Tehlikeli Madde Lojistiği Ve İş Güvenliği Dersi 2. Ünite Özet

Giriş

Tehlikeli maddeler spesifik ve hassas materyaller olduğu için bunların taşınmasında kullanılacak araçlar da özel nitelikte araçlardır. Tehlikeli madde taşımında araç niteliklerini belirleme etkili olan genel faktörler aşağıdaki gibi açıklanabilir:

• Taşınacak tehlikeli maddelerin sınıfları, tehlike alt kategorileri, söz konusu tehlikeli maddelerin taşıdıkları riskler ve tehlikeler taşımada kullanılacak araç ve ekipmanların belirlenmesinde önem arz eden faktörlerdir.
• Aynı zamanda taşınacak tehlikeli maddenin katı, sıvı ya da gaz seklinde formları da tasıma türü ve araçların seçiminde dikkate alınan unsurlardan birisidir.
• Tehlikeli maddelerin dökme ya da paketlenmiş fiziksel formları da taşımada kullanılacak araçların özelliklerinin belirlenmesi ile ilgili olarak değerlendirmeye alınmaktadır.
• Taşımanın yapılacağı güzergâh, gönderen, alıcı ve diğer taşımaya taraf olanların lokasyonları da önemli bir niteliğe sahiptir.

Kara Yolunda Kullanılan Araçlar

Tehlikeli maddelerin kara yolu ile taşınmasında taşınan maddenin özelliklerine göre farklı türde araçlar kullanılabilmektedir. Bu konuya ilişkin en temel ayrım; taşınan tehlikeli maddenin özellikleri, tehlikeleri ile paketli ya da dökme seklinde taşınma formları olmaktadır.

Brandalı Araçlar

Brandalı ya da diğer ismiyle tenteli araçlar paketli ve koli hâlinde tehlikeli maddelerin taşındıkları araçlardır. Taşımanın güvenli ve emniyetli biçimde gerçekleştirilebilmesi için tasıma kabının dış etkenlere karsı korunaklı olması, yağmur, nem vb. faktörleri aracın iç ortamına geçirmeyecek özellikte olması gerekmektedir. Aynı zamanda aracın iç kısmında olası bir sızıntı veya akıntı durumunda tehlikeli maddelerin dışarıya sızmasını engelleyecek şekilde dış ortamdan izole olması gereklidir. Ancak, su ya da bir başka madde ile etkileşime girebilecek ve reaksiyon gösterebilecek sınıf 5 içerisinde tanımlanmış maddeler kapalı kasa olarak tarif edilen araçlar ile taşınabilmektedir.

Isı Kontrollü (Frigorifik) Araçlar

Birtakım tehlikeli madde ve materyaller hava ya da havada bulunan bir bileşik ile belirli ısı ve sıcaklık koşullarında etkileşime girebilmekte, bunun sonucunda reaksiyon başlatabilmektedir. Özellikle bazı tehlikeli madde sınıflarında ortam ısısının birden bire artması sonucunda reaksiyon birden bire başlamakta ve çok kısa bir süre içerisinde risk gerçekleşmektedir. Bu noktadan hareketle ısının artmasıyla reaksiyon başlatabilecek tehlikeli maddelerin kontrol altında tutulabilmesi için ortam sıcaklığının da kontrol altına alınması gerekmektedir. Bunu sağlayabilmek için bu türde tehlikeli maddeler ısı kontrollü (frigorifik) araçlarla taşınabilmektedir.

Tanker Araçlar

Tanker araçlar sıvı, gaz ve küçük (granül) parçalı katı yüklerin taşınmasında kullanılan kara yolu tasıma araçlarıdır. Sıvı hâlde yanıcı, parlayıcı, oksitleyici vb. türde tehlikeli maddeler tankerler ile taşınmaktadır. Tankerler; taşıyacakları tehlikeli maddenin özellikleri, riskleri ve tehlikeleri çerçevesinde birtakım türlerde üretilebilmektedir. Aynı zamanda her bir tanker tipi için geçerli olmak üzere tankerin özelliği, üretiminde kullanılacak materyal ve malzemeler ile spesifik unsurları kapsamında uluslararası standart ve normlara göre üretilmektedirler. Bu doğrultuda tanker araçların tasıma kabı gövdesi alüminyum veya paslanmaz çelikten imal edilmekte olup, kullanılacak malzemenin kalınlığı 3 ila 4,5 mm arasında değişmektedir.

Yanıcı Sıvı Madde Tankerleri : Benzin, tiner, dizel vb. türde sıvı yanıcı maddelerin taşınmasında kullanılan tankerlerdir. Bu tür tankerler FL tankerler olarak adlandırılmakta ve bunlarda 61 °C’nin altında parlama derecesine sahip olan maddeler taşınmaktadır. Sıvı yanıcı maddelerin taşındıkları tankerler; bir seferde taşıyacakları madde türlerine göre aşağıdaki gibi sınıflara ayrılmaktadır.

• Tek Bölmeli Sıvı Yanıcı Madde Tankerleri
• Çok Bölmeli Sıvı Yanıcı Madde Tankerleri

Tek bölmeli tankerler sadece belli bir tipte yanıcı sıvı maddenin taşınabildiği tanker tipleridir. Her bir sefer için tek bir tip yanıcı sıvı madde yüklenerek başka bir maddenin taşınmadığı tankerlerdir.

Çok bölmeli tankerler ; iki veya daha fazla sayıda yükleme bölümüne sahip olan dolayısıyla farklı türde yanıcı sıvı maddelerin yüklenebildiği tankerlerdir. Günümüzde en fazla dokuz bölmeye sahip tankerler bulunabilmektedir. Bu tip tankerler dökme olarak çok sayıda farklı türe sahip materyallerin taşınmasında tercih edilmektedir.

Tankerler fiziksel özelliklerine göre de gruplandırabilmektedir. Sıvı yanıcı maddelerin taşındığı tankerler, tankerlerin lojistik gereksinimlere cevap vermek üzere fiziksel açıdan farklı tasarımlara sahip olmalarına da yol açabilmektedir. Fiziksel görünüş ve tasarımlarına göre tankerler aşağıdaki gibi kategorize edilebilmektedir.

• Silindir Tankerler
• Elips Tankerler
• Bavul Tankerler

Silindir tankerler arka kısmından kesit alındığında, silindir sekline sahip olan tankerlerdir. Bu tür tankerler geometrik biçiminin yarattığı avantaj ile taşınan tehlikeli sıvı maddenin araç üzerinde homojen dağılmasına olanak verebilmektedir.

Elips tankerler ; yükleme kabı elips seklinde olan ve taşınan tehlikeli sıvı maddenin yanal olarak yayılımını sağlayarak, aracın kontrol ve denetimini kolaylaştıran bir tanker türüdür.

Bavul tankerler ise elips tankerlere benzer bir biçimde yükün yayılımını arttırmaktadır. Diğer iki tanker türüne göre bavul tankerlerin en büyük avantajı; yerden yüksekliğinin düşük olması, bu sayede daha düşük yüksekliğe sahip altgeçit, tünel ve üstgeçitlerden kolaylıkla geçebilmeleridir.

Tankerler kullanım açısından ise sabit ve ayrılabilir tankerler olmak üzere iki gruba ayrılmaktadır.

Sabit tankerler en az 1000 litre kapasiteye sahip olan ve tasıma kabı araca sabit olan tankerlerdir. Bu tür araçlarda dolum ve boşaltım aracın bununla ilgili teçhizatları ile gerçekleştirilmektedir.

Ayrılabilir tankerler ise tasıma kabı araçtan ayrılabilen ve araçtan müstakil bir biçimde tasıma kabına yükleme ve boşaltma yapılabilen tankerlerdir.

Organik Peroksit Tankerleri : Yüksek düzeyde reaksiyon ve basınçla patlama riskine sahip, Sınıf 5.2 Organik peroksitler içerisinde tanımlanmış maddelerin taşınmasında kullanılan araçlardır. Söz konusu maddeler hava ya da ısıl ortamlarda reaksiyona girebilme riskini taşıdıklarından, bu tür araçlarda organik peroksitlerin hava ile temasını kesebilmek üzere bu maddenin üzeri en az 12 cm su tabakası ile kaplanarak taşınmaktadır.

Kimyasal Madde Tankerleri : Aşındırıcı (korosif), zehirli vb. türde kimyasal nitelikte tehlikeli maddelerin taşındığı tanker araçlardır. Bu tür maddelerin çevresel riskleri yüksek olduğu için taşındıkları araçların kimyasal maddenin sızıntı yapmasını önleyecek biçimde izolasyonlu ve mukavemetli malzemeden üretilmiş olması gerekmektedir. Kimyasal madde tankerlerinin en önemli özelliklerinden birisi; üretildikleri materyalin en fazla iki parça metal plakadan oluşması ve bu parçaların birleştirilmesinde ve aracın üretiminde mümkün olduğunca az kaynak kullanılmasıdır.

Gaz tankerleri: Gaz formunda olan tehlikeli maddelerin taşınması için kullanılan tanker araçlardır. Kendi içerisinde basınçlı gaz tankerleri ve basınçsız gaz tankerleri olmak üzere iki kategoriye ayrılmaktadır. Basınçlı gaz tankerleri ; LPG, LNG, propan, bütan vb. gazların dökme olarak taşındıkları tanker tipi araçlardır.

Basınçsız tankerler ; basınçlı tankerlere oranla daha zayıf ve hassas tankerlerdir. Bu tür araçlarda yüksek riske sahip olan tehlikeli maddeler taşınmamaktadır.

Dökme Katı Madde Tankerleri : Katı forma sahip tehlikeli maddeler dökme katı madde tankerleri ile taşınmaktadırlar. Bu tankerler özellikle toz ve granül halde tehlikeli maddelerin taşınmasında kullanılabilmektedir.

Deniz Yolunda Kullanılan Araçlar

Deniz yolu ile tehlikeli maddelerin taşınması için kullanılan deniz araçları, taşınan yüklerin fiziksel özelliklerine, risklerine ve tehlikelerine göre farklılaşmaktadır. Deniz yolunda kullanılan araçlar:

• Ham Petrol Tanker Gemileri
• Kimyasal Madde Tanker Gemileri
• Gaz Tanker Gemileri
• OBO Gemileri

Ham Petrol Tanker Gemileri : Ham petrol tankerleri işlenmemiş nitelikte olan petrolleri taşımak için tasarımlanmış tanker tipi gemilerdir. Ham petrol tankerleri Uluslararası Deniz yolu ile Tehlikeli Maddelerin Taşınmasına ilişkin Kodlar (IMDG) ile Denizlerde Can Güvenliğinin Sağlanması Sözleşmesi (SOLAS) çerçevesinde belirlenmiş özellik ve standartlarda olmaları gerekmektedir. Petrol taşıyan bu türde tankerler tasıma kapasiteleri açısından aşağıdaki gibi gruplandırılabilmektedir.

• Ultra Büyük Ham Taşıyıcılar (ULCC)
• Çok Büyük Ham Taşıyıcılar (VLCC)
• Suezmax Tankerler
• Aframax Tankerler

Ultra Büyük Ham Taşıyıcılar (ULCC) ; tanker gemiler içerisinde en yüksek tasıma kapasitesine sahip gemilerdir. Özellikle tehlikeli maddelerin açık denizler ve uzun mesafelerde taşınmasında tercih edilen deniz araçlarıdır.

Çok Büyük Ham Taşıyıcılar (VLCC) ; ULCC tipi tanker gemilere kıyasla daha düşük taşıma kapasitesine sahip gemilerdir. Bu tür tankerler ile ham petrol, petrol türevi olan benzin, tiner, dizel vb. tehlikeli maddeler taşınabilmektedir. Nispeten daha dar ve düşük su çekimi (draught) seviyesi nedeniyle ULCC tipi tankerlerin kullanılamadığı deniz alanlarında tercih edilmektedir.

Suezmax Tanker Gemiler ; ham petrol tankerleri grubunda yer alan bir diğer gemi türü 120.000 ila 200.000 arası taşıma kapasitesine sahip olan Suezmax tipi tanker gemilerdir. Bu tür tankerler ölçüleri ve özellikleri çerçevesinde Süveyş Kanalı’ndan transit olarak geçiş yapabilme imkânına sahip olan gemilerdir.

Aframax tankerler en küçük kapasiteye sahip tankerlerdir. Bunların kapasiteler 80.000 DWT’den başlamakta, 120.000 DWT’ye kadar ulaşmaktadır. Ultra Büyük Ham Taşıyıcı (ULCC) ve Çok Büyük Ham Taşıyıcı (VLCC) gemilerinden kısmen daha küçük olan tanker 70,000 ila 100,000 metrik ton arası değişen yük tasıma kapasitesine sahiptir.

Kimyasal Madde Tanker Gemileri : Kimyasal madde tankerleri yüksek düzeyde risklere sahip olan gemilerdir. Meydana gelebilecek olumsuz bir durumda canlıların yanı sıra çevre de büyük oranda zarar görebilmektedir. Bu nedenle kimyasal madde tankerlerinde güvenlik ve emniyete ilişkin önlemler en yüksek seviyededir. Kimyasal madde tankerleri; deniz yolu ile tehlikeli maddelerin taşınmasına ilişkin yasal düzenlemeler (IMDG ve SOLAS) çerçevesinde I, II ve III şeklinde farklı sınıflara ayrılmaktadır. Bu sınıflar taşınan kimyasal maddenin tehlike ve riskleri ile ilgili olarak geminin karsı karsıya kalabileceği risk değeri kapsamında tanımlanabilmektedir.

Gaz Tanker Gemileri : Gaz formunda tehlikeli maddelerin taşınmasından kullanılan gemilerdir. Özellikle LPG ve LNG gibi tehlikeli maddeler bu türde tankerler ile taşınmaktadır. Bu tür tankerler ile taşınan LPG ve LNG gibi gazlar çok yüksek basınçlar altında sıvılaştırılarak taşınmaktadır. Buna karşılık söz konusu gazlar normal sıcaklık ortamında çok hızlı biçimde eksi formuna dönüşme eğilimi taşımaktadır. Bu nedenle gaz tankerlerinde taşınan gazlar yüksek basınç altında ve soğutularak taşınmaktadır.

OBO Gemileri : OBO ifadesi Oil Bulk Ore (dökme petrol / cevher) kısaltması şeklinde kullanılmaktadır. Bu tür gemilerde sıvı tehlikeli maddeler taşınabileceği gibi katı formda ve fiziksel açıdan granül ya da toz şeklinde tehlikeli maddeler taşınabilmektedir. OBO gemileri bu özellikleri çerçevesinde kuru yük gemilerine de benzemektedir.

Demir Yolunda Kullanılan Araçlar

Demir yolu taşımacılığında tehlikeli maddeler dökme ya da paketli hâlde taşınmalarına göre farklı tasıma araç ve ekipmanlarında taşınabilmektedir.

Paketli Yüklerin Taşınmasında Kullanılan Vagonlar : Tehlikeli maddeler paketli olarak taşınıyorlarsa genellikle kapalı vagonlarda özellikle Hbs tipi vagonlar ile taşınabilmektedir. Buna karşılık tehlikeli maddeler Sınıf 5 ya da Sınıf 4 içerisinde tanımlanmış ve metaller ile reaksiyona girebilecek nitelikte bir tehlikeli madde ise Hbs tipi vagon yerine G tipi ahşap vagonlar tercih edilebilmektedir.

Dökme Yüklerin Taşınmasında Kullanılan Vagonlar : Demiryolunda dökme olarak taşınan tehlikeli maddeler ise sıvı, katı ya da gaz formlarına göre farklı tipte tank vagonlar ile taşınabilmektedir. Tank tipi vagonlar uluslararası standartlar çerçevesinde Z tipi vagon olarak tanımlanmaktadır Tehlikeli maddelerin taşındığı vagonlar aşağıda gösterildiği şekilde sınıflandırılabilmektedir.

• Ham Petrol Vagonları
• Ürün Vagonları
• Kimyasal Madde Vagonları
• Gaz Vagonları
• Katı Tehlikeli Madde Vagonları

Ham petrol tank vagonları işlenmemiş petrollerin taşındığı vagon türüdür. Bu tür vagonlar genellikle alüminyum ya da paslanmaz çelik materyallerden imal edilmektedir. Ham petrol tankerleri üstten dolum ve alttan dolum seklinde iki farklı türde üretilmektedir.

Alttan dolum tank vagonlar ; vagonun alt kısmında vanalar ile petrolün vagon içerisine basılması seklinde söz konusu olurken, üstten dolum tank vagonlar ise yüklemenin vagon üst kapağı üzerinden gerçekleştirildiği vagonlardır.

Kimyasal madde vagonları ise aşındırıcı zehirli ve benzeri türde maddelerin taşındıkları vagon türleridir. Çevresel risklerinin yüksek olması nedeniyle kimyasal madde vagonları daha yüksek düzeyde güvenlik önlemlerine sahip vagonlardır.

Gaz vagonları ise gaz formuna sahip tehlikeli maddelerin taşındığı tank tipi vagonlardır. Aynı zamanda bu türde tehlikeli maddeler yüksek basınç ve soğutulmuş biçimde taşındıkları için gaz vagonları da frigorifik özelliklerine ek olarak basınçlı tank kategorisinde tanımlanabilmektedir.

Katı tehlikeli madde vagonları katı formda tehlikeli maddelerin taşınabildiği yük vagonlarıdır.

Bu vagonlar arasında aşağıda gösterilen türde vagonlar kullanılabilmektedir.

• E Tipi Yüksek Duvarlı Vagonlar
• F Tipi Yüksek Kenarlı Yük Vagonları
• Uadgs-ws Tipi İnce Taneli Maden Ürünü Vagonu

E tipi yüksek duvarlı yük vagonlarıyla kömür, maden, kum, çakıl, demir ve pancar vb. malzemelerin taşıması yapılabilmektedir.

F tipi yüksek kenarlı vagonlarda kömür ve madenler taşınabilmektedir. F tipi vagonların üst kısımları açık olup yan taraflarında otomatik boşaltma tertibatı bulunmaktadır.

Uadgs-ws tipi ince taneli maden ürünü vagonunda tahılların dışında “boraks” gibi ince taneli maden ürünler taşınabilmektedir.

Hava Yolunda Kullanılan Araçlar

Hava yolu ile tehlikeli maddelerin taşınmasında kullanılan araçlar; kargo uçakları ile tehlikeli madde konteynerleri seklinde tanımlanabilmektedir. Hava yolu taşımacılığında tehlikeli maddeler dökme olarak taşınmamakta, sadece ambalajlı ve paketli yükler hava yolu konteynerleri içerisinde taşınabilmektedir. Hava yolu taşımacılığında kullanılan hava yolu araçları genellikle kargo uçaklarıdır. Genel olarak kullanılan bu kargo uçakları şunlardır:

• Antonov tipi uçak
• ILYUSHIN IL tipi uçak
• Boeing tipi uçak
• McDonnell Douglas tipi uçak

Antonov Tipi Uçaklar : 61 ton ağırlık ile kalkış yapabilmekte, toplamda 17 ton yük taşıyabilmektedir. Kargoların konulacağı kabinin uzunluğu 13,5, genişliği 3,5, yüksekliği ise 2,6 metredir. 5.000 kilometre mesafeler arasında tasıma yapabilmektedir.

ILYUSHIN IL Tipi Uçakları : Toplam kalkış ağırlıkları 174 ton olup 43 ton kargo taşıyabilmektedir. Kabin uzunluğ 20 metreden 24 metreye uzayabilirken genişliği 3,4, yüksekliği ise 3,46 metredir. 6,5 kilometre mesafede uçabilmektedir. Yaklaşık olarak 200 m 3 kargo bu tür uçaklarla taşınabilmektedir.

Boeing Tipi Uçaklar : Hem kargo hem de yolcu uçağı olarak kullanılan geniş gövdeli uçaklardır. Aynı zamanda sadece yolcu ya da sadece kargo uçağı olarak kullanılabilmekte, gereksinim duyulduğunda diğerine dönüştürülebilmektedir. Bu uçaklarda ortalama olarak 100 ton kargo taşınabilmektedir.

McDonnell Douglas Tipi Uçaklar : Hava yolu taşımacılığında kullanılan araçlardan bir diğeridir. Kargo taşımacılığında Boeing ile birlikte en çok kullanılan uçak tipidir. Ortalama olarak 93 ton tasıma kapasitesine sahiptir. Genel olarak küçük ebatlı ve paletli yüklerin taşınması için kullanılırken diğer uçaklardan farklı olarak yüklemeler burun kısmından değil, yan kapılardan yapılmaktadır.

Çok Türlü Taşımacılıkta Kullanılan Araçlar

Intermodal ve kombine taşımacılık gibi çok türlü taşımacılık operasyonlarında kullanılan tasıma araçları ve ekipmanlar farklılaşabilmektedir. En yoğun olarak kullanılan tasıma unsurları konteynerlerdir. Özellikle taşınan yükün özellikleri ve riskleri dikkate alınarak taşımada kullanılan araçlar farklılık gösterebilmektedir. Diğer tasıma türlerine benzer bir biçimde tehlikeli maddelerin dökme ya da paketli olarak taşınmasına göre kullanılacak konteyner tipleri değişebilmektedir. Bunlar:

Paketli Yüklerin Taşınmasında Kullanılan Konteynerler:

Paketli olarak taşınan tehlikeli maddeler standart tip konteynerler içerisinde taşınmaktadır. Özellikle Uluslararası Standartlar Örgütü (ISO) tarafından belirlenen standartlar çerçevesinde üretilen konteynerler tehlikeli maddelerin taşınmasında kullanılabilmektedir. Bunlar arasında 20’lik ve 40’lık standart konteynerler ile high cube olarak tarif edilen yüksekliği fazla olan konteynerler sayılabilmektedir.

Dökme Yüklerin Taşınmasında Kullanılan Konteynerler :

Intermodal ve kombine taşımacılık gibi çok türlü taşımacılık süreçlerinde tehlikeli maddelerin taşınması için iki farklı türde konteyner tipi kullanılmaktadır. Bu konteyner tipleri taşınacak tehlikeli maddenin katı sıvı ya da gaz formunda olmasına göre değişebilmektedir. Genellikle aşağıda gösterildiği gibi üç farklı konteyner türü tasıma operasyonlarında yer alabilmektedir.

• Tank Konteynerleri
• Gaz Konteynerleri (MEGC)
• Dökme Katı Madde Konteynerleri

Tank konteynerler tasıma aracına sabit tasıma kabı olmadığından, kara yolu, demir yolu ve deniz yolu taşımacılığında kullanılabilmektedir.

MEGC olarak adlandırılan gaz konteynerleri içerisinde sınıf 2 içerisinde yer alan gazlar taşınmaktadır. MEGC gaz konteynerler en fazla 450 litre kapasiteye sahip olabilmektedir. MEGC’ler birden fazla bölüme sahip oldukları için farklı tipte gazların taşınmasına da elverişlidir.

Dökme katı madde konteynerleri ; katı hâlde tehlikeli maddelerin dökme olarak taşındıkları, 20’ ve 40’ ölçülerde üretilen ve kullanılan tasıma kaplarıdır.