Havacılık İşletmelerinde Muhasebe Uygulamaları Dersi 7. Ünite Sorularla Öğrenelim

Havayolu şirketlerinin rekabet edebilirliğini koruyabilmesinde planlama ekibinin katkısı nedir?

Havayolu şirketlerinin rekabet edebilirliğini koruyabilmesinde planlama ekibi ağır yük üstlenmektedir. Planlama ekibinin planlarını hızlı değişiklik yapabilme becerisi verilerin toplaması ve analiz edilme süreciyle yakından ilgilidir. Havayolu şirketleri zamanının %80’inden fazlasını verileri toplama ve yönetme ile geçirirken, %20’den azını bulguları analiz etmekle geçirmektedir. Bu durum planlama ekibi açısından tamamlanmamış bir resmi boyanmaya çalışılması anlamına gelmektedir. Aslında başarısız hazırlanmış bir plan ve bütçe, kullanıcıları için hayal kırıklığı ve boşa geçen zaman demektir. Böyle bir bütçenin uygulanmasının maliyeti, planlama sürecinin maliyetinden çok fazladır. Bütçe; değişen koşullara ayak uyduracak ve ortaya çıkan sorunları ve tehditleri fırsata çevirecek bir yapının yaratılması içindir. Havayolu şirketleri genel olarak hizmet işletmeleridir. Literatürde bütçe genellikle üretim işletmelerine yönelik olarak hazırlandığı görülmektedir.

Havayolu şirketlerinin faaliyetlerinde planlama ve kontrol kavramlarının farkı nedir?

Planlama ve kontrol kavramları genellikle birbiri yerine kullanılmaktadır. Aslında bu iki kavram birbirinden oldukça farklı kavramlardır. Planlama, geliştirilen hedefleri içermektedir ve bu hedefleri başarmak amacıyla bütçeler hazırlanmaktadır. Kontrol ise, planlama aşamasında yer alan hedeflere ulaşma ve organizasyonun tüm bölümlerini bu amaç için bir bütün olarak çalıştırma olasılığını yükseltmek için yönetim tarafından alınan önlemleri ifade etmektedir. Bütçelerin istenilen etkinliği sağlayabilmesi için hem planlamanın hem de kontrol unsurlarının sistematik bir şekilde ortaya konulması gerekmektedir. Planlama ile bütçe kaynak dağılımı ve bilginin örgüt içindeki iletişimi ve paylaşımı ilişkilendirilmeye çalışılırken, kontrol fonksiyonu ile başarım değerlemesi gerçekleştirilmektedir.

İşletme stratejileri geliştirilirken amaçlananlar nelerdir?

İşletme stratejilerini geliştirirken;

• içinde bulunduğu sektör veya pazara sunduğu hizmetler ile rekabetçi konumunu korumayı ve güçlendirmeyi,

• pazardaki fırsatları değerlendirmeyi ve söz konusu tehditlere yönelik önlemleri geliştirmeyi,

• müşteri ihtiyaç ve beklentilerini karşılayarak hedeflediği kârlılığa, büyümeye ve inovasyona ulaşmayı amaçlamaktadır.

Geleneksel bütçe anlayışının özellikleri nelerdir?

Geleneksel bütçe anlayışının özellikleri şöyle özetlenebilir:

• Yıllık olarak gerçekleştirilir ve zaman içindeki bir nokta yansıtır.

• Bütçe hazırlama sürecinde, çalışanların iş yükü önemli ölçüde artar.

• Bütçelerin tamamlanması altı ay ya da daha uzun bir süreyi kapsar ve bütçeler sadece koşullarda önemli bir değişiklik yaşanırsa güncellenir.

• İşletmenin amaçlarında ya da hedeflerinde değişmelerin yaşanması durumunda bütçe üzerinde yeniden çalışma yapılması gerekir.

• Bütçe süreci bir bütün olarak değerlendirilemeyebilir.

• Yorumlama, rakamlar üzerinde düzeltme veya “bütçe detayı” üzerindeki herhangi bir değişiklik üst yönetimin onayına bağlıdır.

Katılımcı bütçe kavramını açıklayınız.

Katılımcı bütçe, işletme bir bütün olarak düşünülerek, tüm kademelerin birbirinden etkileşimli bir şekilde yararlanmasını ve alt birimlerin kendi bütçe tahminlerini hazırlamaları yönünde teşvik edilmesini sağlayan bir bütçe yaklaşımıdır. Bu yaklaşımda orta yöneticiler alt birimlerdeki tahminleri çaprazlayarak en uygun tahminlere dönüştürmekte ve gerekirse alt birimlerin göndermiş olduğu tahminler güncellendikten sonra tekrar gönderilerek etkileşim en üst düzeye çıkarılmaktadır. Grup yöneticileri ise alt birimlerden gelen ve orta yöneticiler tarafından filtrelenen tahminleri kabul ya da ret kararını almaktadır. Bu süreç bir döngü olarak sürekli bir şekilde devam etmektedir. Böylece bütçe hazırlama sürecinde komitenin ve yöneticilerin zaman harcamaları yerine işletmenin tüm kademelerinde rutin bir görev haline getirilmiş olmaktadır.

Bütçenin işletmeye sağladığı yararlar nelerdir?

• Yöneticilerin sorumluluklarını yerine getirmesine yardımcı olan eylemlerin yazılı bir plan haline gelmesini sağlamaktadır. İşletmenin birçok unsuru ortak bir kâr hedeflerini ve amaçlarını oluşturmaya yöneliktir. Yöneticiler mali dönemlerde zamanlı ve doğru faaliyet sonuçlarının geliştirilmesi aşamasında zorlanmaktadır.

• Bütçeler, geleceğin planlanması ve tasarlanmasında yöneticilerin işletmeye bir gelecek yaratması konusunda düşünmeye zorlamaktadır. Bütçe hazırlama zorunluluğunun olmaması durumunda, birçok yönetici günlük kararlarda ve olağanüstü durumlarda çok daha fazla zaman harcamak zorunda kalınacaktır.

• Yönetimin amaçları ve hedefleri ile işletme faaliyetleri arasında bağlantı kurmak. Bütçe gerçekçi ve ulaşılabilir mi sorusuna yanıt aranmaktadır. Alttan üste yöneticilerin bütçe hazırlaması ile tabandaki faaliyetler bakımından kâr hedefleri hakkında yapılan çıkarsamaları göz önünde bulundurduklarını sağlamaktadır. Bu süreç; sadece kâr hedeflerine ulaşılabilirliğin test edilmesi değil, aynı zamanda işletme hedeflerine ulaşmak için tabandaki faaliyetlerin bile değiştirilmesine yönelik olarak yöneticileri kışkırtılmasıdır.

• Yöneticilerin sorumluluklarına ilişkin yapılacak başarı değerlemelerine dayanak noktası oluşturmak için bir mekanizma sağlamaktadır. Çeşitli finansal hedefler daha sonraki başarım değerlemelerinde karşılaştırma yapmak için kullanılabilir. Böylece alt birimlerdeki yöneticilerin etkinliğini ve verimliliğini değerlendirmeye de olanak sağlamaktadır.

• Bütçeleme sürecinde sorunlar ortaya çıkmadan önce olası darboğazlar öngörülebilmektedir. 11 Eylül saldırısı gerçekleştiğinde, havacılık sektöründe bir krizin yaşanacağı aşikârdı. Kriz, sadece güvenlik sorunları değildi. Aynı zamanda petrol fiyatlarının artacağı ve uluslararası finansal krizin yaşanacağına bir işaretti. Bu işaretleri öngören havayolu şirketleri hayatını sürdürebilmek için, bilet satış fiyatlarında indirim ve üç ay vadeli satışı gerçekleştirdiler.Devlet yetkililerinden vergi indirimi, zarar tazmini, uçuşa ilişkin yeterli güvenlik önleminin alındığına yönelik açıklamalar yapılması girişiminde bulunuldu.

• Bütçeleme sürecinde kaynakların işletme birimlerine çok daha etkin bir şekilde dağıtılması ve kullanılması sağlanmaktadır.

• Yönetimin belirlediği işletme stratejilerinin geliştirilmesinde bütçeler yardımcı olur.

• Koordinasyon ve iletişimi kolaylaştırmak. Bu durum özellikle de karmaşık işletme yapılarında ortaya çıkmaktadır. Kâr planlaması, kâr hedefleri ve amaçları en alt yönetim düzeyinden en üst yönetim düzeyine kadar işletmenin tamamını kapsayacak şekilde yapılması sonucunda anlamlı sonuçlara ulaşılmaktadır. Böylece kâr ve maliyet hedeflerine alt düzey yöneticilerinde bütçe aracılığıyla katılma fırsatı yaratılmış olmaktadır. Bu iletişim ve koordinasyon süreci, alttan üst yönetime dikey bir şekilde amaçların dengelenmesine ve bu şekilde üretim, satış, dağıtım gibi işletmenin çeşitli fonksiyon ve amaçlarının yatay bir şekilde karşılıklı dengelenmesine olanak sağlamaktadır.

Bütçe kaynaklı ortaya çıkan olumsuzluklar nelerdir?

Bütçe kaynaklı ortaya çıkan olumsuzlar şöyle sıralanabilir:

• Üst yönetim, bütçe düzenlemeyi bir gerekliliği yerine getirmek adına özensiz bir şekilde gerçekleştirilebilir,

• Girişimci veya yöneticiler hayallerini gerçekleştirmekte bütçeleri bir araç olarak kullanabilir,

• Bütçeler bilimsel olmayan verilere ve yöntemlere dayalı olarak hazırlanabilir,

• Bütçeler işletmedeki verimsizliği gizlemek amacıyla hazırlanabilir,

• Bütçeler işletmenin bütün sorunlarını çözümleyecek bir araç olarak görülebilir,

• Bütçe komitesi ulaşılmak istenen hedefleri ya ulaşılmaz ya da çok kolay ulaşılabilir şekilde belirleyebilir,

• Büyük işletmeler, yöneticilerinin yaratıcılıkları kısıtlayarak ve tutucu stratejiler geliştirebilir ve tek tip yönetici modeli ile işletmeyi kısır döngüye yöneltebilir,

• Üst yönetim, alt düzey yöneticilerin üzerinde bütçeleri bir baskı aracı olarak kullanabilir. Yöneticiler, bütçe sonuçlarına göre ödüllendirilebilir veya cezalandırılabilir. Bütçeler, zincirleme bir süreçtir. Öngörülen ile gerçekleşen arasındaki sapmaların, bir birime veya bir yöneticiye yüklemesi ve cezalandırılması, gerçek sorunu görmezden gelinmesi anlamına gelir.

Havayolu işletmelerinde bütçeleme sürecinin diğer işletmelerden farkı nedir?

Küçük ve orta büyüklükteki işletmelerde bütçeleme süreci ayrıntıdan uzak ve kişisel ilişkilerden yararlanarak basit bir şekilde sadece birkaç gün veya haftada oluşturulmaktadır. Ancak havayolu şirketleri genellikle büyük işletmelerin veya devletin sahipliğindedir. Bu nedenle havacılık sektöründe bütçeleme sürecinin tüm aşamaları aylarca üzerinde çalışılmayı gerektirmektedir. Bütçeleme süreci; genellikle bir bütçe komitesi oluşturulması; bütçe döneminin belirlenmesi; bütçe yönergesinin tanımlanması; bütçe amaçlarının hazırlanması; bütçe görüşmeleri, düzeltmelerinin yapılması ve onaylanması ile son olarak bütçenin yeniden gözden geçirilerek güncellenmesidir. Bu süreçte; fonksiyonel bazda bütçe önerilerinin verilmesi, fonksiyonel bütçelerin bütçeleme amaçları ile uyumunun incelenmesi, inceleme-değerlendirme ile revizyon aşamaları gerçekleştirilmiş olmaktadır.

Bütçe komitesinin yapısını açıklayınız.

için en azından komitenin başında bir üst yöneticinin olması tercih edilmektedir. Genellikle komite üyeleri arasında; bir CEO (genel müdür) veya bütçe daire başkanı ya da bir veya birden fazla başkan yardımcısı, stratejik işletme birimlerinin temsilcileri ve mali işler müdürü yer almaktadır. Komitenin büyüklüğü ise; işletmenin büyüklüğü, bütçelerle ilgilenen insanların sayısı, bütçe süreçlerine katılan işletme birimlerinin genişliği ve işletme yönetiminin yönetim biçimi, bütçenin işletmeye kattığı değer gibi bazı faktörlere dayalı olarak değişkenlik gösterebilmektedir. 

Bütçe birimleri bütçe tekliflerini hazırlarken göz önünde bulundurulması gereken işletme içi faktörler nelerdir?

• Mevcut uçak, teçhizat ve donanımlarda değişiklik gerçekleşecek mi?

• Hizmet sunumuna ilişkin süreçlerde yeni düzenlemelere yer verilecek mi?

• Yeni bir hizmetin sunulmaya başlanması mevcut durumda uygun mudur?

• İşletme çalışanlarının eğitimine ilişkin güncellemeler gerekmekte midir?

• Yakıt, ikram vb malzemeler ile diğer yardımcı malzemelerin işletmeye girişinde bütçe birimlerinin beklentilerinde bir değişme var mı?

Bütçe tekliflerinin oluşturulması sürecinde işletme faaliyetlerini etkileyen dış faktörlerin yeterli bir şekilde incelenmemesi, bütçenin onaylanmasından sonra bile uygulanmasında sıkıntılara neden olabilmektedir. Bu nedenle kaçınılmaz olarak incelenmesi gereken işletme dışı faktörler söz konusudur. Bu faktörler nelerdir?

• Yakın dönemde sektörün geleceği,

• Rakiplerin tutumu,

• Yeni rakiplerin pazara giriş tehditleri,

• İkame hizmetlerin sunulması,

• Müşterilerin pazarlık gücü,

• Tedarikçilerin pazarlık gücü,

• Siyasi ve ekonomik koşullar,

• Yasal düzenlemelerdeki değişikler 

Faaliyet bütçeleri neden gereklidir?

Faaliyet bütçeleri, havayolu şirketlerinin gelecek dönem(ler)de sunmayı düşünülen hizmetlere ilişkin
olarak ortaya konulan hedeflerin planlanması ve gerekli kontrollerin gerçekleştirilmesidir. Böylece gelecek
dönem içerisinde ne kadar tutarında satış yaparak girdi sağlamayı ve bu girdilerin ne kadar tutarında maliyetlerle karşılanacağını planlanmış olmaktadır. Bu amaçla öncelikle gerçekleştirilecek faaliyetlerin tarife
planlamasının oluşturulması ve bağlı olarak da satış, sunulan hizmetlerin maliyeti bütçelerinin hazırlanması gerekmektedir.

Hava yolu şirketlerinde bütçe hazırlama sürecinin başlangıç aşaması nedir? Açıklayınız.

Bütçe hazırlama sürecinin başlangıcı tarife
planlamasıdır. Uluslararası Hava Taşımacılığı Birliği (IATA)’ne üye havayolu şirketleri, IATA’nın yayımladığı yolcu taşıma tarifesine uyma zorunluğu
bulunmaktadır. Kargo taşımacılığında ise, havayolu şirketleri kargo taşıma ücretlerini tespit etmekte
serbest bırakılmıştır. Dolayısıyla, havayolu kargo
taşımacılığında “fiyat”, önemli bir rekabet unsuru
olmaktadır. Tarife planlaması bir anlamda zamanlama takvimidir. Tarife planlaması ile hangi uçağın,
hangi günlerde hangi noktadan hangi noktaya uçağına ilişkin tüm zaman planlamasının yapılmasıdır.
Tarife planlaması yapılırken, hem müşteri talepleri hem tarifenin havayolu şirketine maliyeti
hem tarifeden kâr elde edebilmesi hem de tarifenin yapılacağı yerin yasal, havaalanı vb. koşulları
göz önünde bulundurulmaktadır. Bu hedefler kapsamında takip edilecek uçuş rotaları, her bir uçuş
rotasında yer alacak kabin görevlileri, uçak, faaliyette bulunacağı dönem, uçuş yapılacak günler ve
saatler, hizmet alınacak havaalanı ve yer hizmetleri
koşulları, tahmini yolcu sayıları gibi unsurlar tarife
içerisinde planlanır.

Satış bütçesi hazırlanırken kullanılan satış tahmin araçları nelerdir?

İşletmeler birçok satış tahmini aracını kullanabilir. Bunların arasında, yargısal yöntemler, özel
amaçlı yöntemler, mevsimsel tahminler, trend analizi ve ekonometri modelleri gibi birçok yöntem
sayılabilir. Bunlardan trend analizi ve ekonometri
modelleri öne çıkmaktadır. Trend analizi zaman serisi modelinden yararlanılarak bir grafik üzerinde
geçmiş verilerin düzenlenmesidir. Bu analiz tekniği
ile bütçe dönemine ilişkin satış miktarlarının dağılımının belirlenmesinde geçmiş veriler kullanılır.
Analiz için gerekli olan tüm veriler işletmenin kayıtlarından elde edilmesi nedeniyle, verilerin elde
edilmesi için özel bir çaba gerektirmemesi önemli
bir avantajdır. Tekniğin bu avantajı satış düzeyinin
tahmin edilmesinde diğer yöntemlerle karşılaştırıldığında en ucuz yaklaşım olmasını da sağlamaktadır. Ancak tarih nadiren kendi kendini tekrarlar.
Tahmini satış düzeyi tarihsel trendin dışına çıkarak
bütçe döneminde ortaya çıkabilecek olaylara uyum
sağlayabilecek bir tahmini satış düzeyinin belirlenmesi gerekir. Kısacası, bütçe dönemine ilişkin satış
düzeyinin tahmininde geçmiş veriler yol gösterici
olurken, geleceğe ilişkin veriler ve koşullarda göz
önünde bulundurulmalıdır.
Havayolu işletmelerinde ön pazar analizi; seyahat ve sektörde çalışanların gözlem ve görüşlerini
kapsayan veriler, ekonomik bölümleme, pazarlama
planlarına dayalı geleceğe dönük tahminler, faaliyet
gösterilen pazar ve bölgeye ilişkin deneyimlerden
oluşmaktadır. Tüm bu bilgiler pazar araştırmaları
ile birleştirilerek havayolu şirketinin tahmini yolcu
sayılarının ve gelecekte beklenen talebin ortaya çıkarılmasını sağlamaktadır.

Satış bütçesindeki talep tahmine ilişkin verilerin tespit edilmesine ilişkin faktörler nelerdir?

Satış bütçesi birçok alt bütçenin hazırlanmasının temelini oluşturur. Bu nedenle satışa ilişkin taleplerin
doğru tahmin edilmesi, bütçe sürecinin başarılı veya başarısız addedilmesini etkileyecektir. Hatalı tahmin
edilen satış talepleri zaman kaybı, para kaybı ve kalite kaybına neden olacaktır. Satış bütçesindeki talep
tahmine ilişkin verilerin tespit edilmesine ilişkin anlatılan faktörler şöyle özetlenebilir:
• Mevcut satış düzeyleri ve geçmiş yıllardaki satış trendleri,
• Ekonomideki ve sektördeki koşullar,
• Satış ve bütçe otoritelerinin deneyimleri,
• Rakiplerin faaliyetleri ve planları,
• Fiyatlama stratejileri,
• Reklam, tutundurma ve promosyon stratejileri,
• Bekleyen siparişler (rezervasyonlar, geç teslim kargo gibi.)
• Tahsilat politikaları vb.

Satış bütçesinde tahmin edilmek zorunda olunan  satış geliri türleri nelerdir?

Yolcu Gelirleri
• Yolcu Gelirleri
• Yolcu Özel Kira Gelirleri
• Yolcu Akaryakıt Harcı Gelirleri
• Yolcu Fazla Bagaj Gelirleri
• Pass Bilet Faturalama Gelirleri
• Uçuş Hakkını Kaybeden Yolcu Gelirler
• Diğer Yolcu Gelirleri
Mil Kart Gelirleri
• Mil Transferi İşlem Gelirleri
• Mil Statü Koruma & Hediye İşlem Gelirleri
• Uçuş Hakkını Kaybeden Yolcu Milleri Gelirleri
• Anlaşmalı Firmalarda Harcanan Mil Gelirleri
Biletle İlgili Diğer Gelirler
• Bilet İade, Değişiklik vb İşlem Gelirleri
• Yolcu Charter İptal Gelirleri
• Biletleme Servis Ücreti Gelirleri
• Acente Hatalı ve Sanal Rezervasyon Ceza Gelirleri
• Refakatsiz Yolcu Gelirleri
• Kayıp Bilet Gelirleri
Kargo Gelirleri
• Kargo Gelirleri
• Kargo Özel Kira Gelirleri
• Posta Gelirleri
• Diğer Kargo Gelirleri
• Ortak Pazar Kargo Gönderim Ücreti

Sunulan hizmetlerin maliyeti bütçesini açıklayınız.

Sunulan hizmetlerin maliyeti bütçesi, ilgili dönemde sunulması planlanan hizmetlerin tahmini
toplam maliyetlerinin raporlandığı bir bütçedir. Bu
bütçe, ACMI maliyetleri ile direkt faaliyet maliyetlerinin toplamından oluşmaktadır. ACMI maliyetleri; direkt işçilik maliyetleri, uçak maliyetleri,
teknik bakım maliyetleri, uçak motoru maliyetleri,
kontrol maliyetleri ile sigorta maliyetlerinin toplamıdır. Direkt faaliyet maliyetleri ise işletmenin temel faaliyeti olan tarifeli, tarifesiz ve diğer uçuşlara
ilişkin hizmetleri sunabilmesi için katlanılan; iniş,
yakıt, ikram, yer hizmetleri, güvenlik, üstgeçit vb
maliyetlerin toplamıdır. Diğer taraftan ise aynı dönemde hazırlanmış satış bütçesi ve sunulan hizmet
maliyetleri bütçesi dönemin brüt satış kârı veya zararının tespit edildiği bütçelenmiş gelir tablosunun
hazırlanmasına katkı sağlamaktadır. Aslında bu bütçe ile tüm finansal bütçelere veri hazırlamaktadır.

Havayolu şirketleri; yakıt, bakım-onarım, ikram
ve sarf malzemesi temini gibi hizmetleri kendi olanakları ile sağlayabileceği gibi, havaalanlarından ve/
veya dış kaynak kullanım sözleşmeleri yoluyla da
gerçekleştirilebilir. Havaalanından ve yer hizmetlerinden sağlanan hizmetleri örneklendiriniz.

Havaalanından ve yer hizmetlerinden sağlanan hizmetler şöyle örneklendirilebilir:
• konma/konaklama ücreti,
• havaalanı çalışma saatini uzatma ücreti,
• emniyet tedbiri hizmeti ücreti,
• uçak/araç yönlendirme ücreti,
• yer tahsisleri ücreti,
• yolcu servis ücreti,
• iletişim sistemleri ücreti,
• check-in, transit kontuar, kioks ve karşılama bankoları ücretleri,
• uçuş bilgi sistemi monitör kullanımı ücreti,
• uçuş bilgi sistemi reklam ücreti,
• giriş kartları ve Pat sahasında araç kullanma
yetki belgesi ücreti,
• elektrik, su, ısıtma, soğutma ve havalandırma sistemi ücretleri,

• yolcu hizmetleri ücreti (temsil ve gözetim,
gelen yolcuları karşılama, giden yolcuları
güvenle uçağa alma, bagaj işlemleri, vb.),
• Ramp hizmetleri (kabin temizliği, uçağa
tuvalet ve su servisi, uçağın karşılanması ve
park ettirilmesi vb.),
• Kargo ve posta hizmetleri (gümrük işlemleri, nezaret işlemleri, transfer kargo, alıcı
bilgilendirme vb.) gibi havaalanı kullanım maliyetleri ve yer hizmetleri maliyetleri operasyonel bütçesine yansıtılması gereken unsurlardır. 

Genel giderler bütçesinin planlanmasındaki amaçlar nelerdir?

Genel giderlere ilişkin hazırlanan bütçe, hizmetin sunumu ile doğrudan ilişkisi olmayan tüm
giderlerin planlanması amaçlanmaktadır. Ekip eğitimleri uluslararası havacılık kuruluşları tarafından
önemsenmekte ve titizlikle denetlenmektedir. Eğitim istasyonlarında, bilginin en kalıcı şekilde görsel
ve uygulamalı çalışmalarla verilmesi hedeflenmektedir. Tehlikeli maddeler istasyonu, hayatta kalma
istasyonu, yangın istasyonu, oksijen istasyonu, güvenlik istasyonu, emniyet kuralları istasyonu, kabin
acil durum tahliye eğitim simülatörü, kapı açmakapama eğitim simülatörü, ikram simülatörü, yolcu idare ve yönetimi eğitimi, kabin içi haberleşme
eğitimi, türbülans eğitimleri gibi birçok eğitim paketi ekip elemanlarına periyodik olarak verilmektedir. Bu eğitimler işletme bünyesinde olabileceği
gibi hizmet alımı şeklinde yurtiçi ve yurtdışındaki
şirketlerden, kuruluşlardan da alınabilmektedir.
Böyle bir durumda katılım bedelleri, konaklama
ve taşıma giderlerine katlanılmaktadır. Bu nedenle
eğitim maliyetleri toplam maliyetler içinde önemli
bir kalem olarak görülmektedir.

Bilanço kavramını açıklayınız.

Bilanço, işletmenin belirli bir andaki finansal durumunu gösteren tablodur.  Bir işletmenin
belirli bir tarihte sahip olduğu varlıklar ile
bu varlıkların sağladığı kaynaklar bilanço
aracılığıyla ilgililere sunulmaktadır.