Genel Muhasebe 2 Dersi 3. Ünite Özet

Giriş

Kaynak sağlamak işletmelerin varlıklarına devam edebilmeleri için şarttır. İşletme sahipleri tarafından ya da işletme dışından borçlanmak suretiyle kaynak sağlanabilir. İşletmenin borçları, çeşitli finansal kuruluşlardan kredi alınması, mal ya da hizmetin kredili alınması, müşterilerden avans alınması, ödenecek vergi ve aidat kesintilerinin olması gibi değişik nedenlerle doğabilir.

Yabancı kaynaklar işletmenin mevcut borçlarıdır ve hangi nedenle doğmuş olurlarsa olsunlar vadeleri geldiğinde mutlaka geri ödenmeleri gerekir. Kısa vadeli yabancı kaynaklar, bir yıl içinde veya bir faaliyet dönemi içinde (hangisi uzunsa) ödenecek borçlardan oluşmaktadır.

Mali Borçların Tanımı ve Önemi

İşletmeler gereksinim duydukları "nakit" fonların bir kısmını dışarıdan borçlanarak sağlayabilirler. İşletmeye nakit para girişi sağlayan ve geri ödenmeleri de nakitle yapılacak olan işletme dışından sağlanan bu borçlar mali borç (finansal borç) olarak nitelendirilir. Mali borçlar, bankalardan veya diğer finansal kuruluşlardan kredi şeklinde sağlanabileceği gibi borçlanma senedi niteliğinde menkul kıymet çıkartıp satılarak para ve sermaye piyasalarından da sağlanabilir. Sermaye Piyasası, orta ve uzun vadeli fon arz ve talebinin karşılaştığı piyasadır. Para Piyasası ise kısa vadeli fon arz ve talebinin karşılaştığı piyasadır.

İşletmenin nakit gereksiniminin karşılanması açısından mali borçlar son derece önemli bir kaynak unsurudur. Ancak bu borçlar işletme için bir faiz yükü oluşturur ve hem anapara hem de faizin geri ödenmesi gerekir. Eğer işletme bu kaynakları uygun ve verimli bir şekilde kullanamazsa hem geri ödeme güçlüğüne düşebilir hem de faiz gideri nedeniyle kârlılığı yok olabilir.

TMS 23 Borçlanma Maliyetleri Standardına göre özellikli bir varlığın elde edilmesi, inşası veya üretimi ile doğrudan ilişkilendirilebilen borçlanma maliyetleri, bu varlığın maliyetinin bir parçasını oluşturur. Özellikli varlıklar, amaçlanan kullanıma veya satışa hazır duruma getirilebilmesi zorunlu olarak uzun bir süreyi gerektiren varlıklardır. Finansal varlıklar ve kısa süre içerisinde üretilen veya imal edilen stoklar özellikli varlık değildir. Elde edildiklerinde amaçlanan kullanıma veya satışa hazır hâle gelen varlıklar da özellikli varlık değildir

Mali borçların ne şekilde sağlandığı ve ne zaman geri ödenmesi gerektiğini görebilmek için olayın niteliğine ve borcun vadesine göre ayrı ayrı hesaplar açılmalıdır. Tekdüzen Hesap Planı'nda kısa ve uzun vadeli mali borçların izlenmesi için aşağıdaki ana hesaplar kullanılır (S:50, Tablo 3.1):

3. Kısa Vadeli Yabancı Kaynaklar

• 30 Mali Borçlar (Kısa Vadeli)
• 300 Banka Kredileri
• 301 Finansal Kiralama İşlemlerinden Borçlar
• 302 Ertelenmiş Finansal Kiralama Borçlanma Maliyetleri (-)
• 303 Uzun Vadeli Kredilerin Anapara Taksitleri ve Faizleri
• 304 Tahvil Anapara Borç, Taksit ve Faizleri
• 305 Çıkarılmış Bonolar ve Senetler
• 306 Çıkarılmış Diğer Menkul Kıymetler
• 308 Menkul Kıymetler İhraç Farkları (-)
• 309 Diğer Mali Borçlar

4. Uzun Vadeli Yabancı Kaynaklar

• 40 Mali Borçlar (Uzun Vadeli)
• 400 Banka Kredileri
• 401 Finansal Kiralama İşlemlerinden Borçlar
• 402 Ertelenmiş Finansal Kiralama Borçlanma Maliyetleri (-)
• 405 Çıkarılmış Tahviller
• 407 Çıkarılmış Diğer Menkul Kıymetler
• 408 Menkul Kıymetler İhraç Farkı (-)
• 409 Diğer Mali Borçlar

30 Mali Borçlar grubu, kredi kurumlarına olan kısa vadeli borçlar ile kısa vadeli para piyasası araçları ile sağlanan krediler ve vadesine bir yıldan daha az bir süre kalan uzun vadeli mali borçların anapara taksit ve faizlerini kapsar. 40 Mali Borçlar grubunda ise bilanço tarihi itibarıyla vadesine bir yıldan daha uzun süre olan, banka ve diğer finans kuruluşlarından alınan krediler ile işletmece sermaye piyasalarından yararlanarak borçlanma amacıyla ihraç edilmiş olan menkul değerler yer alır.

Banka Kredileri

Günümüzde işletmelerin finansman gereksinimi oldukça yüksektir ve işletmeler bu gereksinimlerini karşılamak için finansal sisteme başvururlar. Finansal sistem, fon fazlası olan birimlerden fon açığı olan birimlere fon transferinin gerçekleştiği ve iki temel kanaldan işleyen bir sistemdir. Bu kanallardan biri doğrudan finansman diğeri ise dolaylı finansmandır. Dolaylı finansmanın işleyişinde temel belirleyici, bankacılık sistemidir. Bankaların temel işlevi, bir ekonomide fon fazlasına sahip olan kişi ve kurumlar ile fon ihtiyacı içinde olan kişi ve kurumlar arasında köprü görevi görmektir

İşletmelerin hem kısa vadeli çalışma sermayesinin finansmanı hem de uzun vadeli yatırımlarının finansmanında bankalardan nakit şeklinde kredi sağlanabilir. Ancak iş yaşamında bazı durumlarda teminat ve kefalet karşılığı nakit olmayan krediler (gayri nakdi krediler) de önemli yer tutmaktadır. Bu nedenle banka kredileri öncelikle;

• Nakit ve
• Nakit olmayan krediler

olarak iki gruba ayrılabilir.

Nakit Krediler

Bankaların müşterilerine ödünç para vermek suretiyle kullandırdıkları kredilerdir. Bankaya olan kredi borcu "Banka Kredileri" ana hesabında izlenir. Kredi sağlandığında bankaya olan borç, Banka Kredileri hesabının alacak tarafına kaydedilir. Borç ödendikçe ödenen kısım kredi borcundaki azalışı ifade eder ve Banka Kredileri hesabının borç tarafına kaydedilir. Banka Kredileri hesabı pasif karakterli bir hesap olduğu için alacak kalanı verir ve hesabın kalanı bankaya olan kredi borcunun büyüklüğünü gösterir. Sağlanan kredi kısa vadeli ise "300 Banka Kredileri" hesabında; uzun vadeli ise "400 Banka Kredileri" hesabında izlenir. Bankalar kredi verdikleri işletme ile olan ilişkilerine ve işletmenin ticari itibarına, kredinin tutarına ve vadesine göre değişik şekillerde nakit kredi verebilirler. Banka kredileri Türk lirası cinsinden olabileceği gibi yabancı para cinsinden de olabilir. Nakit kredilerin başlıca türleri iskonto, iştira, avans ve borçlu cari hesap şeklindeki kredilerdir.

Avans şeklindeki krediler: Bankaların maddi kıymetlerin rehni karşılığı ve bir vade veya olayın doğması ile sınırlı olmak üzere verdikleri kredilere "avans" şeklinde kredi denilir. Mal, senet, kıymetli maden, menkul kıymetler gibi maddi kıymetler karşılığı olarak verilir. Teminat olarak kullanılan kıymete göre senet karşılığı avans, mal karşılığı avans, akreditif karşılığı avans gibi isimler alabilmektedir. Bu kredide hesabın açılış ve kapanış tarihleri arasında hesaptan para çekme veya yatırma işlemi gerçekleşmez.

Borçlu cari hesap şeklindeki krediler: Bu krediler vade ile bağlı değildir. Banka, işletmeye belirli bir limit dâhilinde kredi tahsis eder. İşletme nakde gereksinimi olduğunda limiti aşmamak koşulu ile bu hesaptan para çeker; elinde nakit olduğunda da hesaba para yatırabilir. Dolayısıyla bankaya olan borç büyüklüğü sürekli olarak değişebilir.

Bankalar kredi verecekleri işletmeler konusunda karar verirken işletmeler hakkında mali istihbarat ve kredi analizleri yaparlar. Yapılan analizlerin sonucunda banka tarafından verilecek borçlu cari hesap şeklindeki krediler aşağıdaki şekillerde verilebilir:

• Açık kredi
• Kefalet karşılığı kredi
• Maddi teminat karşılığı kredi

Açık kredi Şeklideki Borçlu Cari Hesap: Açık krediler, kredibilitesi çok yüksek, mali yapısı ile ilgili herhangi bir risk endişesi duyulmayan firmalara borçlu cari hesap şeklinde kullandırılan kredilerdir. Açık krediler kişisel güvene dayanıp, sadece borçlunun imzası karşılığı verilir. Firma imzası dışında herhangi bir teminat yoktur, sadece kredi genel sözleşmesi imzalanmaktadır. Faizler genellikle üçer aylık dönemlerde nakit olarak tahsil edilir.

Kefalet karşılığı krediler şeklindeki borçlu cari hesap: Banka nezdinde güvenilirliği olan üçüncü bir kişinin imzası ile borçluya kefil olduğu, başka bir deyişle borçlunun borcunu ödemediği takdirde ödemeyi kefilinin üstlendiği kredilerdir. Bu durumda kefalet karşılığı krediler, açık kredi işlemlerindeki gibi kayda alınır.

Maddi teminat karşılığı kredi şeklindeki borçlu cari hesap: Bu krediler için mal, gayrimenkul ipoteği, işletme rehini, nakit, kıymetli madenler ve taşlar, hisse senedi ve tahvil vb. gibi maddi bir teminat alınır. Banka, kendini güvenceye almak için genellikle kredi tutarından daha yüksek bir tutarda teminat alır.

Nakit Olmayan Krediler (gayri nakdi krediler)

Bankaların müşterileri olan işletmeler adına kendi saygınlıklarını ortaya koyarak, işletmenin taahhüdünü yerine getireceği konusunda üçüncü kişi ya da kuruluşlara verdiği güvencelerdir. Bu tür kredilerde banka, kendi itibarını bir anlamda müşterisi lehine kullanmış olur. Bu güvenceyi belgelemek üzere teminat mektubu (kefalet mektubu) düzenler.

Nakit olmayan krediler;

• Teminat mektubu kredisi,
• Harici garanti kredisi,
• İthalat akreditif kredisi,
• Kabul kredisi şeklinde olabilir.

Teminat mektupları, işletmelerin gerçek ve tüzel kişilere, resmî kuruluşlara, özel kurumlara karşı giriştikleri taahhütlerin yerine getirilmesine veya borçlandıkları paraların ödenmesine kefalet etmek üzere bu yerlere hitaben bankaların verdikleri mektuplara denir. Bu mektupla banka, borçlunun üzerine aldığı yükümlülüğü, alacaklı ile aralarındaki sözleşme koşullarına uygun olarak yerine getirmemesi hâlinde alacaklının talebi ile hiçbir itiraza gerek kalmadan alacaklıya ödemeyi taahhüt etmektedir

Teminat mektupları şekil, süre, limit ve teminatlarına göre açık kredi şeklinde olabileceği gibi maddi teminat karşılığı da olabilir. Teminat mektubu nedeniyle bankadan nakit şeklinde bir borç alınmadığı için faiz yükü de söz konusu değildir. Fakat banka, verdiği bu hizmet nedeniyle müşterilerden faiz yerine mektubun türü ve vadesine göre belirlenen oranlar üzerinden teminat mektubu komisyonu tahsil eder

Çıkarılmış Bono ve Senetler

İşletmeler kısa vadeli nakit şeklinde yabancı kaynak sağlamak üzere finansman bonoları gibi menkul kıymetler ihraç ederek para piyasalarından borçlanabilirler.

Özel sektör finansman bonoları, bankalar veya diğer anonim şirketler tarafından çıkarılan borçlanma senetleridir. Finansman bonolarının vadesi bir yıldan az olup iskontolu olarak ihraç edilmektedir. Halka arz edilmek üzere satışa sunulan finansman bonolarının satışında uygulanacak vadeye uygun iskonto oranları yıllık bazda hesaplanarak, satışın yapılacağı yerlerde satış süresi içerisinde ihraççı tarafından duyurulur. Finansman bonolarında yatırımcıya anapara ve faiz ödemesi vade bitiminde bir defada yapılmaktadır.

Finansman bonoları, SPK'nin Seri: II No: 22 sayılı "Borçlanma Araçlarının Kurul Kaydına Alınması ve Satışına İlişkin Esaslar Hakkında Tebliğ" ile düzenlenmiştir. Finansman bonoları, ihraççıların bu Tebliğ hükümlerine göre borçlu sıfatıyla düzenleyip ihraç ederek iskonto esasına göre sattıkları menkul kıymettir.

Tedavüldeki finansman bonoları ve banka bonoları gibi kısa vadeli para ve sermaye piyasası araçları karşılığında sağlanan fonlar "305. Çıkarılmış Bonolar ve Senetler" ana hesabında izlenir. Bono ve senetler ihraç edildiğinde nominal bedelleri üzerinden bu hesaba alacak, ilgili hesaplara borç kaydedilir. Ödenmeleri hâlinde hesaba borç kaydedilir.

Finansman bonoları iskontolu olarak ihraç edildikleri için nominal değerleri ile satış fiyatı arasındaki fark “308. Menkul Kıymetler ihraç Farkları” hesabının borcuna kaydedilir. Finansman bonolar› iskontolu ihraç edildikleri için bunların nominal değerleri ile satış fiyatları arasındaki fark bir anlamda gelecek aylara ait gider niteliğindedir ve döneme ait gidere dönüşünceye kadar 308. Menkul Kıymet İhraç Farkları hesabında bekletilir. Menkul kıymetin vadesine paralel olarak itfa edilmesi kaydıyla hesaplanan itfa tutarları “Finansman Giderine” dönüşür.

Çıkarılmış Tahviller

Anonim şirketlerin orta veya uzun vadeli olarak borç para bulabilmek amacıyla itibari kıymetleri eşit ve ibareleri aynı olmak üzere çıkardıkları borç senetlerine "Tahvil" denilmektedir. Şirketler gereksinim duydukları fonları tek bir kaynaktan sağlamak yerine tahvil dediğimiz menkul kıymetleri ihraç ederek çok sayıda kişi veya taraftan fon sağlayabilirler.

Tahvillerde hukuki çerçeveyi şunlar oluşturur:

• 6102 sayılı Türk Ticaret Kanunu: Genel konular (md.504-506),
• 1211 sayılı T.C. Merkez Bankası Kanunu ve buna istinaden çıkarılan T.C. Merkez Bankası tebliğleri: Faiz, vade, ihraç şartları,
• 2499 sayılı Sermaye Piyasası Kanunu ve Seri: II SPK Tebliğleri.

TTK. Md. 504'e göre her çeşidi ile tahviller, finansman bonoları, varlığa dayalı senetler, iskonto üzerine düzenlenenler de dâhil, diğer borçlanma senetleri, alma ve değiştirme hakkını haiz senetler ile her çeşit menkul kıymetler, aksi kanunlarda öngörülmedikçe ancak şirket genel kurul kararı ile çıkarılabilir. Bu menkul kıymetler hamiline veya emre yazılı ve itibari değerli olabilir. İtibari değer genel kurul ya da yetkilendirilmiş olması hâlinde yönetim kurulu tarafından belirlenir.

Ülkemizde İstanbul Menkul Kıymetler Borsası bünyesinde Tahvil ve Bono Piyasası'nda, 17 Haziran 1991den bu yana işlem gören Tahvillerin özellikleri aşağıdaki gibi sıralanabilir:

• Tahvil sahibinin, tahvili çıkaran kuruluşa sağladığı kaynak yabancı kaynaktır. Tahviller sahiplerine herhangi bir ortaklık hakkı vermez, sadece ihraççıya karşı alacaklılık hakkı sağlar. Yani tahvilin sahibi (hamili), tahvili çıkaran kuruluşun uzun vadeli alacaklısıdır ve tahvilini satın aldığı kuruluşun yönetimine katılma hakkı yoktur.
• Tahvil sahibi tahvili çıkaran şirketin kâr-zarar riskine katılmaz, Şirket zarar etse de günü gelince belli miktardaki anapara ve faizini alır. Şirketin brüt kârından ilk olarak tahvil sahiplerine ödeme yapılır.
• Tahvilde belirtilen vade kesindir ve vade sonunda tahvil sahibi ve tahvili çıkaran kuruluş arasındaki hukuki ilişki yasal olarak biter.
• Tahvil, itibari değerinin altında bir bedelle (İskontolu olarak) ihraç edilebilir.
• Tahviller halka arzedilerek veya halka arzedilmeksizin satılabilir. Borçlanma senetlerinin bedellerinin nakit olması ve teslimi anında ödenmesi şarttır. Borçlanma senetlerinin toplam tutarı, sermaye ile bilançoda yer alan yedek akçelerin toplamını aşamaz.

Tahvil çıkartarak yabancı kaynak sağlayan işletmeler sağladıkları borcu "405 Çıkarılmış Tahviller" hesabında izlerler. Çıkarılmış tahviller nominal bedelleri (üzerinde yazılı olan değer) ile bu hesaba alacak kaydedilir. Bilanço tarihinden itibaren bir yıl içinde ödenecek tahvil, anapara borç ve taksitleri bilanço dönemlerinde "304 Tahvil Anapara, Borç, Taksit ve Faizleri" hesabına aktarılmalıdır. Bunun için 304 Tahvil Anapara, Borç, Taksit ve Faizleri hesabının alacak tarafına, 405 Çıkarılmış Tahviller hesabının borç tarafına kayıt yapılır.

İhraç edilen bir tahvil üzerinde yazılı değerle satışa çıkarılıyorsa bu başabaş tahvildir. Nominal değerinden daha yüksek bedelle satışa çıkarılan tahvillere primli tahvil denir. Bunun aksine, nominal değerden daha düşük bedelle satışa çıkarılan tahvillere ise iskontolu tahvil denir.