Genel Muhasebe 2 Dersi 6. Ünite Özet

Giriş

İşletmelerin varlıklarının kaynakları, öz kaynaklar ve yabancı kaynaklar olarak iki gruba ayrılmaktadır. Öz kaynaklar işletme sahibi veya sahipleri tarafından sağlanan kaynaklar iken, yabancı kaynaklar üçüncü kişiler tarafından sağlanır.

Öz Kaynakların Kapsamı

Öz kaynaklar (öz sermaye), işletme sahip veya sahiplerinin (ortakların) işletmenin varlıkları üzerindeki toplam haklarının parasal ifadesidir. Öz kaynaklar, ortaklar tarafından işletmeye konmuş esas sermaye ile faaliyet sonucu elde edilen ve dağıtılmayıp çeşitli isimlerle işletmede bırakılan kârlardan ve değer artışlarından meydana gelir. Öz kaynaklar, aşağıdaki unsurlardan oluşur;

• Ödenmiş sermaye
• Sermaye yedekleri
• Kar yedekleri
• Geçmiş yıllar karları veya zararları
• Faaliyet dönemi karı veya zararı

Öz kaynaklar, İşletmenin net varlıkları ile borçları arasındaki fark olarak ele alınır:

Öz kaynaklar bölümünde yer alan hesaplar; gerek Türk Ticaret Kanunu gerek Vergi Usul Kanunu gerekse Sermaye Piyasası Kanunu hükümlerine göre muhasebede yer alan kayıtlı değerleri ile değerlenmektedir.

Ödenmiş Sermaye

Ödenmiş sermaye, esas sermaye ile ortaklar tarafından henüz ödenmemiş sermaye arasındaki farktır. Tek şahıs işletmelerinde, sermaye taahhüdü işlemi olmadığından, bu tür işletmelerde sermaye hesabının kalanı aynı zamanda ödenmiş sermayeyi gösterir.

Ödenmiş sermaye, aşağıdaki unsurlardan oluşmaktadır:

• Sermaye
• Ödenmemiş sermaye
• Sermaye düzeltmesi olumlu farkları
• Sermaye düzeltmesi olumsuz farkları

Sermaye

Sermaye; işletme sahibi ya da ortakların şirketin kuruluşunda koymayı taahhüt ettikleri sermaye payları toplamının parasal ifadesidir. Şirkete tahsis edilen veya işletmenin ana sözleşmelerinde yer alan ve ticaret siciline tescil edilmiş bulunan sermaye tutarı “500 Sermaye Hesabı”nın alacağında yer alır.

Sermaye tutarı, adi şirketlerde istendiği anda ve herhangi bir resmi işleme gerek olmaksızın değiştirilmektedir. Ticaret şirketlerinde ise sermaye üçüncü kişiler açısından büyük önem taşıdığından, sermayenin değiştirilmesi bir takım hukuki işlemlerin yerine getirilmesini gerektirir.

Temel olarak anonim ortaklıklar, iki tür sermaye sistemine tabi olabilir; esas sermaye sistemi ve kayıtlı sermaye sistemi. Kayıtlı sermaye sistemine alınmış ortaklıklarda bilançoda çıkarılmış sermaye gösterilir. Ortaklığın esas sermayesine çıkarılmış sermaye; esas sermaye karşılığı nakden veya ayni olarak ödenmiş olan kısma ödenmiş sermaye; karşılığı henüz ödenmemiş olan kısma ise ödenmemiş sermaye adı verilir.

Konu ile ilgili örnek ve muhasebe kaydı için kitabınızın 126-127. Sayfaları incelenebilir.

Ödenmemiş Sermaye

İşletmeye tahsis edilen veya ortaklarca taahhüt edilen sermayenin, henüz ödenmemiş kısmının parasal ifadesidir. Taahhüt edilen sermaye tutarı, “501 Ödenmemiş Sermaye” hesabının borcuna, “500 Sermaye” hesabının alacağına kaydedilir ve sermaye taahhütleri ödendiğinde “501 Ödenmemiş Sermaye” hesabı alacaklandırılır.

Sermaye Düzeltmesi Olumlu Farkları

İşletmenin bilançosunda yer alan ödenmiş sermaye tutarı ile hisse senedi ihraç primleri gibi nakit girişi sağlayarak oluşan yedekler, parasal olmayan varlıklar olarak, enflasyon düzeltmesine tabi tutulur.

Ödenmiş sermaye tutarının enflasyon düzeltmesine tabi tutulması sonucunda, ödenmiş sermaye tutarında meydana gelen artışlar, “502 Sermaye Düzeltmesi Olumlu Farkları” hesabının alacağına, “698 Enflasyon Düzeltme” hesabının borcuna kaydedilir. Enflasyon oranının düşmesi sonucunda ortaya çıkan azalışlar ise “502 Sermaye Düzeltmesi Olumlu Farkları” hesabının borcuna, “698 Enflasyon Düzeltme” hesabının alacağına kaydedilir. Bu farkların sermayeye eklenmesi durumunda da “500 Sermaye” hesabının alacağına karşılık bu hesap borçlandırılır

Sermaye Düzeltmesi Olumsuz Farkları

Enflasyon düzeltmesinin sonucunda olumsuz farklar ortaya çıkıyorsa bu başlık altında ele alınır. Ödenmiş sermaye tutarında meydana gelen azalışlar, “503 Sermaye Düzeltmesi Olumsuz Farkları (-)” hesabının borcuna, “698 Enflasyon Düzeltme” hesabının alacağına kaydedilir. İzleyen dönemde düzeltme sonucunda ortaya çıkan olumlu farklar ise “503 Sermaye Düzeltmesi Olumsuz Farkları (- )” hesabındaki tutardan mahsup edilir. Varsa kalan “502 Sermaye Düzeltmesi Olumlu Farkları” hesabının alacağına kaydedilir.

Yedekler

Yedekler, ileride doğması mümkün olan zararların işletmenin sermaye büyüklüğünü bozmasını engellemek, öz kaynakların yapısını korumak, işletmenin sahipleri ile alacaklıların haklarının korunmasını sağlamak amacıyla net kârın dağıtılmamış ya da işletmede alıkonulmuş tutarları ile sermaye hareketleri dolayısıyla ortaya çıkan ve işletmede bırakılan tutarlardır.

Yedekler, öz kaynaklar grubunda iki başlık altında sınıflandırılmaktadır:

• Sermaye yedekleri
• Kar yedekleri

Sermaye Yedekleri

İşletmenin faaliyet kârı dışında bir kısım sermaye hareketleri sonucunda ortaya çıkan ve işletmede bırakılan tutarlar, sermaye yedeklerini oluşturur. Sermaye yedeklerinin unsurları şunlardır:

• Hisse senedi ihraç primleri
• Hisse senedi iptal karları
• Maddi duran varlık yeniden değerleme artışları
• İştirakler yeniden değerleme artışları
• Diğer sermaye yedekleri

Hisse Senedi İhraç Primleri: İhraç primli olarak (başa başın üstünde bir fiyatla) satılan hisse senetlerinde ortaya çıkan fark, ödenmiş sermayenin dışında ancak yine ortakların tümüne ait bir sermaye anlamını taşır. Nominal değer ile ihraç değeri arasındaki fark, genel kanuni yedek akçe olarak nitelendirilir ve bu tutar “520 Hisse Senetleri İhraç Primleri” hesabında izlenir.

Hisse Senedi İptal Kârları: Sermaye taahhüdünü yerine getirmeyen ortağın hisse senedi iptal edilerek dâhil edilen yeni ortaktan söz konusu hisseler için alınan meblağ, eski ortağın taahhüt kalanından sermayenin bir parçası olarak pasifte muhafaza edilir. Hisse senedi iptali nedeniyle ortaya çıkan ve kâr niteliği taşımayan bu fark, “521 Hisse Senetleri İptal Karları” hesabında izlenir.

Kâr Yedekleri

İşletmenin dağıtılmamış ya da işletmede alıkonulmuş kârları, kâr yedekleri olarak ele alınır. Kâr yedeklerinin ortak özelliği, işletmenin önceki dönemde elde ettiği kârlardan ayrılmış olmalarıdır. Bu nedenle “570 Geçmiş Yıllar Kârları” hesabının borçlandırılması karşılığında, bu bölümdeki hesaplar alacaklanırlar. Kâr yedekleri sermayeye eklendiklerinde, kâr payı olarak dağıtıldıklarında ya da başka bir şekilde kullanıldıklarında borçlanırlar.

Yenilenecek duran varlığın satışından elde edilen kâr ise istisnai olarak, kâr hesaplarına alınmadan doğrudan “549 Özel Fonlar” hesabına alınır.

Kar yedeklerinin unsurları şunlardır:

• Yasal yedekler
• Statü yedekleri
• Olağanüstü yedekler
• Diğer kar yedekleri
• Özel Fonlar

Yasal Yedekler: Birinci tertip ve ikinci tertip yedek akçe olmak üzere iki tür yasal yedek bulunmaktadır.

Sermaye şirketleri, her yıl yıllık kârın yüzde beşi, ödenmiş sermayenin yüzde yirmisine ulaşıncaya kadar genel kanuni yedek akçe ayırmak zorundadır. Buna “I. Tertip Yedek Akçe“ denir.

Pay sahiplerine yüzde beş oranında kâr payı ödendikten sonra, kârdan pay alacak kişilere dağıtılmak üzere ayrılmış toplam tutarın yüzde onunun genel kanuni yedek akçeye eklenmesi ise “II. Tertip Yedek Akçe” denir.

Her iki yedek akçe de “540 Yasal Yedekler” hesabında izlenir.

Statü Yedekleri: Statü yedekleri için herhangi bir yasal zorunluluk olmamakla birlikte şirketler, ana sözleşmelerine yedek akçesine yıllık kârının yüzde beşinden fazla bir tutar ayıracağı ve yedek akçesinin ödenmiş sermayesinin yüzde yirmisini aşacağı konusunda hüküm koyabilir. Bu yedekler, “541 Statü Yedekleri” hesabında izlenir.

Olağanüstü Yedekler: Sermaye şirketlerinde, yasal yedekler ve statü yedekleri dışında, yönetim kurulunun genel kurula teklifi ve genel kurulunda kararı üzerine ayrılan yedeklerdir. Bu tür yedekler, “542 Olağanüstü Yedekler” hesabında izlenir.

Diğer Kâr Yedekleri: Yedek akçelerin kapsamı dışında kalan ancak kârdan ayrılan yedeklerdir. Bu yedekler, “548 Diğer Kâr Yedekleri” hesabında izlenir.

Özel Fonlar: Yedek akçeler genel bir amaca hizmet ederken, özel fonlar genel kurul kararı gereği özellikle belirli bir amaca hizmet için ayrılırlar. Bu fonlar, “549 Özel Fonlar” hesabında izlenir

Yenileme Fonu dışındaki özel fonlar belli bir amaca ulaşmak için tahsis edilmiş yedekler olduğundan “549 Özel Fonlar” hesabı bu fonlardan dolayı yedekler hesabında olduğu gibi çalışır. Yenileme Fonu, amortismana tabi iktisadi kıymetlerin satışından veya hasar halinde sigortadan alınan tazminatlar nedeniyle doğan kârın bu iktisadi kıymetin yenilenmesi için belirli bir hesaba üç yıllığına alınmasıdır.

Geçmiş Yıllar Kârları veya Zararları

İşletmenin geçmiş yıllar karları, öz kaynakları artırıcı, geçmiş yıllar zararları ise öz kaynakları azaltıcı unsurlardır.

Öz kaynakların bir unsuru olan geçmiş yıllar karları veya zararları Tek Düzen Hesap Planında aşağıdaki unsurlardan oluşmaktadır:

• Geçmiş yıllar kârları
• Geçmiş yıllar zararları

Geçmiş Yıllar Kârları

Geçmiş faaliyet dönemlerinde ortaya çıkan ve işletme sahibine veya ortaklarına dağıtılmış kârlardan ilgili yedek hesaplarına alınmayan tutarlardır. Bu tutarlar, “570 Geçmiş Yıllar Kârları” hesabında izlenir.

Geçmiş Yıllar Zararları

Geçmiş yıllar zararları, geçmiş faaliyet dönemlerinde ortaya çıkan dönem net zararlarıyla ilgili tutarlardır. Bu tutarlar, “580 Geçmiş Yıllar Zararları” hesabında izlenir.

Geçmiş dönem zararlarında dikkat edilmesi gereken nokta, zararın ticari zarar veya mali zarar mı olduğudur. Ticari zarar, şirketin faaliyeti sonucu dönem sonunda ortaya çıkarken mali zarar, Vergi Kanunlarında yer alan indirim ve istisnalardan dolayı ortaya çıkar. Beş yıldan fazla nakledilmemek şartıyla geçmiş yılların beyannamelerinde yer alan zararlar” vergi matrahından indirim konusu yapılabilecektir.

Önceki yılın zararı “591 Dönem Net Zararı” hesabından, “580 Geçmiş Yıllar Zararları” hesabına aktarılır. Zararın yedeklerle karşılanması veya izleyen dönemlerde net kârdan mahsup edilmesi durumunda “580 Geçmiş Yıllar Zararları” hesabı alacaklanır.

Faaliyet Dönemi Kârı veya Zararı

İşletme faaliyet dönemini kârla kapatırsa öz kaynak artar, zararla kapatırsa öz kaynak azalır.

Tek Düzen Hesap Planında işletmenin faaliyet dönemi sonucunda ulaştığı net karı veya zararı göstermek üzere öz kaynaklar bölümünde aşağıdaki unsurlar oluşturulmuştur:

• Dönem net kârı
• Dönem net zararı

Dönem Net Kârı

İşletmenin faaliyet dönemine ilişkin vergi sonrası “net kâr” tutarını ifade etmektedir. Bu tutar, “590 Dönem Net Kârı” hesabında izlenmektedir.

İşletmenin tüm gelir ve giderleri “692 Dönem Net Kârı veya Zararı” hesabında toplandıktan sonra hesap alacak kalanı verirse bu kalan işletmenin karını göstermektedir. Bu karın dönem sonu bilançosunda görülebilmesi için “692 Dönem Net Kârı veya Zararı” hesabının borçlandırılarak kapatılması karşılığında, “590 Dönem Net Kârı” hesabına alacak kaydedilir. Bu hesaptaki kalan, yeni yılın açılış maddesinde “570 Geçmiş Yıllar Karları” hesabına devredilir.

Vergi Kanunlarında yer alan hükümlere istinaden vergilendirilmesi gereken karların, sermayeye eklenmesi veya özel fon hesabına alınması yasada belirlenen süre içinde (5 yıl) bu hesaptan çekilmemesi halinde vergilendirme yapılmaz. Ancak yasada belirlenen süre içerisinde ya da yasal olarak işletmeden çekilmesi yasaklanan karların, işletmeden çekilmesi veya başka bir hesaba nakledilmesi halinde bu işlemlerin yapıldığı yılın kazancı sayılmaktadır.

Tevkifat (stopaj, vergi kesintisi): İleride gerçekleşecek vergiden indirilmek üzere, gelirler üzerinden önceden Gelir Vergisi Kanunu madde 94’e ve Kurumlar Vergisi Kanunu madde 15’e göre kesinti yoluyla vergi alınmasıdır

Dönem Net Zararı

Dönem net zararı, işletmenin faaliyet dönemine ilişkin net zarar tutarını ifade etmektedir. Bu tutar, “591 Dönem Net Zararı” hesabında izlenmektedir.

İşletmenin tüm gelir ve giderleri “692 Dönem Net Kârı veya Zararı” hesabında toplandıktan sonra hesap borç kalanı verirse işletme zarar etmiş demektir. Bu durumda hesabın kalanı, “591 Dönem Net Zararı” hesabına devredilerek kapatılır. Kalan ise yeni yılın açılış maddesinde “580 Geçmiş Yıllar Zararları” hesabına devredilir

Konu ile ilgili örnekler ve muhasebe kayıtları, Kitabınızın 139-140. Sayfalarında incelenebilir.