Ulaştırma Sistemleri Dersi 6. Ünite Özet

Diğer Taşımacılık Türleri

Boru Hattı Taşımacılığı

Boru hattı taşımacılığının en önemli bileşeni olan borular, XIX. Yüzyıl ortalarına kadar, tahta ya da kurşundan yapılır ve daha çok kentlere su getirmek amacıyla kullanılırdı.

Boru hattı taşımacılığının önemini arttıran ve gelişmesini sağlayan asıl gelişme, en önemli enerji kaynaklarından birisi olan petrolün bulunmasıdır.

Boru Hattı Taşımacılığına Genel Bakış

Boru hattı taşımacılığı, yükü borular yardımı ile nakletme işidir. Boru hattı taşımacılığında genellikle sıvı ve gaz maddeler taşınır. Doğal gaz, ham petrol, hidrojen, etilen, nitrojen ve sıvı hidrokarbon gibi farklı ürünler genellikle boru hatları aracılığıyla taşınmaktadır Lojistik açısından bakılırsa, birçok fabrika bu tür üretim faktörlerini boru hatları üzerinden sağlamaktadır.

Kapsüllere konulan katı maddeler de pnömatik sistemler yardımıyla, borularda hava basıncı kullanılarak taşınabilmektedir. Boru hatları vasıtasıyla yapılan taşımacılık, iletim hatları ile taşımacılık olarak da tanımlanmaktadır.

Boru hatlarında, diğer taşımacılık türlerinin tersine, hareket eden, taşınan bizzat kendisidir. Genel olarak taşımacılık türlerinde taşınan değil, yükü taşıyan taşıt hareket etmektedir. Bu özellik, boru hattı taşımacılığının diğer ulaştırma türlerine göre en önemli farkıdır.

Boru hatlarında genellikle tehlikeli madde sınıfındaki gazlar ve sıvılar taşınmaktadır. Bununla birlikte, bazı kararlı kimyasallar da boru hattı yardımı ile nakledilebilmektedir. Bu yüzden, kanalizasyon, sulu çimento, su ve hatta bira boru hatları mevcuttur. Kimyasal reaksiyona girmeyen maddelere kararlı kimyasal denir.

Boru hatları, taşımacılığına konu olan yüklerin özelliklere göre, üç ayrı bolümden incelenmektedir.

  • Konvansiyonel boru hatları : Petrol, doğal gaz ve su gibi çeşitli sıvıların taşındığı hatlardır.
  • Bulamaç madde boru hatları : Maden cevherlerinde olduğu gibi, genellikle yoğunluğu fazla olan maddelerin taşındığı hatlardır.
  • Kapsül madde boru hatları : Taşımaya konu olan yüklerin kapsüllere yerleştirilip boru hatlarında iletildiği hatlardır. Bu yöntemde genellikle bazı tarımsal ürünler taşınmaktadır. Bu ürünlere örnek olarak buğday, çay ve fındık verilebilir. Kapsül içindeki maddelerin boru hatlarında taşınmasını sağlayan pnömatik tüptür.

Boru Hattı Taşımacılığının Bileşenleri

Borular düz bir hat şekilde inşa edilemezler. İnişler, çıkışlar ve dönüşler vardır. Bunlar taşımanın gerçekleşmesini sağlayan boru hattındaki basıncın düşmesine sebep olabilirler. Belli bir akışkanlıkta ve özgül ağırlıkta olan bir sıvıyı istenilen miktarda akıtabilmek için boru hattı çapı, boru içinde sağlanacak basıncı miktarı, bu miktardaki basıncı elde edebilmek için gerekli olan pompa sayısı, pompa gücü ve pompaların konulacağı yerler buna göre uygun bir şekilde belirlenmelidir.

Çelik, dökme demir, asbestli çimento, alüminyum, plastik, hatta ön gerilmeli beton gibi çeşitli malzemelerden boru yapılabilir. Bu boruların yapıldığı malzemeler ve imalat tekniği, borunun ağırlığını, maliyetini, kırılmadan bükülme özelliklerini, korozyona ve darbelere karşı direncini ve kullanım ömrünü belirler. Boru türünün seçilmesinde, yatırım için ayrılan kaynak, boruların satın alım ve döşeme maliyeti, taşınanın özellikleri, boru hattının geçeceği güzergâh, geçiş bölgelerini coğrafi ve iklimsel özellikler gibi pek çok faktör dikkate alınır.

Basınca, taşınan yükün özelliklerine ve korozyona dayanıklı, çapı daha düşük boruların üretilebilmesi boru hattı taşımacılığın kurulum ve işletim maliyetlerin azaltmaktadır. Bu da boru hattı taşımacılığının deniz yolu ya da karayolu taşımacılığına göre sahip olduğu üstünlükleri pekiştirir.

Pompalama istasyonları: Pompanın işlevi, boruların içinde taşınacak olan sıvı ya da gazın sürtünmeyi yenerek, hat boyunca akmasını sağlayacak basıncı ya da kuvveti üretmektedir. Başka bir deyişle, pompalama istasyonları, boru içinde taşınacak olan sıvı ya da gazın hareket ettirilmesini sağlarlar. Uzun hatlarda hareket sürekliliğini sağlayabilmek için çeşitli aralıklarda birkaç pompalama istasyonu yerleştirmek gerekebilir. Çünkü sürtünmeden dolayı taşına gaz ya da sıvının akışı, hat boyunca ilerlerken yavaşlayabilir.

Gazın sıkıştırılabilme özelliği, gaz hatlarında akım koşullarını daha karmaşık hale getirmektedir. Çünkü hareketin sağlanabilmesi için yaratılan basınç, gazı aynı zamanda sıkıştıracaktır. Gaz boru hatlarında, bu yüzden kompresörler kullanılır. Düz bir alana döşenen hatlarda, pompalama istasyonları ortalama 30-50 km aralıklarda yerleştirilir.

Güç üretme sistemleri; elektrik motorları, buhar türbinleri, gaz motorları, dizel motorlar ya da gaz türbinleridir. Fakat en yaygını elektrik motorlarıdır.

Denetim sistemleri: Merkezi denetim sistemleri boru hatlarının tüm bileşenleri ile ilgili verileri hatlardan toplar ve denetim merkezine iletir. Böylece buradaki görevlilerin, boru hattının işletme koşullarından sürekli haberi olur.

Boru Hatlarının Döşenmesi

Karaya döşenen hemen hemen bütün boru hatları, toprağın yaklaşık 1 m altına gömülür. Bu hem borunun korunmasını sağlar hem de tarım bölgelerinde, altından boru geçen toprakların kullanılmasını engellemez. Kaynakla bağlanmış çelik boru hatlarının döşeme tekniği, son derece özel araçların ve eğitilmiş personelin kullanılmasını gerektirir.

Boru hatlarının yatırım maliyetlerini artıran ve yerleştirilmesini güçleştiren durum, hatların su ve deniz altından geçmesini sağlamaktır. Derin denizlerde maliyetler ve döşeme güçlükleri daha da artar. Karaya yakın olan birkaç km uzunluğundaki su altı boru hatları, kıyıda kaynaklanıp bir gemi üstündeki vinçle su altına yerleştirilerek döşenebilir. Fakat daha uzun hatlar için borunun döşeneceği yol boyunca gidip, arkasında su altına uzanan bir destek üstünden boruları kaydırarak dibe döşeyen bir tekneden yararlanılır.

Boru Hattı Taşımacılığının Avantaj ve Dezavantajları

Boru hattı taşımacılığını diğer taşımacılık türlerinden ayıran önemli özellikler vardır. Boru hatları, büyük miktarlardaki akışkanları uzun mesafelere, diğer taşımacılık türlerin nazaran, daha düşük maliyetle taşıyabilmektedir. Ayrıca boru hatları çevre dostu, güvenilir ve kesintisiz bir taşımacılık türüdür. Çok çeşitli arazilere fazla zorlukla karşılaşılmadan kurulabilmektedir. Boru hatlarında sıkça taşınan ham petrol, petrol türevleri ve doğal gaz gibi yükler; karayolu, deniz yolu ya da demiryolu ile de taşınabilir. Bu yüklerin, boru hatlarında taşınmasının önemli avantajları şunlardır:

  • Boru hattı taşımacılığı daha emniyetlidir.
  • Boru hatlarında ortalama taşımacılık hızı daha fazladır. • Boru hattı taşımacılığında taşıma maliyetleri daha düşüktür.
  • Boru hattı taşımacılığı iklim koşullarından etkilenmez.
  • Boru hattı taşımacılığı yüzey koşullarından etkilenmez.
  • İki yönlü taşımacılık zorunluluğu yoktur.
  • Boru hattı taşımacılığı kara ve deniz ulaşımındaki trafik yükünü azaltmaktadır.
  • Ölçek ekonomilerinden yararlanılabilir.
  • Boru hattı taşımacılığı trafik sıkışıklıklarından etkilenmez.
  • Yatırım maliyetlerinin geri kazanım süresi düşüktür.
  • Eflasyonist etkiler taşımacılık maliyetine küçük bir etki yapmaktadır.

Boru hattı taşımacılığını dezavantajları da şu şekilde sıralanabilir.

  • İlk kuruluşta büyük yatırımlar gerektiren bir taşımacılık türüdür.
  • Dünya genelinde taşımacılık şirketleri ABD dışında monopol bir yapıdadır.
  • Sadece yük taşımacılığında kullanılabilen, taşınacak yüklerin çeşit olarak sınırlı olduğu tek yönlü bir trafik akışı vardır.
  • Büyük miktarlarda arz ve talep gerektirir.
  • Kapıdan kapıya taşımacılık konusunda esnekliği düşüktür.
  • Boru hatlarındaki kaçaklar taşınanın fire vermesine neden olmaktadır.

Boru hatlarında sahiplik

Sıkı ekonomik düzenlemelerin ve devletçiliğin hakim olduğu ekonomilerde arama, üretim, taşıma, rafine etme, dağıtım ve satış genellikle devlerin elindedir. Serbest ekonomi politikalarının hakim olduğu ekonomilerde ise bu işlemler özel sektör tarafından yapılabilir. ABD örneğinde büyük işletmeler, kendi ürünlerini kendi boru hatlarıyla taşırlar. Avrupa’da özel şirketlerin ve kamu sahipliğindeki işletmelerin kurduğu rafineler vardır.

Petrol Boru hatları

Petrol boru hatlarını üç grupta toplamak mümkündür:

  • Ham petrolü çıkarıldıkları yerden toplanma merkezlerine ya da rafinelere ulaştıran toplayıcı hatlar,
  • Çıkarıldıkları yerden ya da depolardan doğrudan doğruya rafinelere, limanlara ve terminallere ham petrol taşıyan hatlar,
  • Rafinelerde rafine edilmiş petrolü ya da türevlerini taşıyan hatlar.

Petrol boru hatlar iç çapı 30-120 cm (12-47 inch) olan çelik veya plastik borulardan yapılır. Mümkün olan yerlerde boru hattı toprak üstünde inşa edilir. Şehirleşmenin arttığı hassas çevrelerde veya çevre için potansiyel tehlike görülen bölgelerde boru hatları yerin 1 metre altına döşenir. Petrolün hareketini sağlamak için boru hatları ile birlikte pompa istasyonları inşa edilir. Genellikle akış hızı 1 ile 6 m/sn arasındadır. Çoklu kullanım için yapılan boru hatlarında nakil işlemi, iki veya daha çok sayıda farklı ürün aynı hattan art arda gönderilerek yapılır. Genellikle bu tip boru hatlarında ürünler arasında fiziksel bir ayırıcı kullanılmaz.

Ham petrol belli miktarlarda balmumu veya parafin içerir ve soğuk iklimlerde balmumu boru hattı içerisinde artış gösterebilir. Petrol içerisinde %23’e kadar balmumu bulunabilir. Asfaltlı petrollere kıyasla balmumu petroller yapışkanlık özelliği göstermez ve yüzeylerde yapılacak düşük basınçlı yıkama suretiyle kolaylıkla çıkarılabilmektedir. Balmumu birikiminin zaman içinde düzenli aralıklarla kontrol edilmesi ve temizlenmesi gerekir. Kolayca çıkarılmasına rağmen bu işlem bakım maliyetlerin artırıcı bir etki yapar.

Doğalgaz boru hatları

Doğal gaz kullanım alanı çeşitliliğini ve miktarını arttıran faktör, boru hattı taşımacılığında yaşanan teknolojik gelişmelerdir. Doğal gaz, basınçlı tanklarda sıvılaştırılmış olarak taşınabilir. Sıvılaştırılmış doğal gazın taşınması sırasında çok yüksek basınç altında ve düşük sıcaklıklarda tutulması gerekir. Bu sorunluluk, taşıma yöntemini boru hattı taşımacılığına göre daha verimsiz ve maliyetli kılmaktadır.

Yaşanan teknolojik gelişmeler doğal gazın, çevremizdeki atmosferik basıncın 80 katı bir basınçta, 140 cm çaplı borularda 6000 km gibi uzaklıklara taşınmasına olanak vermektedir. 6500 km üzerindeki mesafelerde sıvılaştırma yolu tercih edilebilmektedir.

Doğal gaz boru hatlarını aşağıdaki gibi sınıflandırabiliriz:

  1. Doğal gaz kaynaklarının olduğu yerlerden dağıtıın yapılacağı yerlere ya da gazın depolanacağı yerlere taşıyan boru hatları
  2. Ana kaynaktan ya da depolardan gelen gazı asıl tüketiciye dağıtan boru hatları

Diğer Boru Hatları

Dünya örnekleri incelendiğinde; demir, kömür, bakır, alüminyum gibi madenler ile tahıl, fındık, çay, çiçek gibi tarım ürünlerinin boru hatlarıyla taşınabileceği görülmektedir. Ayrıca hava araçlarının ihtiyaç duyduğu yakıtlar, bölgesel depolardan boru hatlarıyla havaalanlarına taşınmaktadır.

Boru hatları uzun mesafelerde içme, kullanma ve sulama maçlı su taşınması içinde kullanılmaktadır.

Boru hatlarının, petrol ve gazların taşınması dışında kullanılmasına Almanya’da ilginç bir örnek vardır. Almanya’da önemli futbol sahalarında birisi olan VeltinsArena’daki barları birbirine bağlayan 5 km uzunluğunda, alkollü bir içecek taşımak üzere kurulmuş boru hattı mevcuttur.

Boru Hattı Taşımacılığı ve Lojistik

Lojistik ve boru hattı taşımacılığından bahsedildiğinde enerji lojistiği dolayısıyla petrol ve doğal gaz taşımacılığı akla gelmektedir.

Enerji konusu uluslararası boyutta değerlendirildiğinde birbirleriyle yakından ilişki içinde olan; iletişim, ulaştırma ve lojistik kavramlarıyla birlikte ele alındığı görülmektedir.

Bu dört konunun birlikte ele alınmasının nedeni, başta ekonomik ve siyasi olmak üzere, enerjinin stratejik boyuttaki öneminden kaynaklanmaktadır.

İşte üretim için son derece önemli olan enerjinin üretim ve ulaştırma hatları üzerinde olmak, küresel üretim faaliyetleri açısından da önemli olmak anlamına gelir.

Küresel ilişkiler içinde talep merkezlerine enerji iletiminde, enerji lojistiği kavramı ortaya çıkmaktadır. Küresel enerji koridorları içinde bulunmak, taşımacılık, depolama, transit aktarma gibi lojistik faaliyetlerin bir parçası olmak, enerji lojistiği yönünden de küresel merkez konumuna gelmek demektir.

Bilgi İletişim Ağları

Veri en basit tanımıyla bilginin işlenmemiş ham halidir. Bilgi ise verinin işlenerek karar vericiler için anlamlı ve kullanışlı duruma gelmiş halidir. Lojistik süreçte değerlendirirsek veri, işletmelerin karar almada kullandığı hammaddedir. Bilgi ise bu hammaddenin işlenerek karar almada fayda sağlayacak hale dönüştürülmesidir. Veri; toplama, sınıflama, yeniden düzenleme, özetleme, saklama, yeniden elde etme ve iletme gibi işlemlerden geçerek bilgiye dönüştürülür.

Veri ve bilginin, kaynağında gerekli olduğu yere taşınması için bilgi iletişim ağları kullanılır.

Taşımaya konu olan bilgini, giderek daha çok önem kazanmasının temel nedenleri aşağıda yer almaktadır.

  • Pazarlarda rekabetin artması ve yenilikçi olma gereğinin artması.
  • Erken işten ayrılmalar ve artan işgücü devir hızını bilgi kaybına yol açması.
  • Küçük ve orta boy işletmelerin uluslararası bir ölçekte kaynak bulma imkânlarına kavuşmasıyla artan karmaşıklığın yönetilmesine gereksinim duyulması.
  • Internet’in ortaya çıkışıyla elektronik ticaretin gelişmesi ve çeşitlenmesi.
  • İşletmelerin bilgi ekseninde rekabet etmesi ve işin büyük bir kısmının bilgeye dayalı olması.
  • Yaşam boyu öğrenme gereksiniminin kaçınılmaz olması.

Bilgi ve Bilgi Yönetiminin İşletmeler için Önemi

Karar vermek için önce çeşitli seçeneklerin olması gerekir. Bu durumda, en azından, seçeneklerin neler olduğu tespit edilmesi gerekir. Bu yüzden, her karar bilgi gerektirir.

Bilginin işletmeler için değer sağlayabilmesi için yönetilmesi gerekir. Bilgi yönetimi ise, elde etme, saklama ve transfer etme gibi temel üç bilgi etkinliği olarak tanımlanır. Daha geniş bir tanımla bilgi yönetimi, doğrudan işletme içinden veya işletme dışı kaynaklardan edinilen verilerin; tasnif edilmesi, stoklanması, yorumlanmak üzere ilgili yerler gerekli zamanlarda dağıtılması ve sahip olunan bilginin güncellenmek üzere gözden geçirilmesi sürecidir.

Bilgi devrimine bilginin üretilmesini, saklanmasını, stoklanmasını, işlenmesini, dağıtımını, tüketimini sağlayan ve kolaylaştıran bilgisayar yol açmıştır. Bilgi toplumunda bilginin kullanımı arttıkça, üretimin yapısı da değişmekte; bilgi, işgücü ve sermayeden daha önemli bir etken olarak üretime girmektedir.

Bilgi Teknolojileri ve Bilgi Taşımacılığı

Bilginin toplanmasında, işlenmesinde, depolanmasında, ağlar aracılığıyla bir yerden bir yere iletilmesinde ve kullanıcıların hizmetine sunulmasında yararlanılan ve iletişim ve bilgisayar teknolojilerini de kapsayan bütün teknolojileri bilgi teknolojisi olarak adlandırılmaktadır.

Bilginin taşındığı ortamın daha çok iletişim ve bilgisayar teknolojileri olduğu görülmektedir. Bilgi ve iletişim teknolojileri, bilgiye ulaşılmasını ve bilginin oluşturulmasını sağlayan her türlü görsel, işitsel, basılı ve yazılı araçlardır. İletişim teknolojisi, mesajların bir yerden bir yere hızlı bir şekilde iletilmesine olan sağlamakta, bilgisayar teknolojisi ise hesaplama ve bilgi işleme yeteneklerimizi milyonlarca kere arttırmaktadır.

Bilgi iletişim ağlarına sistem yaklaşımı açısında bakıldığında bilgi paylaşımının bilgini iletişim vasıtasıyla kullanılır şekle dönüştüğü görülmektedir. Bilginin iletişimi, bilgisayar ve iletişim teknolojileri ile yapılmaktadır. Bu nedenle bilgi iletişim ağlarında bahsedildiğinde kısaca bilgi teknolojilerinin önemi ortaya çıkmaktadır.

Bilgisayar ağlarında hız bilginin ne kadar çabuk bir yerden bir yere aktarılmasıyla ilgilidir. Bilgisayar ağlarının hızı 1 saniyede bir yerden diğerine aktarılan bit sayesinde ölçülür. Günümüzde sıradan bir bilgisayar ağından 10 Mbit/sn ve 100Mbit/sn gibi hızlarda bilgi aktarılır. Ağdan geçebilen ortalama bir miktarı, bir ağa takılabilir bilgisayar sayısı, bir bilgisayarın iletim yaparken ne kadar beklediği, ortalama ne kadar zaman içinde bilginin aktarılabildiği gibi özellikler aslında ham hızdan daha önemlidir. Saniyede birkaç yüz bit iletişim hızından milyarlarda bir saniye hızlara ulaşılmıştır.

Programlama ve haberleşmede, bir bit bilgi depolama ve haberleşme veya bağlantının en küçük temel ünitesine bit denir. Kilobit (1.000bit), megabit (1.000.000 bit) ve gigabit (1.000.00.000 bit) şeklinde katlarından söz edilir.

Bilgisayar Ağları ve Bilgi Taşımacılığı

Bilgisayar ağı, birbirlerine bağlı ve birbirleri arasında metin, ses, sabit ve hareketli görüntü aktarımı yapabilen bilgisayarların oluşturduğu yapıdır. Ağlar sadece bilgisayarlardan oluşmaz. Yazıcı, tarayıcı, yedekleme üniteleri gibi donanımlar da ağda bulunabilir. Ağ işletim sistemleri kullanıcıların ağ kaynaklarına ulaşımı için olanak sağlar.

Bir bilgisayar ağı; iletim ortamı, iletim yöntemi, donanım ve yazılım olarak dört temel öğeden oluşmaktadır. Bilgisayar ağları oluşturulurken iletim ortamı olarak, metal kablolar, fiber optik kablolar veya atmosfer kullanılabilir.

İletim yöntemi, ortam üzerinde bir bilgisayardan diğerine nasıl bilgi gönderdiğimizdir. Ortam olarak metal kablolar seçilirse, bilgisayarlar metal kablolarla birbirlerine bağlanır ve elektrik sinyalleri iletim yöntemi olarak kullanılır. Fiber optik kabloları ise içinden ışık geçebilen cam gibi malzemelerden üretilen kablolardır. Hava (atmosfer) ortamında kızılötesi ışınlar veya radyo dalgaları kullanılabilir. Fiber optik kablo üzerinden iletim için gönderilecek bilgilerin ışık sinyalleri haline getirilmesi gereklidir. Bu dönüşüm işlemi ara yüz donanımıyla gerçekleştirilir ve dönüştürülmüş bilgi fiber kabloya iletilir.

Bir iletim ortamı üzerinden bir bilgisayarın diğerine bilgi gönderebilmesi için her iki bilgisayar üzerinde de çalışan bir yazılıma gereksinim duyulur. Bu yazılama, ağ işletim sistemi adı verilir. Kullanıcı ağ işletim sistemlerinin sağladığı hizmetlerle, ağdaki diğer bilgisayarların kaynaklarına ulaşabilir ve yazıcı, tarayıcı gibi ağa bağlı cihazları kullanabilir.

Bir işyerinde, bilgisayar laboratuvarında, binada, kampüste bulunan bilgisayarların oluşturdukları ağa, yerel alan ağ adı verilir. Bir şehirdeki, bir ülkedeki, bir kıtadaki bilgisayarların oluşturdukları ağa geniş alan ağı ismi verilir. Geniş alan ağları birçok yerel ağın birleşiminden oluşur ve geniş bir coğrafi alan yayılır.

Bilgisayar ağlarına verilebilecek en uygun örnek internettir. Gününüzde bir milyarın üstünde kullanıcıya ulaştığı tahmin edilen internetin ayda %10 oranında büyüdüğü tahmin edilmektedir.

WWW (World Wide Web) olarak adlandırılan web siteleri, internette bilgi transferi için kullanılan temel bir araçtır.

Süreçlerin güvenirliği, verimlilik ve etkinlik sağlamada çalışan personelin süreçlerle uyumlu hale gelebilmesinde bilgi teknolojileri önemli rol oynamaktadır. Kurumsal kaynak planlaması, üretim kaynak planlaması gibi süreçlerin bütünün idare edebilecek altyapılara ihtiyaç her geçen gün artmaktadır.


Bahar Dönemi Dönem Sonu Sınavı
25 Mayıs 2024 Cumartesi