Mantığın Gelişimi Dersi 4. Ünite Sorularla Öğrenelim

Ortaçağ Avrupasında Mantık

1. Soru

Ortaçağ Latin dünyasında mantığın gelişimi kısımlardan oluşmaktadır?

Cevap

Ortaçağ Latin dünyasında mantığın gelişimi iki önemli kısımdan oluşmaktadır. Biri daha önceki mantık birikiminin Latinceye aktarılmasıdır. Bunun en önemli kısmı Aristoteles’in mantık sistemini oluşturan Organon’un ve Organon’u oluşturan kitapların yorumlarının Ortaçağ Avrupa düşüncesinin egemen dili olan Latinceye çevrilmesidir. Ortaçağ Latin mantığının gelişiminin ikinci önemli kısmı ise Ortaçağ Latin mantıkçılarının benimsedikleri Aristotelesçi mantık anlayışına yeni düşünceler ekleyerek kendi mantık anlayışlarını ortaya koymalarıdır.


2. Soru

Ortaçağ Latin mantığının gelişimi sonucunda ortaya çıkan mantık sistemi ne olarak adlandırılmaktadır?

Cevap

Ortaçağ Latin dünyasında ortaya çıkan mantık sistemi ‘Skolastik mantık’ olarak adlandırılmaktadır.


3. Soru

Ortaçağ mantığının genel değerlendirilmesinde önemli bir güçlük nedir?

Cevap

Ortaçağ mantığının genel değerlendirilmesinde önemli bir güçlük, Ortaçağ mantıkçılarının yapıtlarının büyük kısmının henüz incelenmemiş olmasıdır. Dolayısıyla, belirli bir konu hakkında bile genel bir yargıya varmak zordur.


4. Soru

Ortaçağ Latin mantığın eleri kapsamaktadır?

Cevap

Ortaçağ Latin mantığı Roma İmparatorluğu’nun Latince konuşulan Batı Roma ile Yunanca konuşulan Doğu Roma olarak ikiye ayrıldığı 5. yüzyıldan Rönesans’a kadar geçen dönemde Latin dünyasındaki mantık çalışmalarını kapsar .


5. Soru

Ortaçağda özellikle 13. yüzyılın ikinci yarısından sonra egemen mantık sistemi hangisidir?

Cevap

Ortaçağda özellikle 13. yüzyılın ikinci yarısından sonra egemen mantık sistemi Aristoteles’in mantık sistemidir. Aristoteles’in felsefe yapıtları da ancak bu tarihten sonra araştırma konusu olmuş ve Skolastik eğitimin bir parçası haline gelmiştir. Ortaçağda İslam coğrafyasında olduğu gibi Latin coğrafyasında da mantık çalışmaları ilk önce Peripatetik kaynaklara yönelmiş, Aristotelesçi mantık uzun yüzyıllar boyunca egemen olmuştur.


6. Soru

Ortaçağda hem İslam coğrafyasında hem de Batı’da mantık çalışmalarının en önemli kısmını ne oluşturmaktadır?

Cevap

Ortaçağda hem İslam coğrafyasında hem de Batı’da mantık çalışmalarının en önemli kısmı Aristoteles mantığının batı dünyasına taşınmasıdır. Aristoteles mantığı sadece Organon’u değil, Organon’u açıklamayı amaçlayan yorumları da içermektedir.


7. Soru

Latinler için önemli bir kaynak olan Organon’un tamamının kim tarafından Latinceye çevrildiği düşünülmektedir?

Cevap

Latinler için önemli bir kaynak olan Organon’un tamamının Boethius tarafından Latinceye çevrildiği düşünülmektedir.


8. Soru

Ortaçağın ilk büyük mantıkçısı Petrus Abelardus’dur. Abelardus mantık alanındaki önemi nedir?

Cevap

Abelardus antikçağdan beri süren mantık tartışmalarına özgün katkılarda bulunmuştur. Kipli önermelerin ve koşul önermelerinin yorumlanmasına yönelik düşünceler ortaya koymuş, tümel önermelerin varlık yüklenimi sorununu ele almış, önermelerin zamana göreli doğruluğu konusunu yeniden gündeme getirmiştir.


9. Soru

Abelardus’un kipli önermelere ilişkin katkısı neler olmuştur?

Cevap

Abelardus kipli önermelerin yorumlanmasında de re ve de dicto olarak ayırımını açıkça ortaya koymuştur (De dicto söylenene ilişkin, de re ise şeye ilişkin demektir). Zaman kipli (tensed) önermelerin yorumlanmasına olanak vereceğini fark ederek Abelardus önermelerin ‘belli bir zamanda doğru olması’ kavramını ortaya atmıştır.


10. Soru

Albertus Magnus’un (Büyük Albert, yaklaşık 1200- 1280) ansiklopedik çalışmasının amacı nedir?

Cevap

Albertus bu çalışmasındaki amacı ‘Yunan, Arap ve Yahudi düşünürlerinin çalışmalarında bulunan tüm bilimsel ve felsefi bilgiyi Batı Latin Dünyasındaki çağdaşlarının kolayca erişebilmesini sağlamaktır.’


11. Soru

‘Skolastik mantık’ olarak adlandırılan bu mantığın özgünlüğü ve çağdaş mantıkla olan ilişkisi hakkında bir yargıya varabilmek için gerekli olan şey nedir?

Cevap

‘Skolastik mantık’ olarak adlandırılan bu mantığın özgünlüğü ve çağdaş mantıkla olan ilişkisi hakkında bir yargıya varabilmek için, Skolastik mantıkçıların Aristoteles mantığını yeniden şekillendirirken ona kattıkları yeni öğeleri ortaya koymak ve değerlendirebilmek gerekir.


12. Soru

Ortaçağ mantıkçılarından birinin ya da diğerinin ele aldığı başlıca özellikler nelerdir?

Cevap

Ortaçağ mantıkçılarından birinin ya da diğerinin ele aldığı başlıca özellikler şunlardır: İmleme (signification), gönderme (supposition), koşaçlama (copulation), adlama (appelation), zayışatma (restriction), güçlendirme (ampliation), dağılma (distribution) ve görelik (relation).


13. Soru

İmleme (signification) nedir?

Cevap

İmleme (signification) bir terimin bir şeyi (bir bireyi ya da bir tümeli) göstermek üzere atanmış olması, en azından bir şeyi gösterebilme özelliğine sahip olmasıdır. Bir şeyin kendi başına ya da diğer terimlerle birlikte imlemli (significant) olması o şeyin bir terim olmasının gereğidir.


14. Soru

Gönderme (supposition) nedir?

Cevap

Gönderme (supposition) imlemli (significant) bir terimin bir önerme içinde kullanılarak önermede bir şeyin yerini tutmasıdır. Bir terim imlemli olması sayesinde, bir önermede kullanıldığında belirli bir şeye veya belirli şeylere gönderir. Bu anlamda imleme göndermeden önce gelmektedir.


15. Soru

Ortaçağ mantıkçıları arasında göndermenin hangi biçimde bölümlenmesi yaygındır?

Cevap

Ortaçağ mantıkçıları arasında göndermenin aşağıdaki biçimde bölümlenmesi yaygındır. • Maddi gönderme • Basit gönderme • Bireylere gönderme


16. Soru

Göndermenin biçimlerinden biri olan maddi gönderme nasıl açıklanabilir?

Cevap

Basitçe ifade edildiğinde maddi gönderme terimin kendisine göndermesidir. ‘İnsan bir addır’ ve ‘İnsan iki hecelidir’ tümcelerinde ‘insan’ terimi maddi gönderme ile kendine göndermektedir.


17. Soru

Göndermenin biçimlerinden biri olan basit gönderme nedir?

Cevap

Bir terimin bir kavrama (tümele) göndermesi basit göndermedir. Bir başka deyişle, adcı olmayan ve terimlerin kavramları ve benzeri şeyleri imlediğini kabul eden biri için, basit gönderme terimin imlemine göndermesidir.


18. Soru

Gönderme biçimlerinden birisi olan, ‘bireylere gönderme’ nasıl gerçekleşmektedir?

Cevap

Bireylere göndermede terim doğru olarak uygulandığı tikellere gönderir. Daha açık ifadeyle, terimin içinde geçtiği önerme bu terim aracılığıyla belli bireyler hakkındadır: Terim bu bireylerin yerini tutmaktadır. Çoğu mantıkçıya göre bireylere gönderme bir genel terimin önermede bir niceleyici ile birlikte kullanılması ile gerçekleşir. Örneğin, ‘Her insan akılıdır’ ve ‘Bazı insanlar filozoftur’ önermelerinde ‘insan’ terimi bireylere gönderir.


19. Soru

Appellation sözcüğünün türediği appellare fiili Latincede ne anlama gelmektedir?

Cevap

Appellation sözcüğünün türediği appellare fiili Latincede adlandırma anlamına gelmektedir. Adlandırma dili kullanan birinin bir etkinliği olarak anlaşıldığından, bir terim ile bir şeyi etiketleme etkinliğini değil, bir terimin belirli bir şeyin adı olması özelliğini ifade eden ‘Appellation’ sözcüğünü Türkçede ‘adlama’ olarak yeni bir sözcükle karşılamak uygun olacaktır.


20. Soru

Güçlendirme (ampliation) nedir?

Cevap

Güçlendirme (ampliation) bir terimin diğer bir terimin gönderimini genişletmesi ve kısıtlama (restriction) ise bunun aksine bir terimin diğer bir terimin gönderimini daraltmasıdır. Örneğin, ‘yaşlı’ sıfatı ‘Bir yaşlı insan yürüyor’ önermesinde ‘insan’ teriminin gönderimini daraltmaktadır.


21. Soru

Göreli terimler hangi terimleri ifade etmektedir?

Cevap

Skolastik mantıkta göreliğin (relation) konusu göreli terimlerin gönderimidir. Göreli terimler anlaşılması başka terimlerin anlaşılmasına bağlı olan terimlerdir. ‘O’, ‘onun’, ‘kendisi’ gibi terimlerin gönderimi ancak önermede daha önce geçen terimlerin gönderimine göre belirlenir.


22. Soru

Kategorematik terimler ile sinkategorematik terimler ayrımı nasıl açıklanabilir?

Cevap

Kategorematik terimler özne ve yüklem konumunda geçen terimler, sinkategorematik terimler ise önermeyi oluşturan diğer terimlerdir. Genel bir ifade ile önermelerde özne ve yüklem konumunda geçen terimler kategorematik terimler, önermeyi oluşturan diğer terimler ise sinkategorematik terimlerdir. Kısaca ifade edersek kategorematik sözcükler tek başına bir imlemi olan, sinkategorematik sözcükler ise ancak başka sözcüklerin imlemini etkileyen sözcüklerdir.


23. Soru

Sinkategoremata konusundaki ilk araştırmalardan biri olarak kabul edilen çalışma hangisidir?

Cevap

Sinkategoremata konusundaki ilk araştırmalardan birinin William Shyreswood’un kaleme aldığı Sinkategoremata olduğu bilinmektedir. Shyreswood’un yaptığı gibi, ilk çalışmalarda ayrı bir başlık altında ele alınan sinkategoremata konusu daha sonra bağımsız olarak ele alınmayıp özellikle Sophismata konusu içinde değerlendirilmiştir.


24. Soru

Semantik (anlam bilgisi) bakımından değerlendirildiğinde sinkategorematahangi önemli noktalar dikkat çekmektedir?

Cevap

Semantik (anlam bilgisi) bakımından değerlendirildiğinde sinkategoremata hakkında iki nokta önemlidir: • Birincisi, Sinkategoremata’nın eşli-imlemli sözcükler olduğunu söyleyebiliriz. Ne ‘her’ ne de ‘bazı’ terimleri tek başına hiçbir şeyi imlemez ama imlemli bir terime eklendiğinde bu terimin imlemini değiştirir. • İkincisi, sinkategorematik bir terim imlemli bir terime eklenerek bir önermede kullanıldığı zaman eklendiği imlemli terimin gönderimini belirler. ‘Her insan ölümlüdür’ önermesinde ‘insan’ kategorematik terimine eklenen ‘her’ sinkategorematik terimi, bu önermede ‘insan’ teriminin gönderimini tüm insanlar olarak belirler.


25. Soru

‘Mantık sinkategorematik-kategorematik terimler arasında yaptığı ayrımla çağdaş mantığa yakınlaşmaktadır’ görüşü kime aittir?

Cevap

Boehner’e göre Mantık sinkategorematikkategorematik terimler arasında yaptığı ayrımla çağdaş mantığa yakınlaşmaktadır.


26. Soru

Çağdaş mantık formalizminde hangi iki tür ifade ayırt edilmektedir?

Cevap

Çağdaş mantık formalizminde iki tür ifade ayırt edilmektedir: • Değişkenler ve • Mantık değişmezleri. Bu formalizmdeki değişkenler kategorematik terimlere, değişmezler ise sinkategorematik terimlere karşılık gelmektedir.


27. Soru

Sophismatahangi konular ile ilgilidir?

Cevap

Sophismata iki konu ile ilgilidir. İlk olarak bir kavramla ilgili genel bir soruna işaret eden yorumlanması güç önermelerin tartışılması.


28. Soru

‘Insolubilia’ sözcüğü ne anlama gelmektedir?

Cevap

Düz anlamıyla ‘insolubilia’ sözcüğü ‘çözülemezler’ anlamına gelmektedir. Skolastik mantıkçılar bu başlık altında Antikçağdan beri mantıkçıların ilgisini çeken mantık çatışkılarını ele almışlardır.


29. Soru

Obligationes Ortaçağ batı mantığında neyi ifade etmektedir?

Cevap

Obligationes Ortaçağ batı mantığında tartışmanın belli biçimler altında ele alındığı kısmıdır, diğer bir ifadeyle, Ortaçağ batı mantığının tartışma biçimleri ve tartışma kuralları ile ilgili bölümüdür. Düz anlamıyla ‘obligatio’ sözcüğü ‘yükümlülük’ anlamına gelmektedir. Söz konusu mantık kısmının böyle adlandırılması yanıltmamalıdır. Tartışmalarda tarafların gözetmesi gereken kurallara ilişkin araştırmayı içerdiğini kabul etsek de, bu Obligationes alanının sadece bir kısmını oluşturmaktadır.


30. Soru

Ortaçağ mantık literatürünün pek çok kısmı gibi, Obligationes literatürünün kaynağı tartışmalıdır. Kaç tür obligatio ayırt edilmektedir?

Cevap

Altı tür obligatio ayırt edilmektedir: • Positio • Depositio • Dubitetur • Institutio • Reiveritas • Petitio


31. Soru

Altıobligatio türü içinde en çok ele alınanı hangisidir?

Cevap

Bu altıobligatio türü içinde en çok ele alınan positio olmuştur. Bu tartışma türünde taraflardan biri bir tez ortaya atarak tartışmayı başlatır.


32. Soru

Positio kuramının amacı nedir?

Cevap

Tartışmanın gerçek anlamda başlaması için karşı tarafın bu tezi kabul etmesi gerekir. Bu durumda tartışmayı başlatan ardı ardına yeni önermeler ileri sürer. Cevaplayan bu tezleri kabul eder, reddeder ya da şüpheli bulduğunu bildirir. Positio kuramının amacı ileri sürülen teze göre hangi durumda bu olanaklı cevapların hangisinin verilmesinin uygun olduğunun belirlenmesidir.


33. Soru

Gönderme kuramı gibi Skolastik mantığın temelini oluşturan diğer bir kuram hangisidir?

Cevap

Gönderme kuramı gibi Consequentia kuramı da Skolastik mantığın temelini oluşturur.


34. Soru

Consequentiaorataçağ batı mantığında hangi anlama gelmektedir?

Cevap

Consequentia Ortaçağ batı mantığının çıkarımların incelendiği bölümüdür. Skolastik mantıkçılar Consequentia başlığı altında ele aldıkları çalışmalarla mantık çıkarımlarını sistemleştirmişlerdir.


35. Soru

Consequentia kuramının dikkati çeken özelliği nedir?

Cevap

Consequentia kuramının dikkati çeken özelliği aynı Stoa mantığında olduğu gibi temel önermelerden oluşan geçerli çıkarımlar üstüne kurulmasıdır. Bu bakımdan consequentia Skolastik mantığın Aristotelesçi olmayan bir yönüne işaret etmektedir.


36. Soru

Ockham’ınSummaLogicae’de ele aldığıconsequentia içinde birkaçına neler örnek verilebilir?

Cevap

Ockham’ın Summa Logicae’de ele aldığı consequentia içinde bir kaçı şunlardır: 1. Doğru bir şeyden yanlış bir şey çıkmaz. 2. Yanlış önermelerden doğru bir önerme çıkabilir. 3. Sonucun karşıtından öncülün tümünün karşıtı çıkar. 4. Sonuçtan çıkan bir şey öncülden de çıkar. 5. Öncülün çıktığı bir şeyden sonuç da çıkar. 6. Öncül ile tutarlı olan bir şey sonuç ile de tutarlıdır. 7. Sonuç ile bağdaşmayan bir şey öncülle de bağdaşmaz. 8. Tümel-evetlemeli önermenin çelişiği tümelevetlenen önermelerin çelişiklerinin tikelevetlemesidir. 9. Tikel-evetlemeli önermenin çelişiği tikelevetlenen önermelerin çelişiklerinin tümelevetlemesidir.


37. Soru

Consequentia içinde hangi iki türlü ayrım yaygındır?

Cevap

Consequentia içinde iki türlü ayrım yaygındır: • Biçimsel ve maddi sonuçlar ayrımı. • Doğal ve ilineksel sonuçlar ayrımı.


38. Soru

Consequentia kavramı tarihsel süreç içinde nasıl bir değişim göstermiştir?

Cevap

Consequentia kavramı daha 11. yüzyılda, Garlandus Compotista’nın çalışmasının koşul önermelerini ele aldığı kısmında karşımıza çıkmaktadır. 14. yüzyılın başından itibaren Consequentia başlığı altında yapılan çalışmalarda bu konuda yeni düşüncelerin ortaya konduğu görünmektedir. Walter Burley’in 1300’lerdeki çalışması başlı başına bu konuya ayrılmış ilk çalışmalardan olduğu bilinmektedir. Bu çalışmaların ana kaynağının Abelardus’un Dialektika’sı olduğu görülmektedir. Ancak bu yüzyıl yazarları çalışmalarında yer verdikleri düşüncelerin kaynağını ve gelişimini belirtmediklerinden Abelardus’un Consequentia anlayışının bu döneme nasıl taşındığı ve ortaya çıkan yeniliklerin hangi mantıkçılara ait olduğu belirsizdir.


39. Soru

Ortaçağ mantığının ikinci döneminde (12. yüzyıldan sonra) Latin mantıkçıları hangi anlayışı benimsemişlerdir?

Cevap

Ortaçağ mantığının ikinci döneminde (12. yüzyıldan sonra) Latin mantıkçıları Aristoteles mantığının genel anlayışını benimsemişlerdir. Bu dönemde akıl yürütmelerin incelenmesinde Birinci ve İkinci Çözümlemeler’in ağırlığı artmıştır. Ancak tasım sisteminin pek çok sınırlaması ortadan kaldırılmış ve tasım kavramı Aristoteles’in en genel tasım (sullogismos) tanımına uygun olarak anlaşılmıştır.


40. Soru

Ortaçağın ilk büyük mantıkçısı ve Aristoteles mantığınnı yorumlamanın yanında bağımsız bir mantık çalışması olan Dialektika'yı yazan düşünür kimdir?

Cevap

Ortaçağın ilk büyük mantıkçısı Petrus Abelardus’dur (Peter Abelard, 1079-1142). Abelardus Aristoteles mantığını yorumlamanın yanı sıra, bağımsız bir mantık çalışması olan Dialektika’yı yazmıştır. Abelardus antikçağdan beri süren mantık tartışmalarına özgün katkılarda bulunmuştur. Kipli önermelerin ve koşul önermelerinin yorumlanmasına yönelik düşünceler ortaya koymuş, tümel önermelerin varlık yüklenimi sorununu ele almış, önermelerin zamana göreli doğruluğu konusunu yeniden gündeme getirmiştir. Kipli önermeler konusu Aristoteles tasım sistemine kipli önermeleri de katmak istediğinde ortaya çıkmıştır.


41. Soru

Ortaçağ düşünürü Petrus Aberlardus'un eseri ve eserinin önemi nedir? Açıklayınız.

Cevap

Ortaçağın ilk büyük mantıkçısı Petrus Abelardus’dur (Peter Abelard, 1079-1142). Abelardus Aristoteles mantığını yorumlamanın yanı sıra, bağımsız bir mantık çalışması olan Dialektika’yı yazmıştır. Abelardus antikçağdan beri süren mantık tartışmalarına özgün katkılarda bulunmuştur. Kipli önermelerin ve koşul önermelerinin yorumlanmasına yönelik düşünceler ortaya koymuş, tümel önermelerin varlık yüklenimi sorununu ele almış, önermelerin zamana göreli doğruluğu konusunu yeniden gündeme getirmiştir. Kipli önermeler konusu Aristoteles tasım sistemine kipli önermeleri de katmak istediğinde ortaya çıkmıştır.


42. Soru

Skolastik mantığın anahatlarını oluşturan yaklaşımlar nelerdir?

Cevap

Gönderme kuramı, Sinkategoremata, Sophismata ve Insolubilia, Obligationes ve Consequentia'dır.


43. Soru

Skolastik mantığın anahatlarını oluşturan yaklaşımlardan gönderme kuramına göre yaygın bölümleme nasıldır?

Cevap

Ortaçağ mantıkçıları arasında göndermenin aşağıdaki biçimde bölümlenmesi yaygındır.
(i) Maddi gönderme
(ii) Basit gönderme
(iii) Bireylere gönderme


44. Soru

İmleme kavramı nedir?

Cevap

İmleme (signification) bir terimin bir şeyi (bir bireyi ya da bir tümeli) göstermek üzere atanmış olması, en azından bir şeyi gösterebilme özelliğine sahip olmasıdır.


45. Soru

Ortaçağ mantıkçıları arasında göndermenin bölümlenmesine göre maddi gönderme nedir? Açıklayınız.

Cevap

Basitçe ifade edildiğinde maddi gönderme terimin kendisine göndermesidir. ‘İnsan bir addır’ ve ‘İnsan iki hecelidir’ tümcelerinde ‘insan’ terimi maddi gönderme ile kendine göndermektedir. Dolayısıyla, bir terimin bir önermedeki gönderim türünün (veya, daha kesin ifade edersek, bir terimin bir önermedeki bir geçişinin gönderim türünün) maddi gönderim olduğunun belirtilmesi, o terimin o önermede kullanılmadığını anıldığını söylemenin Ortaçağ mantığındaki yoludur: ‘İnsan iki hecelidir’ önermesi ne bir canlı türü olarak insanın ne de Ahmet, Ayşe gibi her bir insanın bir sözcük olduğunu ifade eder. Önermede ifade edilen bir harf dizisinin bir özelliğidir. Gündelik yazılı dilde bir sözcüğü anmanın yolu o sözcüğü tırnak işaretleri içine almaktır. Bu şekilde yukarıdaki önerme ‘ “İnsan” bir sözcüktür’ biçiminde ifade edilmektedir (Sembolik mantıkta ise, tırnak işaretleri yerine köşeli üst-parantezler gibi işaretlemelere başvurulur: A › B gibi).


46. Soru

Ortaçağ mantıkçıları arasında göndermenin bölümlenmesine göre basit gönderme nedir? Açıklayınız.

Cevap

Bir terimin bir kavrama (tümele) göndermesi basit göndermedir. Bir başka deyişle, adcı olmayan ve terimlerin kavramları ve benzeri şeyleri imlediğini kabul eden biri için, basit gönderme terimin imlemine göndermesidir. ‘İnsan en mükemmel canlıdır’ dendiğinde insan terimi basit gönderme ile bir ikinci töze göndermektedir. Petrus Hispanus’a göre bir ad yüklem olduğunda göndermesi her zaman basit göndermedir.


47. Soru

Ortaçağ mantıkçıları arasında göndermenin bölümlenmesine göre bireylere gönderme nedir? Açıklayınız.

Cevap

Bireylere göndermede terim doğru olarak uygulandığı tikellere gönderir. Daha açık ifadeyle, terimin içinde geçtiği önerme bu terim aracılığıyla belli bireyler hakkındadır: Terim bu bireylerin yerini tutmaktadır. Çoğu mantıkçıya göre bireylere gönderme bir genel terimin önermede bir niceleyici ile birlikte kullanılması ile gerçekleşir. Örneğin, ‘Her insan akılıdır’ ve ‘Bazı insanlar filozoftur’ önermelerinde ‘insan’ terimi bireylere gönderir.


48. Soru

Ortaçağ mantığında yerini zamanla göndermeye bırakan Appellation kavramı nedir? Açıklayınız.

Cevap

Appellation sözcüğünün türediği appellare fiili Latincede adlandırma anlamına gelmektedir. Adlandırma dili kullanan birinin bir etkinliği olarak anlaşıldığından, bir terim ile bir şeyi etiketleme etkinliğini değil, bir terimin belirli bir şeyin adı olması özelliğini ifade eden ‘Appellation’ sözcüğünü Türkçede ‘adlama’ olarak yeni bir sözcükle karşılamak uygun olacaktır. Ad ile bir tikeli gösteren özel adları değil, birden çok şeyi gösteren genel terimleri anlamak gerekir. Ad olmayı bu anlamda kabul ettiğimizde, ‘at’ sözcüğünün her bir atın adı olduğunu söyleyebiliriz. Appellation Ortaçağ mantığında yerini zamanla göndermeye (supposition) bırakmıştır.


49. Soru

Ortaçağ batı mantıkçılarına göre kategorematik terimler ile sinkategorematik terimlerin ayırımı nasıldır? Açıklayınız.

Cevap

Kategorematik terimler özne ve yüklem konumunda geçen terimler, sinkategorematik terimler ise önermeyi oluşturan diğer terimlerdir.

Ortaçağ batı mantıkçılarının önemli bir katkısı kategoremata-sinkategoremata ayrımını yapmalarıdır. Genel bir ifade ile önermelerde özne ve yüklem konumunda geçen terimler kategorematik terimler, önermeyi oluşturan diğer terimler ise sinkategorematik terimlerdir. Kategoremata-sinkategoremata ayrımı hem gönderme kuramı ile ilgili olduğu kadar az sonra ele alacağımız mantıksal sonuç (consequentia) konusu ile ilgilidir. Daha açık bir ifadeyle kategoremata-sinkategoremata ayrımı hem anlambilgisi (semantik) açısından gönderme kuramı içinde hem de sözdizimi (sentaks) açısından consequentia kuramı içinde yapılabilir. Ayrıca sinkategoremata mantık problemleri (sophismata) konusu ile de yakın ilgilidir.


50. Soru

Sophismata kavramı nedir? Kısaca açıklayınız.

Cevap

Mantık bilmeceleri olarak yorumlayabileceğimiz Sophismata hakkında araştırma Ortaçağ mantık eğitiminin önemli bir parçasını oluşturur. Sophismata ile ilgili çalışmada amaç mantık kavramları ile ilgili sorunların örnekler üzerinden tartışılmasıdır. Richard Kilvington (yaklaşık 1302-1361), William Heytesbury (yaklaşık 1313-1372), John Buridan (yaklaşık 1300-1360), Albertus de Saxonia Sophismata konusunda önemli eserler veren mantıkçılardır.

Sophismata iki konu ile ilgilidir. İlk olarak bir kavramla ilgili genel bir soruna işaret eden yorumlanması güç önermelerin tartışılması. Bu önermelerle ilgili güçlük, bunların bir yoruma göre doğru, bir diğer yoruma göre yanlış olabilmesidir. Albertus de Saxonia’nın buna verdiği örneklerden biri şu önermedir: ‘Her insan eşek ya da insan ve eşekler eşektir.’ Bu önerme doğru olabilecek şekilde yorumlanabilir. Buna göre önerme ‘Her insan eşek ya da insandır’ önermesi ile ‘Eşekler eşektir’ önermelerinin ‘ve’ ile eklenmesinden oluşmuştur. Her insanın eşek ya da insan olduğunun söylemek doğrudur. Eşeklerin eşek olduğunu söylemek de doğrudur. Dolayısıyla bu iki doğru önermenin ‘ve’ ile birleştirilmesi ile elde edilen ‘Her insan eşek ya da insan ve eşekler eşektir.’ önermesi de doğrudur. Aynı önerme yanlış olabilecek şekilde de yorumlanabilir. Buna göre önerme ‘Her insan eşektir’ önermesi ile ‘İnsan ve eşekler eşektir’ önermelerinin ‘veya’ ile birleştirilmesiyle elde edilmiştir. Her iki önerme de yanlıştır. Dolayısıyla bu iki doğru önermenin ‘veya’ ile birleştirilmesi ile elde edilen ‘Her insan eşek ya da insan ve eşekler eşektir.’ önermesi de yanlıştır. Kabul edilebilir bir savı desteklemeyi sağlayan bir akıl yürütme ile kabul edilemez bir savın da desteklenebilmesi de bir sophism oluşturur.


51. Soru

Insolubilia kavramı nedir? Kısaca açıklayınız.

Cevap

Düz anlamıyla ‘insolubilia’ sözcüğü ‘çözülemezler’ anlamına gelmektedir. Skolastik mantıkçılar bu başlık altında Antikçağdan beri mantıkçıların ilgisini çeken mantık çatışkılarını ele almışlardır. Bu çatışkılar içerdikleri ifadelerin anlamı gereği kendilerini yanlışlayan önermelerdir. Megaralı Eubulides olduğu kabul edilen ünlü yalancı çatışkısının çeşitlemeleri (yalancı çatışkıları) bu türden önermelerdir. Yalancı çatışkılarının Ortaçağ mantıkçılarının ilgisini çektiği hatta İnsolubilia literatürünün büyük kısmının bu çatışkılar üzerine yoğunlaştığı görülmektedir. ‘Şimdi söylediğim şey yanlıştır’ önermesinin bir parçası olan ‘şimdi söylediğim şey’ ifadesi önermenin kendisi hakkında yanlış olduğunu söylemesine neden olmaktadır. Dolayısıyla bu önermenin doğru olması ancak aynı zamanda yanlış olmasıyla olanaklıdır.


52. Soru

Ortaçağ batı mantığında obligationes kavramı nedir?

Cevap

Obligationes Ortaçağ batı mantığında tartışmanın belli biçimler altında ele alındığı kısmıdır. Düz anlamıyla ‘obligatio’ sözcüğü ‘yükümlülük’ anlamına gelmektedir. Söz konusu mantık kısmının böyle adlandırılması yanıltmamalıdır. Tartışmalarda tarafların gözetmesi gereken kurallara ilişkin araştırmayı içerdiğini kabul etsek de, bu Obligationes alanının sadece bir kısmını oluşturmaktadır.


53. Soru

Ortaçağ batı mantığında obligatio türleri nelerdir?

Cevap

Altı tür obligatio ayırt edilmektedir:
1. Positio
2. Depositio
3. Dubitetur
4. Institutio
5. Rei veritas
6. Petitio


54. Soru

Obligatio türü içinde en çok ele alınan positio türü nedir? Kısaca açıklayınız.

Cevap

Altı obligatio türü içinde en çok ele alınan positio olmuştur. Bu tartışma türünde taraflardan biri bir tez ortaya atarak tartışmayı başlatır. Tartışmanın gerçek anlamda başlaması için karşı tarafın bu tezi kabul etmesi gerekir. Bu durumda tartışmayı başlatan ardı ardına yeni önermeler ileri sürer. Cevaplayan bu tezleri kabul eder, reddeder ya da şüpheli bulduğunu bildirir. Positio kuramının amacı ileri sürülen teze göre hangi durumda bu olanaklı cevapların hangisinin verilmesinin uygun olduğunun belirlenmesidir.

Positio dışındaki obligatio türleri positio ile esas olarak yanıtlayanın tartışmanın başlaması için alması gereken tutum bakımından ayrılır. Bunun dışında positio’dan ciddi bir farklılık göstermezler. Dolayısıyla bu diğer obligatio türlerinin neden başlı başına bir tür sayılması gerektiği açık değildir. Depositio biçimindeki bir tartışmanın başlaması için yanıtlayanın ileri sürülen tezi reddetmesi gerekir. Bir tezi reddetmek karşı-tezi kabul etmek anlamına geldiğinden, bu ilk adım dışında depositio biçimindeki tartışmanın işleyişi positio gibidir. Dubitatur yanıtlayanın ileri sürülen tezin şüpheli olduğunu bildirmesiyle başlar. Institutio’nun özelliği bu tartışma türünün diğerlerinden tartışma konusu olan tezin niteliği ile ayrılmasıdır. Bu tartışma türünde tartışmayı başlatanın ortaya attığı tez bir ifadeye bir anlam yüklenmesidir.


55. Soru

Skolastik mantığın Aristotelesçi olmayan yönünü ele alan temel hangisidir?

Cevap

Gönderme kuramı gibi Consequentia kuramı da Skolastik mantığın temelini oluşturur. Skolastik mantıkçılar Consequentia başlığı altında ele aldıkları çalışmalarla mantık çıkarımlarını sistemleştirmişlerdir. Consequentia kuramının dikkati çeken özelliği aynı Stoa mantığında olduğu gibi temel önermelerden oluşan geçerli çıkarımlar üstüne kurulmasıdır. Bu bakımdan consequentia Skolastik mantığın Aristotelesçi olmayan bir yönüne işaret etmektedir.


56. Soru

Consequentia yaklaşımı ve temeli nedir?

Cevap

Gönderme kuramı gibi Consequentia kuramı da Skolastik mantığın temelini oluşturur. Skolastik mantıkçılar Consequentia başlığı altında ele aldıkları çalışmalarla mantık çıkarımlarını sistemleştirmişlerdir. Consequentia kuramının dikkati çeken özelliği aynı Stoa mantığında olduğu gibi temel önermelerden oluşan geçerli çıkarımlar üstüne kurulmasıdır. Bu bakımdan consequentia Skolastik mantığın Aristotelesçi olmayan bir yönüne işaret etmektedir. Skolastik mantığın diğer kısımları gibi consequentia’nın da kaynağı tam olarak ortaya konamamaktadır. Boehner’e göre bu alan Aristoteles’in Topikler’i üzerine yapılan tartışmaların sonucunda ortaya çıkmış görünmektedir (s. 52). 


57. Soru

Consequentia bünyesinde yapılan ayırımlar nelerdir?

Cevap

Consequentia içinde iki türlü ayrım yaygındır:

(1) Biçimsel ve maddi sonuçlar ayrımı.

(2) Doğal ve ilineksel sonuçlar ayrımı.


58. Soru

Consequentia bünyesindeki ayırımlardan birisi olan "biçimsel ve maddi sorunlar ayırımı" nedir?

Cevap

Biçimsel ve maddi sonuç ayrımı daha önce ele aldığımız sinkategorematik kategorematik terimler ayrımına bağlıdır. Eğer bir önerme diğerinden bu önermelerde geçen kategorematik terimler arasındaki ilişki gereği çıkıyorsa buradaki sonuç çıkarma ilişkisi maddidir: ‘Her hayvan canlıdır. O halde, her at canlıdır’. Bu çıkarım ‘hayvan’ ve ‘at’ kategorematik terimleri arasındaki ilişki gereğidir. Sadece bu terimler yerine başka terimler koyarak (geçerli) bir çıkarım elde edemeyiz: ‘Her hayvan canlıdır. O hâlde, her taş canlıdır’. Eğer bir önerme diğerinden bu önermelerde geçen sinkategorematik terimler arasındaki ilişki gereği çıkıyorsa buradaki sonuç çıkarma ilişkisi biçimseldir: ‘Hiçbir hayvan taş değildir. O hâlde, hiçbir taş hayvan değildir.’ sonucu ‘hiçbir’ ifadesi gereğidir. ‘Hayvan’ ve ‘taş’ terimleri yerine farklı terimler koysak yine geçerli bir sonuç elde ederiz. Albertus’un (Saksonyalı) ifadesiyle biçimsel sonuç aynı biçimdeki tüm önermelerle sağlanan sonuçtur. Öte yandan eğer önermeler arasındaki mantıksal sonuç ilişkisi maddi ise, aynı biçimdeki her önerme için bu ilişki sağlanmaz, yani, biçim korunsa bile farklı terimlerle geçerli bir sonuç sağlanmaz. 


59. Soru

Ockham’ın Summa Logicae’de ele aldığı consequentia için örnek veriniz.

Cevap

Ockham’ın Summa Logicae’de ele aldığı consequentia içinde birkaçı şunlardır:
1. Doğru bir şeyden yanlış bir şey çıkmaz.
2. Yanlış önermelerden doğru bir önerme çıkabilir.
3. Sonucun karşıtından öncülün tümünün karşıtı çıkar.
4. Sonuçtan çıkan bir şey öncülden de çıkar.
5. Öncülün çıktığı bir şeyden sonuç da çıkar.
6. Öncül ile tutarlı olan bir şey sonuç ile de tutarlıdır.
7. Sonuç ile bağdaşmayan bir şey öncülle de bağdaşmaz.
8. Tümel-evetlemeli önermenin çelişiği tümel-evetlenen önermelerin çelişiklerinin tikel-evetlemesidir.
9. Tikel-evetlemeli önermenin çelişiği tikel-evetlenen önermelerin çelişiklerinin tümel-evetlemesidir (Boehner, s. 59 vd.).


Bahar Dönemi Dönem Sonu Sınavı
25 Mayıs 2024 Cumartesi