İslam Sanatları Tarihi Dersi 1. Ünite Özet

Tanımı

Sanat Arapça "sana'a" fiilinden türemiş isimdir. Sözlükte "el alışkanlığıile yapılan iş, ustalık; hünerle yapmak, eser yaratmak" gibi anlamlarıyanında sanat, insan ruhuna has duygu ve düşünceleri gören ve dinleyende derin bir zevk ve hayranlık uyandıracak biçimde ortaya konma konusundaki hayal gücü, çaba ve yaratıcılığının ifadesi olarak açıklanmıştır.Günümüzde İngilizce "art", Almanca "kunst", Arapça "fen" karşılığında kullanılan sanat kelimesi, önceleri sadece mimarlık, heykel ve resim gibi görsel (plastik) sanatlar için kullanılmış; yeni tanımlamalarla şiir, edebiyat, müzik (fonetik), süsleme ve sahne sanatlarıda sanat kapsamı içine alınarak sınıflandırılmıştır.

Bir sanatı yapmak için gerekli bilgi ve hünere sahip olan kimseye sanatkâr, usta veya artist denir. Sanat kelimesinin yanınahat sanatı, resim sanatı, Türk sanatı, halk sanatı, güzel sanatlar gibi isim ve sıfatlar eklenerek mânası sınırlandırılmış, belirlenmiştir. Zanaat, “sınaat” “sanâat” kelimesinden bozulmuş; insanların maddî ihtiyacını karşılamak için el emeği ve becerisi ile yapılan ve sanat özelliği olmayan iş anlamında kullanılmıştır.

Sanat bir melekedir. Bir işi yapa yapa disiplinli bir eğitim sonunda geliştirilen ruha ait yaratma gücüdür. Sanat eserleri bu hüner ve kudretin ürünüdür. İnsanın yaratılışında var olan bu güç, ruhtan tabii olarak zorlamadan fiil haline gelir. Sanat eserlerinin yaratıcısı sanatkârdır. Sanatkâr yetiştiği toplumun sevinç ve dertlerini, bütün değerlerini nefsinde şiddetle duyan ve yaşayan insandır.

Fertler kendilerini sanatkârda bulurlar. Engin ruh dünyasında sefere çıkan sanatkâr, derin bir sezgi, bir ruh titreşimi, bir vecd hali içinde keşfettiği sırları, sanat eserleri olarak topluma hediye eder. İlim adamlarının araştırmaları gibi sanatkârın bir eser ortaya koyma konusundaki çabası da bir usul dairesinde yapılan şuurlu bir harekettir.

Genelde sanatkâr, kendi kültür çevresinin sanat anlayışı içinde klasikleşmiş form ve kaidelere bağlı kalır. Böylece kültür değişmeleri ve onu takip eden ve sosyal hayatı etkileyen buhranların sanata aksettiği dönemlerde dahi topluma yaratıcı, terbiye edici his ve fikirler telkin eden, kalıcı, özgün sanat eserleri ortaya koyar. Sanat, uzun tarihî bir estetik tecrübeden sonramedeniyetlerin en son elde edilen meyvesidir. Bir toplumun ilk çöküş işaretleri de sanat alanında başlar. Sanatı yozlaşan toplumlarda maddî ve mânevî kültür değerleri de beraberinde yıkılır.

Sanatın nasıl doğduğu, insanlık tarihi kadar aydınlatılması güç bir iştir.Filozofları ve arkeologları bir hayli uğraştırmış estetik ilminin konuları arasındadır. İnsan, güzellikleri duyabilen bir varlık olarak yaratılmıştır. İlkinsanın maddeye hükmetmeyebaşladığı andan itibaren, ruhunda tohum halinde bulunan güzellik duygusu da uyanmıştır. Hayatını devam ettirmek, bazı temel ihtiyaçlarını gidermek için tabiatı düzelten, değiştiren; toprağı, taşı, ağacı işleyen insan, biçimlendirdiği eşyadan zevk almış, bu estetik zevkini tekrarlayarak geliştirmiştir.

Sanatın doğuşunda ve tarih boyunca serpilip gelişmesinde insanın yaratılışında var olan estetik zevkle beraber inançların da önemli rol oynadığıkabul edilmiştir. Din, sanatın üstünde onu besleyen bir kaynak olarak daima milletlerin tarihine, yaşayış tarzına, maddî mânevî kültür faaliyetlerine hükmetmiş, şekil ve yön vermiştir.

Sanatın doğuşunda din kadar milletlerin sanat, zevk ve hayat anlayışları da sanat eserlerinin üslûp kazanmasında belirleyici bir etkenolmuştur.Aynı medeniyet çerçevesinde yer alan milletlerin müşterek dinî ve sosyal ihtiyaçlarına bağlıolarak biçimlendirdikleri, sanat eserlerinde üslûp ve teknik farklılıklar göze çarpar.

Toprağa atılan tohum, şartlara ve iklime göre nasıl özündeki gizli şekli gerçekleştirirse milletler de ruhlarındaki özü sanat yoluyla ifadelendirir, kendi renklerini sanata yansıtırlar. Bu nedenle medeniyetlerde zaman ve mekâna göre çeşitli usul ve malzemelerle şekillenen pek çok dinî ve millî sanat dalıvardır. İnsanlığın tarih boyunca çeşitli iklim ve coğrafyada kazandığıve nesilden nesile aktardığıbilim ve sanat alanındaki bu birikimleri, deneyimleri yeni oluşan medeniyet ve kültürler içinde farklıkompozisyon ve farklıanlayışla devam ederek sanat eserlerinin biçim ve estetik yapılarınıtabii olarak etkilemiştir.

Sanat, ruh güzelliğinin madde planında parlamasıolduğuna göre, insanın sanat eserine hayranlığışekle sokulan ruha ve fikredir. Şekil, renk, ses ve çizgiyle anlatılmak istenen ruhunıstırapları,mutluluk ve güzellikleridir. Sanat kökleri mâzide olan gelenek, inanç, ortak duygu ve düşüncelerin dilidir. Bu dil evrenseldir. Değişik şekillerde her kültür çevresinde görülür. Fakat sanat eserinden aynıkültür vemedeniyet değerleri içinde doğmuş, yetişmiş insanlar daha çok zevk alırlar.

Medenî seviyesi yüksek toplumlarda sanat asil bir duygu olarak insanları ruhen besler ve yüceltir. Sanattan anlamak ve zevk almak, fertlerin sahip olduğu din ve sanat terbiyesine, kültürüne bağlıdır.

İstanbul Süleymaniye, Edirne Selimiye, Sultan Ahmed gibi toprağıvatan yapan mâbedler toplumun süreklilik şuurunu ayakta tutan, dinî hayatıdaha içten ve daha feyizli yaşamamıza sebep olan birer sanat şaheserleridir. Sanatı toplumun medenî yükselişi için yapan Mimar Sinan, MustafaItrî, Dede Efendi, Şeyh Galib, Şeyh Hamdullah, Ahmed Karahisârî ve Mustafa Râkım gibi dâhi sanatkârlar en yüksek gönül titreşiminde ortaya koydukları eserleriyle asırlardır gönülleri titrettikleri ve yücelttikleri bir gerçektir.

Bugün bestelenmiş gibi hâlâ coşkuyla söylenen bayram tekbiri, salât-ıümmiyye ruhun ilâhî güzellik karşısında duyduğu hayranlığın ifadesidir. Âşık Yûnus hâlâ aramızdadır. Her dost meclisinde onun şifalıellerini bazan mûsiki, bazan şiir kalıplarıiçinde üstümüzde hissederiz.

Mevlânâ Celâleddin-i Rûmî gibi gönül erleri ilâhî bir kaynaktan aldıkları hikmetli sözleri, şiir ve söz kalıplarına dökerek kitleleri arkalarından sürüklemişler, dirliği ve düzeni bozulmuş toplumlarda sanatlarıyla güçlü bir duygu, düşünce ve iman birliği sağlamış, nesilleri birbirine bağlamışlardır.

Eski zamanın büyükleri insanlığın yüzünü güzele ve doğruya çevirmek, özellikle din eğitiminde mâneviyatıyükseltmek ve insanlarıAllah'a yönlendirmek amacıyla sanatın büyüleyici etkisinden yararlanmışlardır. Dâvûdpeygamberin Allah vergisi güzel ve gür sesiyle Zebûr'dan okuduğu sûreleri dinleyen bütün mahlûkların onunla beraber Allah'ıtesbih ettikleri, böylece Hz. Dâvûd'un ilâhî sözleri sanat yoluyla daha etkileyici bir biçimde insanlara bildirdiği ve gönülleri uyardığıbilinir. Bütün dinlerin ibadet ve âyinlerinde, askerî ve millî duyguların güçlendirilmesinde, doğumdan ölüme kadar hayatın bütün safhalarında şiir, mûsiki ve diğer güzel sanatlar etkili bir şekilde yerini almış, bu alanda eserleriyle bütün dünya insanlarınıetkileyen büyük sanatkârlar yetişmiştir.

Toplumda örnek insan olarak saygıgören hattat, talebelerinin bütün zaaflarınıyakînen takip eder, ders sırasında meşkinin altına çıkartmalarıyaptıktan sonra, gerekli gördüğünde, sözlü uyarılarının yanında arada bir talebeye başarılarıile gurura kapılmamasını,kin, haset ve kıskançlık gibi bütün ruhî güzellikleri silip yok eden kötü huylardan temizlenmesi gerektiğini de yazardı.Böylece hat sanatınıöğreten hoca, topluma örnek insan olarak hazırlandığıtalebesine huzurlu bir hayatın da yolunu göstermiş olurdu.

Osmanlı kültüründe Enderun Mektebi, resmî mektepler ve üstatların evleri, özellikle daha geniş alanda güzel sanatlar akademisi konumunda olan tekkeler sanat eğitimi yapılan, tarihte büyük sanatkârlar yetiştirmiş kurumlardır. Tekkelerde tasavvuf ahlâkısafiyeti içinde gençler sanat eğitimi yanında, kendilerine ve topluma zararlı duygu ve düşüncelerde arındırılırlardı.

Günümüzde etki alanınıdaha da genişleten sanat, eğitim, moral, reklam ve politik propaganda aracıolarak ve ticarî amaçlarla ve daha pek çok alanda hızlı,ileri teknik iletişim vasıtalarıile kısa sürede bütün dünya insanlarınıetkileyecek bir güce ulaşmıştır. Özellikle gelişmişülkelerin, sanatın bu gücünden yararlanarak dünya milletleri üzerinde kendi kültür ve sanatlarını üstün kılma çabasıve yarışıiçinde oldukları görülür.

Bu nedenle çağımızda güzel sanatlar eğitim ve öğretimi devlet eliyle programlanarak kurumsallaştırılmıştır. Bilgi, emek ve büyük servetler harcanarak müze ve kütüphaneler kurulmuş, şehirlerin tarihî dokularıbüyük bir duyarlılıkla korunmuş, sanatla beraber yaşayan insanların sanat bilgisi, zevk ve anlayışlarıgeliştirilmiş, böylece sanat ve sanatkâr toplumun sevgi ve ilgi odağıhaline gelmiştir.

Topkapı Sarayı Müzesi, British, Louvre, Metropolitan, Pergamon gibi müze ve kütüphaneler sahip olduklarıçok zengin koleksiyonlarla dünya tarihine, ulusların kültür ve sanatlarına açılan, bilimeışık tutan ve bilimiyönlendiren muhteşem kuruluşlardır. Devletler sahip olduklarıbu kültür ve sanat çeşitliliği ve zenginliği ile güç kazanmakta, uluslararasıkültür ve sanat yarışında öne geçmektedirler.

Ayrıca müze, kütüphane ve tarihî çevreleriyle ilgi çeken şehirler de artan turizmgelirleriyle ülkeekonomisine büyük katkısağlamaktadır. Gelişmiş ülkelerin uzun zamandan beri eski uygarlıkların kültür ve sanatlarına karşı gösterdikleri aşırıilgi ve sevgisi, dünya kültür ve sanatlarınıkoruma, tanıtma ve gelecek kuşaklara aktarma gibi hedeflerinin yanında, sanat eserleri aracılığıile milletlerin ruh inceliklerini, duygu ve düşüncelerini öğrenmek ve bu uluslar üzerindeki politikalarınıbu alanda yapılan bilimsel araştırmalara göre belirlemek ve böylece hâkimiyetlerini güçlendirmek amacına da yöneliktir.

Milletlerin medenî seviyeleri ve üstünlükleri ortaya koyduklarıve sahip olduklarısanat eserleriyle ölçülür. Çünkü bir dönemin maddî ve mânevî kültür değerleri en saf bir şekilde sanat eserlerine siner. Ancak millî özelliği olan sanat eserlerinin tesiri bütün dünyayısarar ve o zaman sanat evrensel bir değer ve güç kazanır. Milletlerin hayatı,kökleri mâzide olan güzel sanatlarının canlıtutulmasına, öğretilmesine, sevilmesine ve korunmasına bağlıdır. Böylece uluslar ya varlıklarınıdevam ettirirler veya hâkim kültür içinde erir, tarih sahnesinden silinirler.