İşletmelerde Karar Verme Teknikleri Dersi 6. Ünite Özet

Giriş

Gün geçtikçe artan rekabet ortamı, işletmelerin varlıklarını sürdürebilmeleri için işletmeleri sürekli olarak başarılı olmaya ve iyi kararlar vermeye zorlamaktadır. Günümüzde işletmelerin karşı karşıya oldukları karar problemleri; birden fazla faktörün ve amacın bir arada değerlendirilmek zorunda olduğu, amaçların genel olarak birbirleri ile çatıştığı, karar durumlarının içerdiği belirsizlikler, karar süreçlerine birden fazla karar vericinin dahil olması ve kararın sonuçlarının bir çok kişiyi ilgilendirmesi gibi nedenlerden dolayı karmaşık bir yapıya sahiptirler.

Karar verici/vericilere bu türden problemlerin çözümünde yardımcı olan teknikler Çok Kriterli Karar Verme Teknikleri olarak adlandırılmaktadır.

Çok kriterli karar verme teknikleri; yüksek derecede belirsizlik içeren, çatışan amaçların/kriterlerin yer aldığı, farklı formlardaki veri ve bilgiyi içeren, çoklu bakış açısına sahip karmaşık problemlerin çözümüne uygulanır.

TOPSIS Yöntemi

Çok kriterli karar verme yöntemlerinden biri olan TOPSIS (Technique for Order Preference by Similarity to Ideal Solution- İdeal Çözüme Benzerlik Yoluyla Tercih Sıralama Tekniği) Hwang ve Yoon (1981) tarafından geliştirilmiştir.

Bu yöntem seçilen alternatifin ideal çözüme en yakın, negatif ideal çözüme ise en uzak mesafede olması temeline dayanır. Tek bir kriterin verilen amaca ya da ideal çözüme en yakın uzaklıkta olması karar vericiler için yeterli değildir. Uygulamada, karar vericiler mümkün olduğunca çok fayda sağlayan ve aynı zamanda riskten en fazla kaçınan kararı vermeye çalışırlar. Bu durumda, ideal ve negatif ideal çözümlerin referans noktası olarak seçilmesi uygun olmaktadır.

TOPSIS yöntemi her bir kriterin monoton (tekdüze) artan ya da azalan fayda eğilimine sahip olduğunu varsaymaktadır. Bu nedenle ideal ve negatif ideal çözümleri tanımlamak kolaydır.

TOPSIS Yöntemi İle İlgili Temel Kavramlar

Alternatifler

Çok kriterli bir karar verme probleminde, alternatif (seçenek) aralarından tercih yapılacak hareket (davranış) biçimleridir. Karar vericinin amacına göre alternatiflerden en uygun olanı seçilir veya alternatifler amaca uygun olarak en iyiden en kötüye doğru sıralanır.

Kriterler

Çok kriterli bir karar verme probleminde kriterler, etkinliğin bir ölçümüdür ve değerlendirme için temel teşkil ederler. Kriterler, karar vericiye karar verme işleminde yol gösteren tüm ölçümler ya da kurallara verilen genel isimdir.

Amaçlar

Amaç genellikle, kriterlerdeki bir değişiklikten arzulanan sonucu veya diğer bir deyişle karar vericilerin kriterler doğrultusunda meydana gelmesini istedikleri gelişimin yönünü ifade eder.

Karar Matrisi

Çok kriterli karar verme problemi; sonlu sayıdaki alternatifleri, belirlenen kriterleri, her bir alternatifin her bir kritere göre performanslarını içeren bir karar matrisi yardımıyla gösterilebilir. Bir karar matrisinin satırlarında alternatifler, sütunlarında ise alternatiflerin değerlendirileceği kriterler yer almaktadır.

TOPSIS Yönteminin Adımları

TOPSIS yöntemi yardımıyla uzlaşık bir alternatife ulaşabilmek için öncelikle çok kriterli karar verme problemine ait karar matrisi ele alınır. TOPSIS yöntemine göre karar matrisinin değerlendirilmesi ve alternatiflerin sıralanmasında izlenecek adımlar izleyen kesimde açıklanmıştır.

Normalize Karar Matrisinin Oluşturulması

TOPSIS yöntemi, farklı kriter boyutlarını boyutsuz biçime dönüştürerek kriterler arası karşılaştırmayı kolaylaştırmaktadır. Bunun için karar matrisindeki değerler normalleştirilerek normalize karar matrisi elde edilir. Matris değerlerini normalize etme yollarından biri, karar matrisinin her bir satır vektörünü o vektörün normuna bölmektir. Bu işleme vektör normalizasyonu denir.

Ağırlıklı Normalize Karar Matrisinin Oluşturulması

Bu adımda, bir önceki adımda normalize edilmiş değerler, kriterlerin önem derecelerini gösteren ağırlıkları ile çarpılır.

Ayırım Ölçülerinin Bulunması

Bu adımda alternatifler arasındaki ayırım ölçüsü için nboyutlu Öklid uzayındaki uzaklıklar tanımlanır. Buna bağlı olarak her alternatifin ideal çözüme olan uzaklığı kitabın 106. Sayfasında belirtilen formülle hesaplanır:

İdeal Çözüme Olan Göreli Yakınlığın Hesaplanması

Her bir karar noktasının ideal çözüme göreli yakınlığı olan ’nin hesaplanmasında ideal ve negatif ideal ayırım ölçülerinden yararlanılır. Buradaki ölçüt, her bir alternatife ait negatif ideal ayırım ölçüsünün toplam ayırım ölçüsü içerisindeki payıdır ve kitabın 107. Sayfasında belirtilen formülle bulunur.

Alternatiflerin Sıralanması

Bir önceki adımda elde edilen ideal çözüme yakınlık değerleri en büyükten en küçük değere doğru sıralanarak en çok tercih edilen alternatif/alternatifler elde edilir.

TOPSIS Yönteminin Avantajları ve Dezavantajları

TOPSIS yönteminin sahip olduğu avantajlar aşağıdaki gibi sıralanabilir:

• TOPSIS yönteminin mantığı rasyonel ve anlaşılırdır.
• Yönteme ait hesaplamalar basittir.
• En iyi ve en kötü alternatiflerin belirlenmesinde eş zamanlı ölçeksel değer sunar.
• Her bir alternatif kendi değerini almaktadır. Böylece alternatifler arasındaki farklılıklar ve kriterlerin birbirlerinden ne kadar farklı oldukları konusunda iyi bir görüş elde edilebilir.

Bu avantajlarının yanısıra, yöntemin bazı dezavantajları da vardır:

• Yöntemin dezavantajlarından biri, probleme yeni bir alternatifin eklenmesi ya da bir alternatifin çıkarılması durumunda alternatiflerin sıralamasının tamamen değişebilmesidir.
• Alternatiflerin değerlendirilmesinde bazı alternatifler için sayısal değerler yerine karar vericilerin kişisel yargılarına dayanan sözel değerler girdi olarak kullanılabilirken, çıktıların (ideal çözüme olan yakınlık hesaplamaları) daima sayısal değerler olmasıdır.

TOPSIS Yönteminin İşletme Uygulamaları

İşletme kararlarında TOPSIS yöntemi; personel ve yatırım seçiminde, pazar veya pazar stratejilerinin seçiminde, işletmelerde hizmet kalitesinin değerlendirilmesinde, işletmelerin finansal veya tüm performanslarının değerlendirilmesinde, tedarikçi seçiminde veya tedarikçilerin performanslarının değerlendirilmesinde, portföy seçiminde, bilgisayar ve bilgi seçiminde kullanılabilmektedir.

Dizüstü Bilgisayar Seçimi

Bir firma satış temsilcilerine dizüstü bilgisayar almaya karar vermiştir. Firmanın satın alma müdürü, alınacak dizüstü bilgisayarlar için piyasadaki mevcut dizüstü bilgisayarlar arasından beş alternatif belirlemiştir. Bir bilgi işlem uzmanının yardımıyla, satın alınacak dizüstü bilgisayara ait değerlendirme kriterleri K1: İşlemci hızı, K2: Sabit disk kapasitesi, K3: Ağırlık ve K4: Fiyat olarak belirlenmiştir. Bu kriterlerden işlemci hızı ve sabit disk kapasitesinin yönü maksimum, ağırlık ve fiyat kriterleri ise minimum yönlüdür.

Beş alternatif ve dört kriterden oluşan bu probleme ait karar matrisi kitabın 108. Sayfasında verilen Tablo 6.2 deki gibidir.

Personel Seçimi

Bir şirket, uluslarası pazarında yeni bir yönetici asistanı görevlendirmeyi düşünmektedir. Bu görev için başvuran dört aday arasından seçim yapılacaktır. Şirket yönetimi, adayların değerlendirilmesinde dört kriter belirlemiştir. Bu görev yurtdışındaki çeşitli müşterilerle yoğun temas gerektirdiğinden, bu görevi yapacak olan kişinin iyi bir iletişim becerisine sahip olması gerekmekte ve bu göreve seçilecek kişinin ayrıca yurtdışında yaşamış olması bir avantaj olarak görülmektedir.

Benzer biçimde geçmişteki iş tecrübesinin olması da bir avantajdır. Ayrıca şirket 10 üzerinden değerlendireceği bir yazılı sınavla, adayların uluslararası iş yazışmaları ile ilgili becerilerini ölçmekte ve adaylarla yapılan bireysel görüşmeler sonucunda iletişim becerilerine 10 üzerinden bir puan verilmektedir.

Bu pozisyona başvuran dört adaya ait değerlendirmeler kitabın 110. Sayfasında Tablo 6.7 de karar matrisinde verilmiştir. TOPSIS yöntemi yardımıyla adayların sıralamasını yapınız.

Tedarikçi Seçimi

Bir otomotiv firması yedek parça tedarikinde 5 farklı tedarikçi firma arasından seçim yapmak istemektedir. En uygun tedarikçinin seçim kararında belirlenen kriterler; ürün kalitesi, güvenilir olma, fiyat uygunluğu, zamanında teslimat ve finansal durum olarak belirlenmiştir. Firmanın satın alma müdürü, müdür yardımcısı ve firmanın muhasebe departmanı müdüründen oluşan ekip 5 alternatif tedarikçi firmayı kriterlere göre 1-10 arasında puanlandırmıştır. Karar matrisi kitabın 111. sayfasındaki Tablo 6.11’de verilmiştir. Buna göre TOPSIS yöntemi ile tedarikçileri sıralayınız.