Çağdaş Lojistik Uygulamaları Dersi 5. Ünite Özet

Lojistik ve Tedarik Zinciri Konseptinin Gelişimi

Küreselleşme, bilgi teknolojisindeki gelişmeler, artan rekabet, yükselen maliyetler, vb. etkenlerden dolayı firmalar daha verimli ve etkin olarak pazar paylarını arttırmanın yollarını aramışlardır. Ancak bir firmanın küresel pazarlarda rekabet gücüne sahip olmasının sadece kendi firmasının etkinliğine ve verimliliğine bağlı olmadığı anlaşılmıştır. Firmalar tedarikçileri ve müşterileri ile birlikte bir sistemin parçalarını oluşturmaktadırlar. Dolayısı ile bir firmanın iyi rekabet edebilmesi için ait olduğu sistemin tamamının sağlıklı çalışması gerekmektedir. Bu düşünceler sonuç olarak bir firmanın faaliyetleri ile ilgili olarak ilişkide bulunduğu tüm unsurları içeren Temel Tedarik Zinciri Konsepti’nin doğmasına yol açmıştır (Şekil 5.4’ü inceleyiniz).

Tedarik zincirinde yer alan tüm unsurların ve faaliyetlerin asıl hedefinin firmaya en fazla katkıyı sağlayacak şekilde doğru ürün/hizmetlerin, doğru zamanda, doğru yerde ve uygun durumda müşteriye ulaştırılması olduğu kabul edilmiştir. Bunu sağlamak maksadıyla tedarik zincirinde yer alan tüm unsurların ve uygulanan faaliyetlerin büyük bir bilgi teknolojisi şemsiyesi altında tam bir koordinasyon içinde yönetilmesi ise Tedarik Zinciri Yönetimi olarak adlandırılmıştır.

Taşımacılığın Lojistik İçindeki Önemi

Tedarik lojistiği faaliyetinde yer alan taşımacılık hammadde, yarı mamul, vb. gibi girdilerin tedarikçilerden firmaya kadar olan akışını sağlar. Toplam taşıma giderlerinin yaklaşık olarak %15-30 civarında bir kısmını oluşturur. Üretim lojistiği faaliyeti içerisinde yer alan taşımacılık üretim tesisi bölgesinde ihtiyaç duyulan taşıma ihtiyaçlarını karşılar. Toplam taşıma giderlerinin yaklaşık olarak %2-5 civarında bir kısmıdır. Dağıtım lojistiği faaliyeti kapsamında taşımacılık bitmiş ürünlerin tüketicilere kadar olan dağıtımı veya teslimatı için gereken taşımacılıkla ilgilidir. Bu kısıma ürünlerin gerekirse depolar veya perakendecilere nakliyesi de dahildir. Genellikle toplam taşıma giderlerinin yaklaşık olarak %55-65’lik bir kısmını oluşturur.

Etkin ve ucuz bir taşımacılık sisteminin firmalara günümüzün rekabet ortamında birçok avantajlar sağlayabileceği açıktır. Ancak aşağıda sıralanan üç avantaj firmalar için hayati öneme sahiptir:

• Düşük Maliyet
• Müşteri Artışı
• Ölçek Ekonomisi.

Taşımacılık Yöntemleri

Firmaların taşımacılık faaliyetini gerçekleştirebilecekleri beş ana yöntem bulunmaktadır. Bunlar kara yolu, demir yolu, su yolu, hava yolu ve boru hattı taşımacılığı yöntemleridir. Bu yöntemler tek tek veya bir karışım (ürün taşıyan kamyonun trene yüklenmesi, vb.) olarak da kullanılabilirler. Firmalar bu yöntemlerden kendileri için en avantajlı olan birini veya bir karışımı seçerler. Bu seçim esnasında genellikle iyi müşteri hizmeti ile düşük maliyet arasında bir denge noktası bulunmaya çalışılır. Her bir yöntemin kendine göre fayda ve mahzurları bulunmaktadır. Bu fayda ve mahzurlar firmalar tarafından çoğunlukla üç kritere göre değerlendirilir ve buna göre yöntem belirlenir. Kriterlerden birincisi maliyettir ve firmalar hizmet kalitesini en düşük maliyete elde etmeye çalışırlar. İkinci kriter ise taşıma süresidir. Ürünün ortalama taşıma süresinin kısa olması tercih edilir. Burada dikkat edilmesi gereken bir konu taşıma süresinin değişkenliğinin de az olmasıdır. Kayıp ve zayiat düzeyi ise kriterlerden üçüncüsüdür. Kayıp ve zayiat ihtimali en az olan yöntem tercih sebebidir.

Tekli Taşıma Yöntemleri

Kara Yolu

Kara yolu taşımacılığının en önemli avantajlarından birisi kapıdan kapıya hizmet sağlayabilmesidir. Bu yöntemle iki nokta arasında yükleme ve boşaltma yapma ihtiyacı duymadan ürünler müşteriye kadar taşınabilmektedir. Taşıma süratinin yüksek olması ve hizmete erişimin kolay olması kara yolu taşımacılığının tercih sebeplerindendir. Ayrıca kara yolu ile çok çeşitli evsafta ve miktarda (örnek olarak bir kamyondan az yük varsa daha ufak bir kamyonet ile taşınabilir) yükler taşınabilmektedir.

Demir Yolu

Demir yolu genel olarak daha uzun taşıma mesafelerinde, taşıma süresinin çok kritik olmadığı durumlarda ve yüksek hacimli taşımalar için tercih edilen bir yöntemdir. Ucuz olması en önemli avantajıdır. Ancak fazla miktarda yükleme ve boşaltma yapılması kayıp ve zayiat miktarının artmasına sebep olabilmektedir.

Su Yolu

En yavaş yöntem olması ve limanlara bağımlı olması dezavantajlarıdır. Her istenilen zamanda uygun bir su yolu vasıtası bulunamayabilmektedir ve hava koşullarına çok bağımlıdır. Örnek olarak kış mevsiminde bazı ülkelerin deniz kıyıları buz tutmakta ve limanlar kapanabilmektedir. Taşıma zamanının önemli olmadığı durumlarda çok fazla miktarlarda yükü uzun mesafelere ucuza taşımak için uygun bir yöntemdir. Taşınan yükler genellikle yüksek parça değerine sahip çok kritik malzemeler olmadığı için kayıp ve zayiat maliyetleri düşüktür. Ancak yine de ürünlerin diğer yöntemlere göre daha iyi paketlenmesi gerekmektedir.

Hava Yolu

Pahalı ancak hızlı ve güvenilir bir yöntemdir. Genellikle diğer yöntemlerle beraber kullanılması gerekmektedir. Diğer bir ifade ile ürünün hava alanına gelişi ile ayrılışında diğer yöntemlere ihtiyaç duyulmaktadır.

Boru Hattı

Çok sınırlı durumlarda tercih edilen bir yöntemdir. Genelde petrol ve petrol ürünlerinin taşınmasında kullanılmaktadır. Bu ürünlerin taşınmasında birçok yönteme göre avantajlıdır. Hava durumundan etkilenmemektedir. Kayıp ve zayiat riski azdır. Ancak ilk yatırım maliyeti yüksektir. Ayrıca günümüzde katı maddeleri de boru hatları ile taşımak için yöntemler geliştirme çalışmaları devam etmektedir (Tablo 5.1’i inceleyiniz).

Çoklu Taşıma Yöntemleri

Genel olarak kullanılan üç değişik çoklu taşıma vardır. Kamyon ve trenin birlikte kullanılması en çok tercih edilen yöntemdir. Bu yöntemde kamyonun kendisi veya römorku trene yüklenmektedir. Bu yöntemle sağlanan maliyet aynı mesafeyi sadece kamyonla gitmekten daha azdır. Ayrıca bu yöntemle kapıdan kapıya hizmette sağlanabilmektedir. Kamyon ilk noktadan yükü almakta, trene gidip binmekte, trenden indikten sonra son noktaya gidip yükünü boşaltmaktadır. Aynı yöntem sadece kamyonun taşıdığı konteynırın trene yüklenmesi şeklinde de kullanılabilmektedir. Kamyon ve geminin birlikte kullanılması yöntemi hızla daha fazla kullanıcı bulmaktadır. Özellikle kıtalararası taşımalarda bu yöntem tercih edilmektedir. Kamyon ve uçak yöntemi ise az da olsa kullanım alanı bulmaktadır.

Araç Rotalama

Lojistikle ilgili verilmesi gereken kararlar genel olarak kararın geçerlilik süresi dikkate alınarak stratejik, taktik ve operasyonel olarak üç bölüme ayrılırlar. Stratejik kararların yıllar süren etkileri bulunmaktadır. Bu kararların arasında üretim tesisinin yerini seçme ve kapasitesini tespit etme, araç filosunun büyüklüğünü belirleme, vb. büyük maliyetleri içeren kararlar bulunmaktadır. Taktik kararlar orta vadeli olup genellikle aylık veya mevsimlik süreleri ilgilendirmektedir. Üretim planlaması, depo tahsisleri, taşımacılık yönteminin seçimi, vb. kararlar bu tür kararlardır. Operasyonel kararlar ise günlük veya anlık verilen kararlardır. Bu kararların büyük bir bölümünü taşımacılık planlaması ve araç rotalaması gibi kararlar oluşturur.

Kara yolları taşımacılığının lojistik maliyetler içindeki önemi dolayısı ile araç rotalama konusu daha çok kısa mesafeli taşımacılık üzerinde durularak işlenecektir. Ancak aynı araç rotalama teknikleri uzun mesafeli problemlerde de kullanılabilmektedir. Bilimsel olarak araç rotalama problemlerinin çok fazla çeşidi vardır. Ancak bu problemler üç ana grupta toplanabilir.

1. Başlangıç ve bitiş noktası aynı olan problemler.
2. Başlangıç ve bitiş noktası farklı olan problemler.
3. Çok başlangıç ve çok bitiş noktası olan problemler.

Başlangıç ve Bitiş Noktası Aynı Olan Problemler

Taşımacılık faaliyetleri sırasında sık sık başlangıç ve bitiş noktası aynı olan problemlerle karşılaşılabilir. Bu duruma örnek olarak aşağıdaki faaliyetler verilebilir.

1. Depodan çıkıp perakende satış noktalarına ürünleri dağıtıp depoya geri dönen kamyon.
2. Kargo merkezinden çıkıp kargoları müşterilere dağıtıp merkeze geri dönen kamyonet.
3. Okuldan çıkıp öğrencileri toplayıp okula geri dönen okul servisi.
4. Park yerinden çıkıp çöpleri toplayıp parka geri dönen çöp arabası.

Bu tür problemlerde firmaların amacı genellikle araçların yol aldığı mesafeyi veya zamanı en aza indirecek şekilde aracın rotasını belirlemektir. Diğer bir ifade ile amaç aracın hangi sıra ile müşterilere veya onun hizmetini bekleyenlere servis vereceğini belirlemek ve bunu yaparken de maliyetleri en aza indirmektir.

Bu tür problemlerin en iyi (optimum) çözümü matematiksel modeller kullanılarak bulunmaktadır. Ancak matematiksel modeller bu kitabın kapsamı dışındadır. Bunun yerine en iyi çözümü vereceği garanti olmayan fakat hızlı ve iyi çözümler sağlayabilen bazı kurallar ve uygulanması kolay bir sezgisel yöntem incelenecektir.

Problemin karmaşıklık düzeyi arttıkça artık çözüm için sezgisel yöntemlerin veya en iyi çözümü veren matematiksel modeller ve bilgisayarların kullanımı kaçınılmaz hale gelebilir. Küçük boyutlu problemlerin çözümünde kullanılabilecek hızlı ve basit sezgisel yöntemlerden bir tanesi Açgözlü Algoritma’dır.

Açgözlü algoritmanın mantığı şu şekildedir.

1. Başlama noktasından başla ve en yakın noktaya git.
2. Noktadan, daha önce gidilmemiş olan en yakın noktaya git.
3. Tüm noktalara bu şekilde bir defa gidildikten sonra başlama noktasına geri dön (Şekil 5.10’u inceleyiniz).

Başlangıç ve Bitiş Noktası Farklı Olan Problemler

Başlangıç ve bitiş noktası farklı olan problemlerin çok fazla uygulama alanı bulunmaktadır. En basit örnek araçla bir noktadan diğer bir noktaya giderken izlenecek rotanın belirlenmesidir. Günümüzde çok sık kullanılan navigasyon aletleri de benzer problemleri çözmektedir. Bir noktadan diğerine gidecek rota belirlenirken hangi kriterin dikkate alınacağı önemlidir. Diğer bir ifade ile aynı noktalar arasında en kısa sürüş mesafesine ve en kısa sürüş zamanına sahip olan rotalar aynı olmayabilir. Bu sebeple rota belirlerken amacın ne olduğu konusu önceden açıkça ortaya konmalıdır.

Başlangıç ve bitiş noktası aynı olan problemlerin çözümünde olduğu gibi bu problemler içinde sezgisel olarak uygun çözümler bulmak veya matematiksel modeller kullanarak en iyi çözümü bulmak mümkündür. Burada benzer problemler için en sık kullanılan ve uygulaması en kolay yöntemlerden biri olan En Kısa Yol yöntemidir (Şekil 5.11’i inceleyiniz).

Çok Başlangıç ve Çok Bitiş Noktası Olan Problemler

Bu problemlerde birden fazla tedarik noktasının yine birden fazla ihtiyaç noktasını desteklemesi söz konusudur. Burada ihtiyaç noktalarının tedarik noktalarına paylaştırılması ve aralarındaki en iyi rotaların tespit edilmesi gerekmektedir. Tedarik noktalarında kaynağın sınırlı olması durumunda problem zorlaşmaktadır.

Bu gibi problemleri hızlı ve kolay şekilde çözmek için kullanılabilecek basit yöntemlerden biri Kuzeybatı Köşesi yöntemidir (Şekil 5.12’yi ve izleyen örneği inceleyiniz).

Araç Rotalamasını Etkileyen Yeni Gelişmeler

Tersine Lojistik

Geleneksel olarak lojistik, ham maddenin kaynağından başlayarak müşterinin satın aldığı noktaya kadar bir ürünün ileri doğru akışı ile ilgilidir. Ancak tedarik zinciri konseptinin gelişimi ile bir ürün ömrünün müşteriye satış işlemi ile bitmediği anlayışı yaygın kabul görmüş ve firmaların sorumluluk alanı genişlemiştir. Ürünler eskimekte, zarar görmekte, arıza yapmakta veya müşteriler memnun kalmayabilmektedir. Müşteri memnuniyeti sağlamak, tamir etmek, geri dönüşüm yapmak, elden çıkarmak gibi sebeplerle ürünlerin firmalara veya diğer tesislere geri taşınmaları gerekmektedir. Günümüzde müşterilerden firmalara doğru olan bu taşımacılık faaliyetine Tersine Lojistik denilmektedir. Tersine lojistik genel olarak firmaların sorumluluğunda yürütülen bir faaliyettir. Bu faaliyeti icra etmek için firmalar ürünlerin firmadan müşteriye doğru aktığı normal taşıma kanalının tamamını veya bir kısmını kullanabilirler. Ancak bu kanal uygun değil ise firmaların tamamen yeni bir taşıma kanalı üzerinden rotalama faaliyetini gerçekleştirmeleri de gerekebilir.

Elektronik Ticaret

Her geçen gün daha fazla firma ticari faaliyetlerini internet üzerinden sürdürmektedir. Gerek firmalar arasında (Business-to-Business, B2B) ve gerekse firma ile tüketiciler arasında (Business-to-Consumer, B2C) olan ticaret giderek internet üzerinden yapılmaya başlamıştır. Özellikle firma ve tüketici arasında gerçekleşen ilişki düşünüldüğünde internet üzerinden yapılan bu ticaret hem firmaya hem de tüketiciye faydalar sağlamaktadır. En belirgin fayda ise firma ile tüketiciler arasında bulunan dağıtım kanalının sadeleşmesidir. Tüketici istediği ürünü doğrudan firmadan alabilmektedir. Firma ise ürünü doğrudan tüketiciye gönderebilmektedir. Bu sayede firma artık tüketici ile arasında olan ara kademelere ihtiyaç duymamaktadır. Bu durum hem ara kademelerin aldıkların kârların fiyata yansımasını engellemekte ve hem de dağıtım maliyetlerini azaltmaktadır. Dolayısı ile ürünün fiyatı düşmektedir. Ayrıca ara kademelerde ürünün tekrar işlem görmesi gerekmediğinden dolayı teslimat süresi de kısalmaktadır. Bu faydalar doğrudan tüketici memnuniyetini olumlu etkilemektedir. Geleneksel olarak taşımacılık kanallarında (özellikle dağıtım lojistiği bölümünde) ara kademeler veya depolar kullanan firmaların artık doğrudan tüketiciye dağıtım yapan bir taşımacılık kanalı geliştirmeleri ve rotalama işlemlerini buna göre düzenlemeleri gerekmektedir.

Gerçek Zamanlı Araç Rotalama

Son yıllarda bilgi sistemleri teknolojileri çok hızlı gelişmekte ve lojistik sektöründe yeniliklere yol açmaktadır. Özellikle Küresel Konumlama Sistemleri (Global Positioning Systems, GPS) ve Coğrafi Bilgi Sistemleri (Geographical Information Systems, GIS) taşımacılık faaliyetinde geniş kullanım alanları bulmaktadır. GPS araçlar ve GIS ise yollar hakkında gerçek zamanlı bilgi sunmaktadır. Rotalama faaliyeti ile ilgilenen personel GPS sayesinde araçların konumlarını ve GIS sayesinde de yolların durumlarını anlık olarak takip edebilmektedir. Ayrıca diğer bilgi sistemleri sayesinde gerçek zamanlı trafik durumu da izlenebilmektedir. Bu sayede en basit olarak araçların planlı rotalarını takip edip edemedikleri izlenebilmektedir. Daha kapsamlı ele alındığında ise gün içinde oluşabilecek planlı olmayan durumlardan (yeni müşteri talepleri, arıza yapan araçlar, kapanan yollar, vb.) anında haberdar olunarak araç rotaları hemen tekrar tasarlanabilmektedir. Bu durum daha iyi hizmet seviyesini, daha etkin araç kullanımını ve daha yüksek müşteri memnuniyetini sağlamaktadır.

Çağdaş Araç Rotalama Uygulamaları

Bu bölümde yer alan araç rotalama faaliyetinin bilimsel yollarla yapılmasının firmalara sağladığı faydaları gerçek uygulamalar ile gösteren üç farklı örneği inceleyiniz (Sayfa 109-111).