bu gibi durumlarda sağlık yöneticileri yasal yükümlülüklerinin farkında olarak davranmalıdır. Yükümlülüğün yerine getirilmesinde kasıt, kusur ve ihmal gibi üç kavramdan söz edilmektedir. Yükümlü olunan bir görevin yerine getirilmesinin değerlendirilmesinde bu üç kavram dikkate alınmaktadır.

Kasıt , bilerek veya isteyerek haksız bir sonucun veya zararın doğmasına neden olmak ve hukuki kurallara aykırı davranmaktır. Örneğin, yoğun bakımdaki bir hastanın oksijen bağlantısını bilerek kesmek kasıtlı bir davranıştır. Kusur, uygun bulunmayan veya onaylanmayan hareket ve davranışlardır. Yasaya uygun davranabilecek durumda olduğu halde uygun davranmama, yükümlülüklere aykırı hareket etme davranışı hukuki bir kusurdur. Örneğin hastaya kaba davranan bir sağlık çalışanı ahlaki kusur işlemiş olur. Steril araç gereç kullanması gerektiğini bildiği halde steril olmayan araç-gereç kullanan sağlık personeli hukuki kusur işlemiş sayılır ve bu yükümlülüğünü yerine getirmemiş olur. İhmal, bir meslek sahibinin görevinin bir bölümünü belli bir gerekçe ve kasıt olmadan yapmamasına veya geciktirmesine denir. Bir sağlık çalışanı aldığı yükümlülüğün insan hayatı ile ilgili olduğunun bilincinde dürüst, çalışkan ve meslek ahlakı ilkelerine uygun davrandığı zaman yükümlülüğünü yerine getirmiş olur.

Sorumluluk; kişinin herhangi bir olayın gerçekleşmemesine kendisinin neden olduğunu görmesi veya kabul etmesi.

Yetki , kişilerin sorumluluk üstlenmesi ve yükümlü tutulması için kanunla verilen haklı güç ve kuvvete denir. Diğer bir ifadeyle insanların sorumluluk ve yükümlülüklerini yerine getirebilmesi için verilen kanuni destektir. Yetki, çalışana rahat hareket etme ve karar verme gücü sağlar. Bir işi yapacak olan kişiye ne kadar yetki verilirse o kadar görev ve sorumluluk verilmeli veya ne kadar görev ve sorumluluk verilirse o kadar yetki verilmelidir. Bu yetki mutlaka yasalarla (kanun, tüzük, yönetmelik) verilir. Bu anlamda kurum yöneticilerinin kurumlarında meydana gelen etik sorunlara ilişkin yükümlülükleri, sorumlulukları ve yetkileri bulunmaktadır. Bunlar ilerleyen başlıklarda ele alınacaktır.

Kamu Yönetiminde Etik

Kamu etiği, kamunun bağlı olduğu kuralların genel kabul görmüş ahlaki normlara uygun davranmasını konu edinir. Kamu etiği, kamu görevlileri açısından bir tür meslek etiğidir. İster kamu görevlisi ister özel sektör çalışanı olsun, kamu etiği çalışanları çalışanların işlerini (görevlerini veya mesleklerini) en iyi biçimde yapmalarını, işleri için konulmuş kurallara (mevzuata ve şirket kurallarına ve ayrıca oluşturulmuş etik kodlara) uymalarını ve işlerini yaparken eylemlerinin ahlaki niteliğini unutmamalarını gerektirir. Kamu etiğinin en genel talepleri arasında aşağıda sıralanan maddeler sayılabilir

• Hukuka (mevzuata) uygun davranmak
• Etik kodlara uygun davranmak
• Mevzuatın ve etik kodların boşlukta bıraktığı gri alanlarda tercih ve takdirini etik düşünme ile belirlemek

Türk kamu yönetiminde etik konusunda iki temel örgütlenme bulunmaktadır. Birincisi tüm kamu görevlilerinin uyması gereken etik davranış ilkelerini belirleyen ve uygulamayı gözetleyen doğrudan Başbakanlığa bağlı Kamu Görevlileri Etik Kurulu’dur. İkincisi ise, ilgili kamu kurum ve kuruluşlarının kendi bünyelerinde oluşturdukları etik komisyonları ve yetkili disiplin kurullarıdır. Kamu kurum ve kuruluşlarında oluşturulacak etik komisyonlarda kurum için en az üç kişinin yer alması gerekmektedir. Kamu Görevlileri Etik Kurulu 11 üyeden oluşur ve önemli işlevleri arasında şunlar bulunmaktadır:

• Kamu görevlilerinin görevlerini yürütürken uymaları gereken etik davranış ilkelerini belirlemek,
• Etik davranış ilkelerinin ihlal edildiği iddiasıyla re’sen veya yapılacak başvurular üzerine gerekli inceleme ve araştırmayı yapmak,
• Kamuda etik kültürünü yerleştirmek üzere çalışmalar yapmak veya yaptırmak ve bu konuda yapılacak çalışmalara destek vermek,
• Hediye alma yasağının kapsamını belirlemek ve uygulamasını izlemek,
• Kurum ve kuruluşların, etik davranış ilkeleri konusunda uygulamada karşılaştıkları sorunlara yönelik olarak görüş bildirmek.

Kamu görevlileri görevlerini yerine getirirken etik ilkelere uygun davranmak zorundadır. Neden böyle olması gerektiği Türk Sanayicileri ve İş adamları Derneği tarafından yayınlanan Devlette Etikten Etik Devlete: Kamu Yönetiminde Etik başlıklı çalışmaya dayanarak maddeler halinde şöyle açıklanabilir:

• Kamu görevlileri, gündelik çalışmaları sırasında, kamu kaynaklarının yönetilmesi, vatandaşlarla ilişkiler ve politika oluşturma işlevleri gibi bazı durumlarda takdir yetkisi kullanır. Etik, bu kamu gücünün yanlış veya kamu yararına kullanılmasına set çeken kontrol ve denge noktalarından biridir.
• Kamu yönetiminde ahlaka aykırı faaliyetler, her şeyden önce, hukuk sistemine ve devlete olan güveni azaltmaktadır. Bu da tüm alanlarda kuralların çiğnenme eğilimini artmaktadır.
• Kamu yönetiminde, etiğin en önemli özelliklerinden biri, sosyal sorumluluk bilincini içermesidir. Sosyal sorumluluk topluma karşı sadakat ve bağlılığı gerekli kılmaktadır.
• Etik bilincin devlet yönetiminde en tepeden aşağıya kadar var olması, bir siyasal sistemin iyi işleyişinin temellerinden biridir. Bunun en büyük kanıtı, gelişmekte olan ülkelerin ekonomik, siyasal, sosyal sistemlerinin gelişiminin sağlanması için öncelikle atılması gereken adımın toplumda etik standartların yerleştirilmesi olduğuna dair bir görüş birliğinin olmasıdır.
• Kamu yönetiminde ahlaka aykırı faaliyetlerin, ülkenin kalkınmasında da doğrudan olumsuz etkisi bulunmaktadır. Etik davranış ilkelerine bağlılık, kamu yönetiminin işlevlerini verimli olarak yerine getirmesini sağlar.
• Bürokrasinin etkisizliği ve verimsizliği, kamu görevlilerinin motivasyonlarını azaltırken, kamu hizmetinin kalitesini düşürür. Kalitesiz bir kamu hizmeti, devletin işlerliğini aksatır.
• Kamu yatırımlarındaki ahlaka aykırı faaliyetler, büyümeyi olumsuz yönde etkilemektedir. Belirli bir proje, yapılan analizlerin soncuna göre değil, bazı çıkar gruplarının veya kamu görevlisinin çıkarına hizmet edecek biçimde oylandığında yatırımların verimliliği, olabilecek olan düzeyin altında gerçekleşmektedir.
• Kamu yönetiminde ahlaka aykırı faaliyetler söz konusu olduğunda altyapı ve hizmetler için ayrılan kamu kaynakları etkin olmayan bir biçimde kullanılacağından, bu altyapı ve hizmetlerin kalitesi düşük düzeyde olacaktır.
• Kamu yönetiminde ahlaka aykırı faaliyetlerin yaygın olduğu ülkelerde enflasyonist eğilimler de yüksektir.
• Kamu yönetiminde ahlaka aykırı faaliyetlerin hem yerli hem de yabancı yatırımcıların yatırım kararları üzerinde ciddi olumsuz etkileri vardır.
• Kamu yönetiminde ahlaka aykırı faaliyetlerin yaygın olduğu ülkelerde bürokratik işlemler yavaştır. Bürokratik işlemler özellikle yavaşlatılarak, buradan bir rant elde edilmeye çalışılmaktadır.
• Kamu yönetiminde ahlaka aykırı faaliyetler, devlete olan güveni olumsuz yönde etkilemekte, devletin gerekli kamu ihtiyaçlarını karşılamasındaki etkinliğini düşürmekte, sosyal ve ekonomik kurumların verimli ve etkin bir biçimde çalışmasını engellemekte ve kaynak dağılımını bozucu etkilerde bulunmaktadır.

Kamu Görevlileri Etik Davranış İlkeleri

Kamu Görevlileri Etik Davranış İlkeleri ile Başvuru Usul ve Esaslara Dair Yönetmelik kapsamında kamu görevlileri etik davranış ilkeleri maddeler halinde aşağıda verilmiştir:

1. Görevin yerine getirilmesinde kamu hizmeti bilinci
2. Halka hizmet bilinci
3. Hizmet standartlarına uyma, vatandaşa yol gösterme, nezaket ve saygı
4. Amaç ve misyona bağlılık
5. Dürüstlük ve tarafsızlık
6. Saygınlık ve güven
7. Yetkili makamlara bildirim
8. Çıkar çatışmasından kaçınma
9. Görev ve yetkilerin menfaat sağlamak amacıyla kullanılmaması
10. Hediye alma ve menfaat sağlama yasağı
11. Kamu malları ve kaynaklarının kullanımı
12. Savurganlıktan kaçınma
13. Bağlayıcı açıklamalar ve gerçek dışı beyan
14. Bilgi verme, saydamlık ve katılımcılık
15. Yöneticilerin hesap verme sorumluluğu
16. Mal bildiriminde bulunma

Etik Davranış İlkelerinin Uygulaması ve Etik Kültürün Yerleştirilmesi

Etik davranış ilkelerine uyma: Kamu görevlileri, görevlerini yürütürken bu Yönetmelikte belirtilen etik davranış ilkelerine uymakla yükümlüdür. Bu ilkeler, kamu görevlilerinin istihdamını düzenleyen mevzuat hükümlerinin bir parçasını oluşturur. Bu Kanun kapsamındaki kamu görevlileri, bir ay içinde, Kutu 2.2’de yer alan “Etik Sözleşme” belgesini imzalamakla yükümlüdür. Bu belge, personelin özlük dosyasına konur. Kurum ve kuruluşların yetkili sicil amirleri, personelin sicil ve performansını, bu Yönetmelikte düzenlenen etik davranış ilkelerine uygunluk açısından da değerlendirir.

Personeli bilgilendirme: Kamu kurum ve kuruluşlarında istihdam edilen her düzeydeki personel, istihdama ilişkin koşulların bir parçası olarak etik davranış ilkeleri ve bu ilkelere ilişkin sorumlulukları hakkında bilgilendirilir.

Etik kültürün yerleştirilmesi ve eğitimi: Kurul, etik kültürün yerleştirilmesi ve geliştirilmesi konusunda her türlü çalışmayı yapar, yaptırır, araştırma, yayın, anket, kamuoyu yoklaması, bilimsel toplantılar ve benzeri etkinlikler düzenler, kamu görevlileri için eğitim programları hazırlar, koordine eder, yürütür veya bu konularda bakanlıklar, diğer kamu kurum ve kuruluşları, üniversiteler, mahalli idareler ve konusunda uzman sivil toplum kuruluşlarıyla iş birliği yapabilir. Etik davranış ilkelerinin, kamu görevlilerine uygulanan temel, hazırlayıcı ve hizmet içi eğitim programlarında yer alması, kurum ve kuruluş yöneticilerince sağlanır.

Kurumsal etik ilkeleri: Bu Yönetmelikle belirlenen etik davranış ilkeleri, kapsama dahil kurum ve kuruluşlarda uygulanır. Ayrıca, yürüttükleri hizmetin veya görevin niteliğine göre kurum ve kuruluşlar kendi kurumsal etik davranış ilkelerini düzenlemek üzere Kurulun inceleme ve onayına sunabilir.

Bilgi ve belge isteme yetkisi: Bakanlıklar ve diğer kamu kurum ve kuruluşları, Kurulun başvuru konusu ile ilgili olarak istediği bilgi ve belgeleri süresi içinde vermek zorundadır. Kurul, bu Yönetmelik kapsamındaki kuruluşlardan ve özel kuruluşlardan ilgili temsilcileri çağırıp bilgi alma yetkisine sahiptir.

İnceleme ve araştırma yetkisi: Kurul, etik davranış ilkelerine aykırı davranış ve uygulamalar hakkında, re’sen veya yapılacak başvurular üzerine, gerekli inceleme ve araştırmayı yapmaya yetkilidir. Kurul, etik ilkelere aykırı davranış ve uygulamalar hakkında yapacağı inceleme ve araştırmalara esas olmak üzere gerektiğinde yetkili makamlar kanalıyla kurum ve kuruluşlardan bilgi ve belge toplayabilir. Kurul inceleme ve araştırmasını etik davranış ilkelerinin ihlal edilip edilmediği çerçevesinde yürütür. Kurul yapacağı inceleme ve araştırmayı, en geç üç ay içinde sonuçlandırır. Kurul, ayrıca kurum ve kuruluşlarda etik davranış ilkelerinin yerleştirilmesi ve geliştirilmesi konusunda faaliyet, inceleme ve araştırma yapabilir.

Etik komisyonu: Kurum ve kuruluşlarda, etik kültürünü yerleştirmek ve geliştirmek, personelin etik davranış ilkeleri konusunda karşılaştıkları sorunlarla ilgili olarak önerilerde ve yönlendirmede bulunmak ve etik uygulamaları değerlendirmek üzere kurum veya kuruluşun üst yöneticisi tarafından kurum içinden en az üç kişilik bir etik komisyonu oluşturulur. Etik komisyonu üyelerinin ne kadar süreyle görev yapacağı ve diğer hususlar, kurum ve kuruluşun üst yöneticisince belirlenir. Etik komisyonu üyelerinin özgeçmiş ve iletişim bilgileri, üç ay içinde Kurula bildirilir. Etik komisyonu, Kurul ile iş birliği içinde çalışır.

Görüş bildirme: Kurul, kurum ve kuruluşların, etik davranış ilkeleri konusunda uygulamada karşılaştıkları sorunlara yönelik olarak görüş bildirmeye yetkilidir.