Ekonomik Analiz Dersi 6. Ünite Özet

Giriş

Yabancı ülke paralarına veya para yerine geçen her türlü ödeme araçlarına döviz denmektedir. Bu bağlamda yabancı ülkenin parasına döviz, döviz arz ve talebinin karşılaştığı piyasaya döviz piyasası ve bir ülke parasının diğer ülke parası cinsinden fiyatına döviz kuru denir. Döviz piyasası, bireylerin, firmaların ve bankaların yabancı para ya da nakit yerine geçen banka havalesi, ödeme emri vb. gibi araçların alım satımı yaptıkları örgütlü bir çerçevedir.

Döviz Piyasası

Döviz piyasaları, bireylerin, bankaların ve firmaların yabancı paraları alınıp sattığı piyasalar, ya da ulusal paranın başka bir paraya dönüştürülmesini sağlayan ortamlardır.

Döviz ve Efektif , bir ülkede ödemeler nakit ve kaydi para (döviz çekleri, bonolar, havaleler, ödeme emirleri, yabancı mevduat sertifikaları) ödeme araçları ile yapılarak farklılaştırıldığı gibi, uluslararası ödemelerde finansal akımlar da nakit para ve kaydi para şeklinde meydana gelmekte ve birincisi efektif ikincisi ise döviz olarak adlandırılmaktadır. Yabancı ülke banknotları ve madeni paraları, örneğin, ABD Doları, AB Euro’su, Japon Yeni Türkiye’de efektif olarak tanımlanmaktadır. Kısaca nakit yabancı paralara efektif döviz denir.

Döviz Piyasalarının İşlemcileri , döviz piyasasının iki ayağı bulunmaktadır. Toptan piyasada işlem hacmi milyon dolar ya da eşdeğer dövizler düzeyindedir. Perakende piyasada ise, banka ile müşteri arasındaki işlemler belli bir hacimde olmakla birlikte, genellikle küçük miktarlıdır. Piyasanın bu iki ayağında faaliyet gösteren işlemciler genelde şu grupları kapsarlar: Bankalar ve banka dışı mali kurumlar, dış ticaret ve dış yatırım işlemleriyle uğraşan bireyler ve firmalar, spekülatörler ve arbitrajcılar, merkez bankası ve hazine, döviz brokerleri ve enflasyona karşı korunmak isteyen küçük tasarrufçular.

Döviz Piyasasındaki İşlem Türleri , Döviz piyasasında işlemler anında (peşin, vadesiz, spot), vadeli (forward) ve swap ( takaslama) olmak üzere üç şekilde yürütülmektedir. Anında işlemlerde döviz satış-alım sözleşmesi imzalandığında para en fazla iki gün içinde hesaba transfer edilmelidir. Vadeli işlemlerde ise bu süre 30 ile 180 gün arasındadır. Swap bir yabancı paranın, belirli miktarının teslim tarihleri (valör) farklı olmak üzere, aynı anda alınması ve satılması biçiminde yapılan işlemlere verilen isimdir. Bunlara geri dönüşümlü işlem de denebilir.

Döviz Piyasalarının Özellikleri

• Döviz piyasasında alıcı ve satıcılar arasında doğrudan bir ilişki yoktur. Satıcılar dövizi bir aracı kuruma satarak alıcılarda aracı kurumlardan satın alırlar. Bu aracı kurumların başında bankalar gelir.
• Döviz piyasalarında aracılık görevi yapan bir de brokerler vardır. Bunlar kendi adlarına alım satım yapmazlar. Özellikle belli bir yabancı para cinsinden döviz pozisyonu fazlası bulunan bankalarla aynı para cinsinden döviz pozisyonu eksiği veren bankalar arasında aracılık görevi yaparlar.
• Satın alınan dövizler döviz talebini oluşturur. Ellerinde döviz bulunduran kimseler ulusal para karşılığında bu dövizleri bankalara satmak isteyebilirler. Döviz arzı da bunları kapsar.
• Döviz işlemi yapan bankalar dünyanın farklı yöreleri ile sürekli bir iletişim içindedirler. Döviz piyasası 24 saat boyunca faaliyet sürdürmektedir.
• Döviz piyasasının sürekli açık olmasının önemi; bir merkezde çalışma saatleri sona erdikten sonra ( örneğin Londra) dünyanın başka bir yöresinde açık bulunan piyasalarda ( Örneğin New York) kurları etkileyebilecek bazı gelişmeler olabilmesidir.
• Döviz piyasaları tan rekabet piyasasına en yakın piyasalardır.

Bu özelliklerinin yanında döviz piyasaları bir takım fonksiyonlarda üstlenmişlerdir. Bunlar; satın alma gücünün transferi, kredi sağlama ve kur riskinden korunmadır.

Döviz Kuru

Döviz fiyatlarına döviz kuru adı verilir. Döviz kurunu her hangi bir yabancı paranın ulusal para cinsinden değeri olarak tanımlayabiliriz. Her hangi bir paranın ulusal para cinsinden ifade edilmesine dolaysız kotasyon, ulusal paranın yabancı para cinsinden ifadesine de dolaylı kotasyon adı verilir.

• Kotasyon bir yabancı paranın ulusal para üzerinden değerinin hesaplanmasıdır.
• Dolaysız kotasyon; döviz kuru yabancı para biriminin değiştirilebildiği ulusal para miktarı biçiminde tanımlanır. 1 $ = 1,8 TL
• Dolaylı kotasyon; bir birim ulusal para ile değiştirilebilen yabancı para miktarı biçiminde tanımlanan döviz kurudur. 1 TL= 1/1,8 $

Denge Döviz Kuru

Döviz arz ve talebi içinde ağırlıklı yeri genellikle mal ve hizmet akımları oluşturur. Döviz talep eğrisi normal mallarda olduğu gibi negatif eğilimlidir. Yani döviz kuru yükseldikçe döviz talebinin azaldığı, döviz kuru düştükçe döviz talebinin arttığını gösterir. Döviz talebini belirleyen etmenler ise, diğer ülkelerden yapılacak ithalat, diğer ülkelere yapılacak borç ödemeleri, diğer ülkelere yapılacak yatırım miktarıdır. Döviz arz eğrisi ile döviz kuru arasında normal koşullar altında pozitif yönlü bir ilişki vardır. Yani döviz kuru yükseldikçe döviz arzı artar, döviz kuru düştükçe döviz arzı azalır. Döviz arzı, ülkenin mal ve hizmet ihracatı yanında yabancı ülkelerden yapılacak dış borç alımları ve yabancıların ülkeye yapacakları yatırım miktarına bağlıdır.

Döviz piyasasında denge döviz kuru, döviz arz ve talep eğrilerinin kesiştiği noktada gerçekleşir. Denge kuru, döviz arz ve talebini eşitleyen döviz fiyatıdır.

Döviz Alış ve Satış Kuru

Bankalar ve döviz ticareti yapan öteki kuruluşlar döviz kurlarını alış kuru ve satış kuru olarak ayrı ayrı kote ederler. Satış kurları alış kurlarının üzerindedir. Yani banka döviz düşük fiyattan alıp yüksek fiyattan satar. Alış ve satış kurları arasındaki farka "kur marjı" denir.

Alış ve satış kurlarının farklı oluş nedenleri;

• Yapılan döviz işleminin tutarı önem taşır. Büyük miktardaki işlemlerde alım-satım marjı düşük, küçük milattaki işlemlerde marj büyüktür.
• Yabancı paranın piyasasındaki istikrarsızlıklar etkili olur. Döviz fiyatlarındaki iniş ve çıkışlar arttıkça marjlarda büyür.
• Paranın gelecekteki piyasa koşulları hakkındaki bekleyişlerin etkisi vardır. Efektif kurda alış satış marjının yüksek oluşunun nedenleri,
• Efektif kurlardaki bu farkın yüksek olmasının nedenleri efektif dövizlerin genellikle ufak miktarda alınıp satılmasıdır.
• Nakit paranın bazı tehlikeleri vardır. Sahte olma, Çalınma gibi.
• Nakit paranın getirisi yoktur.

İki ulusal para arasında piyasada fiilen uygulanan değişim oranına dolaysız kur denir.

1$ =1.8 TL dolaysız kur.

Farklı paraların kurlarının dolar gibi ortak payda üzerinde hesaplanmasına "çapraz kur" denir. Çapraz kur yöntemiyle belirlenenler ise dolaylı kurlardır.

1 $ = 1.8 Euro. Çapraz kur.

Çapraz kur belirlemede $ başa yazılır. Nedeni ise doların rezerv para olmasıdır.

Döviz Arbitrajı

Herhangi bir döviz, menkul değer, mal veya üretim faktörünün belli fiyat farklılıklarından yararlanmak üzere, farklı piyasalarda eşanlı olarak alınıp satılması şeklinde yapılan işlemlere arbitraj adı verilir. Ekonomik açıdan en büyük etkisi ekonomik varlığın bütün piyasalarda aynı anda tek fiyatının oluşmasını sağlamaktır.

Döviz Spekülasyonu

Alım satım konusu olan ve fiyatlarında iniş çıkışlar görülen kolay taşınabilen ve bozulmadan saklanabilen tüm mallar üzerinde spekülasyon yapılabilir. Bir kimsenin kendi yaptığı tahminlere dayanarak fiyatında yükselme beklediği ekonomik varlığı satın alması, fiyatında düşme beklediklerini de satması yoluyla kâr sağlama faaliyetidir.

Döviz spekülasyonunda ise, herhangi bir yabancı paranın değer kazanacağını tahmin eden birisi, ileride satmak amacıyla o parayı bugünden satın alır. Yabancı paralarda düşüş bekleyen spekülatörler o paraları satarlar. Fiyatı gerçekten düşerse daha ucuza alarak kâr etmiş olurlar.

Spekülasyonun ayırıcı özelliği ilerideki fiyat değişmelerinin bugünden tam olarak bilinmemesi, geleceğe ait bir belirsizliğin bulunmasıdır.

Konvertibilite

Konvertibilite, bir ülkenin parasının döviz piyasalarında serbestçe öteki ülke paralarına dönüştürülebilme özelliğine sahip olmasıdır.

Konvertibilitenin yararları;

1. Uluslararası ödeme ve denkleştirme işlemlerinin bürokrasiden kurtulması,
2. Dış ticareti ve mali ilişkileri geliştirmesi,
3. Dünya ekonomisinin karşılaştırmalı üstünlük modeline uygun biçimde gelişmesine katkıda bulunmasıdır.

Konvertibilitenin koşulları ise,

1. Dış ticaret dengesi sağlanması,
2. Yeterli döviz rezervlerine ulaşmak ve bunları korumak,
3. Serbest döviz piyasası oluşturmak,
4. Gerçekçi ve reel döviz kuru politikası izlemek,
5. Para ve sermaye piyasalarını mümkün olduğunca uluslararası piyasalarla bütünleştirmek, olarak sıralanır.

Döviz Kuru Sistemleri

1. Esnek (Dalgalı) Kur Sistemi

Esnek kur sisteminde ülke parasının değeri piyasa tarafından belirlenmektedir. Bu sistemde para politikası daha etkin hale gelmekte ve ülkenin tutması gereken uluslararası rezerv miktarı azalmaktadır. Bu sistemde döviz kurları aynen rekabetçi piyasa koşulları altındaki bir mal gibi arz ve talep güçlerinin işleyişine bırakılmıştır. Esnek (dalgalı) kur sistemini savunanların bu sistem üstün yönlerini aşağıdaki gibi belirtmişlerdir:

• Ulusal paranın gerçek değerini yansıtır. Sabit ve resmi kurlar paranın gerçek değerini yansıtmaz.
• Dış ödemeler bilançosu dengesini sağlar. Dış denge kendiliğinden sağlanmaktadır.
• İç ekonomik politika uygulamalarında bağımsızlık. İç denge amacına yönelik politika uygulamalarında bağımsız hareket etme olanağı elde edilir.
• Dış rezerv ihtiyacının azalır.
• Ekonomiyi dış şoklardan koruma.
• Sadelik.
• Ani ve büyük kur değişikliklerinden korunma.
• Karşılaştırmalı üstünlükler modeline uygun ticaret.

Bunlara karşılık, esnek (dalgalı) kur sisteminin aleyhindeki görüşler de aşağıdaki gibidir:

• Ticaret ve yatırımları caydırıcı etki yaratır.
• Esnekliklerin düşüklüğü durumunda piyasada istikrar sağlanamaz.
• İstikrar bozucu spekülasyona yol açar.
• Yurtiçi enflasyon kontrolden çıkarır. Ulusal paranın değer kaybetmesi durumunda dışarıdan ithal edilen temel gıda maddelerinin fiyatları yükselir. Bu ise sendikaları reel ücreti korumak için ücret artışı talebinde bulundurmaya yöneltir.
• Maliyet enflasyonu yaratır.
• Ödemeler bilançosunun disiplininin bozulmasına yol açar.
• Kısa dönem kur değişmelerinde hedefi aşma durumu ortaya çıkar.

2. Sabit Kur Sistemi

Bu sistemin ana özelliği döviz kurlarının piyasa gelişmelerine göre değişmesine izin verilmeyip, ilke olarak aynı düzeyde sürdürülmesidir. Sabit kur sisteminde döviz kurlarının istikrarı Merkez Bankasını döviz piyasasına alıcı ve satıcı olarak müdahalesiyle sağlanır. Döviz kurları yükselmeye başladığı zaman Merkez Bankası piyasaya döviz sürer, düştüğünde ise piyasadan döviz çeker. Bu işlemler sayesinde döviz kurunda istikrar sağlar. Sabit kur sisteminde hükümetin belirlediği döviz kurunu ( yapısal bir döviz talep fazlası nedeniyle) bir süre sonra yükseltmesine ( hükümetin ulusal paranın değerini düşürmesine) devalüasyon denir. Buna karşılık hükümetin belirlediği döviz kurunu (yapısal bir döviz arz fazlası nedeniyle ) bir süre sonra düşürmesine (hükümetin ulusal paranın değerini yükseltmesine) revalüasyon denir.

Döviz piyasalarında ulusal paralarının değerinin parite etrafında % 1 oranında dalgalanmasına izin verilir. Buna göre paranın piyasada alabileceği en yüksek üst destekleme noktası, en düşük değerde alt destekleme noktasını oluşturur.

3. Gözetimli Dalgalanma

Bu kur sisteminde parasal otorite döviz kurlarına müdahale etmekle birlikte, bu müdahaleler önceden belirlenmiş kurallara göre yapılmaz. Parasal otorite müdahalelerini, karar alma mekanizmasını bir takım ekonomik göstergeler doğrultusunda, o an için iyi olduğunu düşündüğü bir şekilde çalıştırarak gerçekleştirmektedir.

4. Aralık İçinde Dalgalanma

Bu tür bir sistem de, kurların belirlenen bir aralık içinde serbestçe dalgalanmalarına izin verilmektedir. Serbest dalgalanan ve sabit kur sisteminin bir bileşimi gibi algılanabilecek bu kur sistemi, esnekliği ve istikrarı beraberinde getirir.

5. Kaygan Aralık

Kaygan aralık sisteminde, bir önceki sistemden farklı olarak, aralığın ortalama değeri(merkez kur) sabitlenmiştir. Bu ortalama değer belli olmayan sürelerle ayarlanmaktadır. Genelde yüksek enflasyon gözlenen ekonomilerde uygulama alanı bulan bir sistemdir.

6. Yönlendirilmiş Sabit Aralık

Yönlendirilmiş sabit aralık sisteminde, ülke parasının değeri önceden açıklanmış sabit bir değer etrafında belirli limitler içinde dalgalanmaktadır. Fakat esas alınan sabit değer seçilmiş ekonomik göstergeler ve özellikle ödemeler dengesindeki gelişmelere bağlı olarak ayarlanabilmektedir.

7. Yönlendirilmiş Sabit Parite

Bu kur sisteminde ülke parasının değeri sabitlenmiştir. Ancak bu sabit değer, aynı yönlendirilmiş sabit aralık sisteminde olduğu gibi, o ülkenin seçilmiş ekonomik göstergelerine ve özellikle ödemeler dengesindeki gelişmelere bağlı ayarlanabilmektedir.

8. Ayarlanabilir Sabit Kur Sistemi

BrettonWoods sistemi olarak da bilinen bu sistemde, kur sabit olmakla birlikte parasal otorite süresiz bir şekilde bu kuru sürdürmek zorunda değildir. Belirlenen kur uygulanan ekonomik politikalarla tutarsızca arzu edilen yönde değiştirilebilmektedir.

Kur Değişmelerini Açıklamaya Yönelik Teoriler

• Dış Ticaret Akımları Yaklaşımı

Kur değişmelerini açıklamaya yönelik teorilerden dış ticaret akımları yaklaşımı, bir ülkenin parasının değerini belirleyen faktör, o ülkenin mal ihracatı ve ithalatıdır. İhracatın ithalattan büyük olması yani dış ticaret bilançosu fazla vermesi durumunda ülke parası değer kazanır. Aksine, dış ticaret bilançosu açığında, yani ihracatın ithalattan küçük olması durumunda ülke parası değer kaybeder. Bu teoriye göre, ülkenin ithalat ve ihracatını etkileyen tüm faktörler aynı zamanda paranın dış değerini etkiler.

• Satın Alma Gücü Paritesi Yaklaşımı

Tek fiyat kanununun döviz piyasalarına uygulanmış şeklidir. Ticarete konu olan malın, mevcut döviz kurundan ulusal paraya çevrilmiş fiyatının, dünyanın her yerinde aynı olması gerekir. Bu sonucu sağlayan arbitraj mekanizmasıdır. Satın alma gücü paritesinin; biri “mutlak satın alam gücü paritesi” diğer ise “göreceli satın alam gücü paritesi” olmak üzere, iki ayrı türü bulunmaktadır.

• Parasalcı Yaklaşım

Bu yaklaşımın temel amacı dış dengeyi sağlama mekanizmasını açıklamaya yöneliktir. Bir malın fiyatının o malın arz ve talebine bağlı olduğu şeklindeki genel ilkenin, ulusal paralar için de geçerli olduğunu savunmaktadır.

Döviz kurları paranın arz ve talebine göre belirlenir. Arz edilen para miktarı, talep edilen miktarı aşarsa o para döviz piyasasında değer kaybeder.

Para talebi sabit iken, Para arzı ^ ise, Para stoku ^ Harcamalar ^ Döviz talep ^ Döviz fiyatı ^ ve ulusal para değer kaybedecektir.

Para talebi sabit iken, para arzı v ise, ulusal para değer kazanır.

Para arzı kadar para talebindeki değişmelerde döviz kurunu etkiler.

• Yurtiçi reel gelir artışı, Faizlerdeki düşme vPara Talebi vFiyatlar genel düzeyindeki ^ =>döviz talebi v ve döviz kurları v

• Portfolyö Dengesi Yaklaşımı

Döviz kurlarında görülen günlük dalgalanmaları yabancı menkul değerlerin arz ve talebine gören açıklamaya çalışır. Portfolyö teorisinin temel görüşüne göre belirli bir sermaye fonuna sahip olan yatırımcı, bu fonlarını çeşitli menkul değerler arasında o şekilde dağıtacaktı ki, kabul edilebilecek bir risk düzeyinde portfolyösünden elde etmeyi beklediği gelir oranı maksimum yapsın. Belirli bir anda Portfolyö dengesi sağlamış iken, eğer tahsis faktörlerinden birisinde değişme olursa yatırımcı yeni dengeye ulaşmak için portfolyösünde stok düzenlemelerine girişir. Tahsis değişkenleri menkullerin beklenen getiri ve risk oranlarını etkileyen faktörlerin tümüdür. Portfolyö dengesi yaklaşımında kısa dönemli kur değişmeleri, hem gerçekleşen değişmelere, hem de gelecekteki bekleyişlere dayalı olarak portfolyö ayarlamak ile açıklanmaktadır. Cari işlemler dengesi, para arzındaki artışlar gibi değişmeler, piyasa bekleyişlerini etkilediği ölçüde döviz kurlarında değişmeye neden olurlar.