Mahalli İdareler Maliyesi Dersi 3. Ünite Özet

Giriş

Merkeziyetçilik ve yerinden yönetim devlet örgütlenmesinde toplum düzeni sağlamak ve kamu hizmeti sunmak amacıyla var olan iki modeldir.

Devlet Sistemleri ve Mahalli İdareler

Yerinden yönetimi, siyasal ve idari olmak üzere iki açıdan incelemek gerekir. Siyasal yerinden yönetim, yasama, yürütme ve yargı güç ve yetkilerinin tek bir merkeze değil, farklı merkezlere ait olup yürütülmesidir. İdari yerinden yönetim ise yasama ve yargı gücüyle yetkilerinin merkezî yönetime ait olması, ancak kimi hizmetlerin yerine getirilmesi için çeşitli bölgelerde bazı organlara özerklik tanınmasıdır.

Üniter Devlet Sistemi

Üniter devlet; devletin ülke, millet ve egemenlik unsurları ile yasama, yürütme ve yargı organları bakımından teklik özelliği gösteren devlet şeklidir. Devletin ülke, millet ve egemenlik olmak üzere üç unsuru vardır, üniter devlet sistemleri bu üç unsurun bölünmezliği ilkesine dayanır.

İdarenin bütünlüğü ilkesine dayana üniter devlette, idari teşkilat; merkezi ve mahalli idare olmak üzere ikiye ayrılır. Merkezi idare başkentte bulunur ve ülkenin geri kalanına taşra teşkilatı ile ulaşır. Merkez ve taşra aynı tüzel kişiliğe sahiptir ve bütündür. Merkezin taşra üzerinde hiyerarşi yetkisi vardır. Yerel yönetimin ise ayrı tüzel kişiliği vardır, seçimle göreve gelir, kendi bütçesine sahiptir, merkezin yerel yönetimler üzerinde hiyerarşi yetkisi yoktur. Yerel yönetim merkezin yaptığı kanunlara tabiidir. Yargı yetkisi üniter devletin ön gördüğü yargı sistemi çerçevesinde kullanılır. Merkezi idare yerel yönetimlerin idari kararları üzerinde idari vesayet yetkisi çerçevesinde sınırlı da olsa bir denetim yetkisine sahiptir.

Federal Devlet Sistemi

Federal devlet sistemi, uluslararası kişiliğe sahip olmayan bölgesel federe devletlerin aralarında anlaşma yaparak oluşturdukları, uluslararası kişiliğe sahip olan bir merkezî devletin yönetimindeki devletler topluluğudur. Federasyonda federal ve federe olmak üzere iki tür devlet vardır. Bunun doğal sonucunda federal devletlerde iki tür egemenlik, iki tür ülke ve vatandaşlık söz konusudur. Bunlardan federal devlet uluslararası kişiliğe sahip olan devlettir. Federal devletin temsil ettiği irade ve egemenlik, tıpkı tek devlette olduğu gibi, bir bütün hâlindedir. Federe devletler ise uluslararası kişiliğe sahip olmamakla birlikte federal anayasanın ön gördüğü sınırlar çerçevesinde iç bağımsızlıklarına sahiptirler.

Fransa’da Mahalli İdareler

Fransa üniter yapıya sahip bir devlettir. Fransız Devrimi ve Napolyon Bonaparte döneminde şekillenmiştir. Osmanlı Devleti’nden itibaren yerel yönetim sistemine Fransız Yapılanması örnek olmuştur. Fransa’da özellikle 1982 yılında başlatılan yerinden yönetim reformuyla ülkenin geleneksel merkeziyetçi yapısından yerinden yönetime doğru bir geçiş eğilimi olduğu görülmektedir. 1982 yılından sonra mahalli idarelere yeni kaynaklar gelmiştir. Valilerin mahalli idareler üzerindeki vesayeti kaldırılmıştır.

Fransa’da Mahalli İdarelerin Türleri

Fransa, mahalli idare birimleri açısından temel olarak üç kademeye bölünmüştür. Fransız Cumhuriyeti Anayasasına göre mahalli idareler; Belediyeler (Communes), iller (Departements) ve Bölgeler’den (Regions) oluşmaktadır. Paris özel satatülü yerel yönetim birimidir. Tarihsel süreçte de Paris özel öneme sahiptir. Paris hem il hem belediye statüsüne sahiptir.

Belediye: günümüz belediyeleri 1789 Fransız Devrimi ile ortaya çıkmıştır. 1982 reformuyla yetki ve sorumlulukları genişletilmiştir. En küçük yerel yönetim birimi belediyelerdir. Küçük belediyelerin etkinlik kaybına karşı belediyeler arası işbirliği benimsenmiştir. Belediyelerin seçimle göreve gelmiş iki organı vardır: karar organı olarak belediye meclisi, yürütme organı olarak belediye başkanı ve vekilleridir. Belediye başkanı belde yönetiminin başı olarak bütçeyi hazırlar ve sunar, mali ve idari işleri yerine getirir ve meclisin verdiği yetkiyle belediyeyi temsil eder.

İl: Fransa’nın temel yönetim birimlerinden biri de ildir. İl yerel yönetiminin örgütlenmesi, Fransa’da altı yılda bir yapılan seçimlerle göreve gelen ve “il genel meclisi” adı verilen organ ile düzenlenir. 1982 yılında yapılan Fransız Yerel Yönetim Reformu ile birlikte iller il genel meclisi içinden seçilen bir başkan tarafından yönetilir. İl yönetiminin karar organı il genel meclisidir. illerin nüfusuna göre meclis üyesi seçilmektedir. Üye sayısı 17 ile 69 arasında değişmektedir. İl genel meclisi; meclis başkanını, başkan vekillerini ve yönetim kurulunun diğer üyelerini (il encümeni) meclis içinden seçer. Meclis, doğrudan halk tarafından 6 yılda bir seçilmektedir. Fakat 3 yılda bir meclisin yarısı yenilenmektedir. Meclis başkanı, il yerel yönetiminin yürütme organıdır. Mutlak çoğunlukla seçilen ve çalışma süresi üç yıl olan başkan ilin siyasi ve idari sorumlusudur. Bütçeyi hazırlar sunar ve harcamalar› denetler. İl hizmet birimlerinin başı olan başkan kamu mallarını ve polisi yönetir.

Bölge: Fransa’da bölge yönetimi, özellikle merkezî yönetimin ekonomi ve alan planlamalarını daha etkin yapabilmek ve bazı hizmetlerin daha bütüncül biçimde sunulmasını sağlamak amacıyla 1964’te çıkarılan bir kanunla kurulmuştur. Daha sonra 1972-73 yıllarında reforma tabi olan bölge yönetimleri danışma organı olmaktan çıkarak bir kamu kurumu niteliği kazanmıştır. Ancak 1982’de başlatılan reform çalışmaları ile birlikte bölge yönetimleri daha da önemli birer yerel yönetim organ› hâline gelmiştir. Bugün, Fransa’da bölgeler hem yerinden yönetim birimi hem de merkezî yönetimin yetki genişliği ilkesine göre faaliyetlerini sürdüren taşradaki uzantısıdır. Fransa’da bölge idarelerinde; bölge meclisi ve meclis başkanının yanı sıra, ekonomik ve sosyal komite adında bir de danışma organı vardır. Komitenin üyeleri tüccarlar, serbest meslek erbaplar›, sendikalar, bölgesel gönüllü kuruluşlar ve benzeri kurumların temsilcilerinden oluşur. Komite, ulusal planların hazırlanması ve uygulanması, bölgesel kalkınma planlarının hazırlanması, bölgesel bütçelerin hazırlanması ile sosyoekonomik konularda danışma organı rolü oynamaktadır.

Fransa’da Mahalli İdarelerin Görevleri

1983’ten itibaren Fransa’da Merkezî yönetim sorumluluğundaki yetkilerle, belediyelere, illere ve bölgelere devredilmiş yetkilerin birbirinden kesin çizgilerle ayrılığı ilkesi mevcuttur.

Belediyenin Görevleri: Belediye dâhilindeki yolları yapmak, sosyal hizmetler ile ilgili görevleri yerine getirmek, eğlence ve park alanları oluşturmak, anaokulu ve ilkokul yapmak, bunların bakımını ve onarımını yapmak, içme suyu, atık su ve kanalizasyon tesislerini yapmak, bayındırlık, arazi kullanımı işlemleri, imar ve inşaat işleri ve sosyal konutlar yapmak, spor tesislerinin bakımını sağlamak ve sportif faaliyetleri desteklemek, belediyeler arası kalkınma projelerini yürütmek, belediye sınırları içinde taşımacılık hizmetlerini planlamaktır.

İlin Görevleri : Sosyal politika; kimsesiz ve yardıma muhtaç özürlülere lojman yapmak ve ulaşımlarını sağlamak ilin en önemli görevlerindendir. Bakıma muhtaç kişilere işsizlik yardımı yapar. Çocuk bakım evleri kurar ya da kendi evlerinde muhtaç çocuklara yardım eder. Evlat edinme ve edindirme işlemlerini yürütür. Koruyucu sağlık ve aşılama hizmetlerini yerine getirir. Bayındırlık; imariskân, planlama, il yollarının bakım ve onarımı, il yönetimine ait bina ve ekipmanın onarımı. Ekonomi; ekonomik kalkınma projelerinde görev almak, uygun sanayi alanları hazırlamak. Eğitim; orta eğitim, özel okullara yardım ve ilkokul için belediyelere yardım yapmak, yükseköğretim ve bilimsel araştırmaları desteklemek. Ulaşım; şehir içi ve şehirlerarası ulaşım ile öğrencilerin okula taşınması. Kültürel Hizmetler; arşiv, kütüphane, müze, sergi, tarihî eser ve sanat merkezleri kurmak. Spor; spor eğitimi vermek, spor tesisi kurmak ve millî sporcuları teşvik etmektir. Çevre; çevre ve çevreyi koruma ile ilgili her türlü faaliyet, atıkların bertaraf ve güçsüz belediyelere su temini için yardımda bulunmak. Tarım ve Hayvancılık; kırsal alanlar da tesis kurma ve geliştirme yardımı, sulama ve koruma ile turizmdir.

Bölgenin Görevleri: Ekonomi; sanayi ve ticaret kurumlarının gelişmesine yardım etmek (ekonomik anlamda planlama yetkileri vardır), eğitim; liseler ve meslek eğitimi, bayındırlık; imar-iskân ve kentsel planlamadır.

Fransa’da Mahalli İdarelerin Gelirleri

Fransa mahalli idarelerin harcamaları üç ana kaynak tarafından finanse edilir. Bunlar; yerel vergiler, merkezî yönetimden yapılan mali aktarımlar ve borçlanmadır. Fransız yerel yönetimlerinin bütçeleri denk olmak zorundadır.

Yerel Vergiler: Yerel vergiler Fransa’da, dolaysız ve dolaylı vergiler olmak üzere iki kısma ayrılmaktadır. Fransa’da yerel yönetimler, 1917 yılından beri merkezî yönetimden ayrı ve kendilerine özgü dolaysız vergilere sahip bulunmaktadırlar. 1959 yılında yenilenmelerine karşın çoğu kez “dört ihtiyarlar” denilen bu vergiler; gayrimenkullerden alınan arazi vergisi, kiracılardan alınan kira vergisi, ticaretle uğraşanlardan alınan meslek vergisi ile ev sahiplerinden alınan emlak vergilerinden oluşmaktadır.

İdareler Arası Mali Aktarımlar: Yerel yönetimler devlet yardımlarının %95’ini istedikleri gibi kullanabilirler. Yardımların %5’i ise vali emrine verilmektedir. Merkezî yönetim yardımlarını sabit yardımlar, dengeleme yardımları ve özel katkılar şeklinde üçe ayırabiliriz.

Borçlanma: Mahalli idareler herhangi bir üst kurumun onayına tabi olmadan serbestçe borç alabilirler. Kredi kuruluşlarıyla serbestçe sözleşme yapabilirler. Mahalli idareler mali piyasadan tahvil çıkararak borçlanma yoluna gidebilmektedir. Mahalli idarelerin diğer kararlarında işleyen prosedürde olduğu gibi borç alma işlemlerinde de valiye bilgi verilir.

Amerika Birleşik Devletleri’nde Mahalli İdareler

Amerika Birleşik Devletleri (ABD), modern federalizmin kurucusu olarak kabul edilmektedir. Burada eyaletler ve federal devlet ayrı ayrı egemen kabul edilir. ABD federal bir devlet olarak egemenliği federal devletle, federe devletler (states) arasında paylaştırmıştır.

ABD’de Mahalli İdarelerin Türleri

ABD’de yerel yönetimler genel kural itibarı ile eyalet yasaları uyarınca oluşturulur. ABD’de mahalli idareler genellikle sundukları hizmetlerin niteliği bakımından genel amaçlı ve özel amaçlı mahalli idareler olarak ikiye ayrılmaktadır.

Vilayet: ABD’nin birçok eyaletindeki en büyük mahalli idare birimidir. Vilayet, eyalet hükûmetlerinin yürütme organı gibi işlev görmekte, eyaletin hizmetlerini sunmakta ve yasalarını uygulamaktadır.

Belediye: Belediye (municipality), ABD’nin en fonksiyonel ve bu itibarla en önemli mahalli idare birimleridir. Vilayetler kadar geniş bir coğrafi alana hizmet vermemekle birlikte, daha önemli kamu hizmetlerini yürütmektedirler. Buna paralel olarak da daha fazla yetkiyle donatılmış ve daha özerk bir niteliğe sahip bulunmaktadırlar. Belediyelerin yönetim yapısı ve teşkilatı konusunda belediye başkanlı meclis, profesyonel yöneticili meclis ve kent komisyonu olmak üzere üç temel sistem bulunmaktadır.

Kasaba: ABD’nin tamamında değil, belirli bölgelerindeki eyaletlerde bulunmakta ve ülke nüfusunun beşte birine yakın bir kısmına hizmet vermektedirler. Kasabalar eyaletlerin bir alt bölümünü oluşturan yerel yönetim birimleridir.

Özel Amaçlı Mahalli İdareler: Belirlenmiş bir amacı gerçekleştirmek ya da hizmeti yürütmek üzere kurulan mahalli idare birimleridir. ABD mahalli idare sisteminde bu birimler özel bölgeler (special districts), okulların yönetimiyle görevli olanları ise okul bölgeleri (school districts) olarak adlandırılır.

ABD’de Mahalli İdarelerin Görevleri

ABD Anayasası’nda yerel yönetimlerin görevleriyle ilgili kesin bir hüküm bulunmamaktadır .

Vilayetlerin Görevleri: Doğum, ölüm ve evlenme kayıtlarının tutulması, motorlu araçlara ruhsat verilmesi, emlak değerlendirilmesi, kent dışındaki kırsal yolların yapımı, yerel polis bürolar› aracılığıyla kamu düzeninin korunması ve arazi düzenleme gibi görevler yer almaktadır. Vilayetler; federe devletin vergileri ile yerel vergileri tarh ve tahsil eder, seçim yerlerini, seçim görevlilerini tayin eder; seçimleri uygular, okulları, kütüphaneleri yönetir ve yargı merci olarak ceza kanunlarını uygular.

Belediyelerin Görevleri: Belediyelerin genel olarak, kendi bölgelerinde yaşayanların mal ve can güvenliğini ilgilendiren polis ve itfaiye hizmetleri, kütüphane hizmetleri, yolların bakımı, çöplerin toplanması, yolların aydınlatılması, park hizmetleri, toplu taşıma ve toplu konut gibi geniş bir yelpazede görevleri vardır.

Kasabaların Görevleri: Yerel yolların yapımı ve bakımı, çöp toplama, kanalizasyon, içme suyu, polis, itfaiye, yerel sağlık, ilkokulların yönetimi ve yoksullara yardım hizmetleridir. Bazı eyaletlerde ise sadece kırsal nitelikli hizmetler sunarlar.

Özel Amaçlı Mahalli İdarelerin Görevleri

Özel bölgeler; ulaşım, sulama, içme suyu temini, kanalizasyon, mezarlık, haşaratla mücadele, havaalanlarının işletilmesi gibi bir veya birkaç işi yerine getirmek üzere kurulmuş özel birimlerdir. ABD’de ilk, orta ve yükseköğrenim genellikle okul bölgeleri adı verilen ve yerel yönetim birimleri arasında yer alan kurumlar tarafından gerçekleştirilmektedir. Okul bölgesi, okulların bakım ve idaresi için vergileme ve yönetme gücüne sahip sınırlı bir coğrafi bölgeden oluşur.

ABD’de Mahalli İdarelerin Gelirleri

ABD’de yerel yönetimler çok önemli bir derecede özerkliğe sahip bulunmakta, anayasal sınırlar hariç olmak üzere federal devlet eyaletin, eyaletlerde yerel yönetimlerin vergileme yetkisine bir sınırlama getirmemekte, kendi vergi politikalarını kendileri belirleyebilmektedir.

Yerel Vergiler: Eyalet mevzuatıyla faaliyet göstermek durumunda olduklarından, ya doğrudan eyalet yasalarıyla konulan vergileri toplama ya da bu yasaların çizdiği sınırlar içerisinde vergi koyma yetkisine sahiptirler.

İdareler Arası Mali Aktarımlar: Amerika Birleşik Devletleri’ndeki mahalli idareler, gerek federal devletten gerekse bağlı bulundukları eyaletlerden önemli miktarda mali yardım almaktadırlar.

Borçlanma: ABD’de mahalli idareler; sermaye yardımları, tahvil ihracı ya da başka türlü borçlanmalar yoluyla finansman sağlayabilirler. Tahvil, kurumların kaynak bulmak amacıyla ticaret ya da sermaye piyasası kanunlarına göre çıkardıkları, vadesi bir yıldan uzun borç senedidir. Bu ülkede mahalli idareler federal devletin müdahalesi ile karşı karşıya kalmaksızın eyalet kanunlarının çizdiği sınırlar çerçevesinde, altyapı yatırımlarını finanse etmek, kısa vadeli finansman ihtiyaçlarını karşılamak ve ticari faaliyetleri teşvik edebilmek amacıyla borçlanabilmektedir.