Havayolu İşletmelerinde Operasyonel Planlama Dersi 4. Ünite Özet

Giriş

Orville ve Wilbur Wright’ın 1903 tarihindeki ilk uçuşundan günümüze kadar havayolu taşımacılığı küresel ekonomi içinde hızla büyüyen sektörlerden biri olmuştur.

Uçuş emniyeti; (flight safety), ICAO’nun 9859 kodlu dokümanına göre, can ve mala verilebilecek zararı azaltmak veya kabul edilebilir seviyede tutmak için sürekli tehlike tanımı yaparak riskin yönetilmesidir.

Komponent ; herhangi bir motor, pervane, parça veya cihaz anlamına gelmektedir.

Bakım hatalarının neden olduğu maliyetlere şunlar örnek verilebilir:

• Uçuş sırasında motor durmasının %20 ile %30 nedeni bakım hatasından kaynaklı olup, motorun bir durmasının maliyeti 500.000 ABD Doları’dır.
• Motordaki arızalardan kaynaklı problemlerin %50’si bakım kaynaklı olup, bunun işletmelere maliyeti saatlik 9.000 ABD Doları’dır.
• Motor arızasından kaynaklı uçuş iptallerinin %50’si bakım kaynaklı olup, işletmelere bir uçuşun iptal maliyeti 66.000 ABD Doları’dır.

Uçak Bakım Planlamasının Gereksinimi ve Önemi

Bir uçağın yapımından sonra kullanıcı tarafından hizmete alınmasından, hizmetten kaldırılmasına kadar olanaklar çerçevesinde ilk günkü kadar iyi çalışır, temiz ve uçuşa elverişli bir durumda tutulabilmesi için yapılan tüm işlem ve faaliyetler uçak bakım-onarım olarak adlandırılmaktadır.

Uçağı sürekli uçuşa hazır ve uçabilir durumda tutabilmek için programlı ve programsız olarak adlandırılan bakım işleri yapılmaktadır.

• Planlı bir aralıkla yapılan bakım, programlı bakım olarak adlandırılmaktadır. Programlı bakım bir arıza önleyici bakımdır.
• Bir parçada arıza oluştuktan sonra mümkün olan en kısa sürede sistemi tekrar faal hâle getirerek hizmete verilmesi için yapılan işlemlere programsız bakım denir.

Temel Asgari Ekipman Listesi (Master Minimum Equipment List-MMEL), belirli bir havaaracı tipi için ilgili havaaracının üreticisi tarafından hazırlanarak üretici ülkenin onayına sunulan ve uçuşa başlangıç aşamasında gayri faal olmasına izin verilen bir ya da birden çok teçhizatı kapsayan listedir.

Havacılıkta bakım için, gecikmeleri en az seviyede tutmak amacıyla kullanılan bir diğer kavram ise asgari ekipman listesidir. Bu liste hava aracının belli parçaları çalışmıyor durumda olmasına rağmen uçuşa verilmesine imkân verir.

Her ülkenin sivil havacılık otoritesi, uçak bakımlarının, üretici firma tarafından tanımlanmış ve onaylanmış standartlara göre yapılmasını ve takip edilmesini istemektedir.

Bir havayolu işletmesinde en büyük maliyeti, işletmenin öz varlığı olan uçak oluşturur. Yolcu talebinin olduğu süreç içerisinde, teknik nedenler veya uçak bakım planlamasının en iyi şekilde yapılamaması nedeniyle uçağın yerde kalması işletmeye oldukça maliyetli olmaktadır.

Uçuşların gecikmesine ve/veya iptal edilmesine neden olan ve havayolu işletmelerinin kontrolü dışında olan faktörler;

• meteorolojik şartlar,
• havalimanı kapasite sorunları,
• yer hizmetlerinden kaynaklanan sorunlar
• hava trafik faaliyetlerinden kaynaklanan sorunlar olarak sıralanabilir.

İşletme tarafından kontrol altında tutulabilen faktör ise; teknik nedenlerden kaynaklanan gecikme ve iptallerdir.

Uçak Bakım Planlamasının Amaç ve Hedefleri

Bakım, bir sistemin tasarımındaki emniyet ve güvenilirlik seviyesinde istenilen fonksiyonları sürekli olarak yerine getirmesini sağlayan bir süreçtir.

Bir havayolu bakım yönetiminin hedefleri aşağıdaki tanımlanabilir:

• Havayolu işletmesinin uçuş tarifesindeki uçuşların gerçekleştirilebilmesi için işletmenin uçuş bölümüne uçuş emniyeti sağlanmış bir uçak teslim etmek,
• Havayolu işletmesinin sahip olduğu uçakların bütün gerekli bakım işlerini tamamlanmış veya yönetmeliklere uygun bir şekilde ertelenmiş olarak uçağı teslim etmektir.

Havayolu işletmesinin bakım yönetim hedefleri doğrultusunda bakım programının amaçları aşağıdaki gibi sıralanabilir:

• Parçaların temel güvenilirlik seviyelerinde çalışmasını sağlamak
• Parçalar bozulduğunda parçayı temel güvenilirlik seviyesine geri getirmek
• Parçalar, temel güvenilirlik seviyelerini karşılamadığında bakım programının en iyilenmesi ve düzenlenmesi için gerekli araştırmayı yapmak
• Temel güvenilirliği yetersiz olan parçaların tasarımlarının geliştirilmesine yardımcı olmak
• Belirtilen amaçları, uçuş emniyetinden ödün vermeden en az toplam maliyetle gerçekleştirmek.

Bir sistem üzerinde yapılan modifikasyonun maliyeti elde edilecek tasarrufu aşması durumunda, modifikasyon uçağın performansında ölçülebilir bir artış elde edilebiliyorsa ve/veya uçuş emniyetini arttıracağı doğrulanabiliyorsa uygulanır.

Uçak Bakım İşlemlerinin Sınıflandırılması

Modern uçaklar üzerinde gerçekleştirilen bakım yöntemleri tarihsel olarak incelendiğinde üç aşamada bugünkü hâlini almıştır.

• 1968 yılında Boeing 747 jumbo jetin kullanılmaya başlanması ile uçaklar için modern bakım yaklaşımlarının geliştirilme ihtiyacı ile Bakım Yönlendirme Yaklaşımı-1 ortaya çıkmıştır. Kullanılan yaklaşımda uçağı oluşturan altı çalışma grubu kendi alanları ile ilgili çalışmalar yapmıştır.
• Boeing 747 jumbo jet için geliştirilen bakım yaklaşımı çok başarılı olmuştur. Bakım Yönlendirme Yaklaşımı-2’de, B747 için geliştirilen özel referanslar kaldırılarak, süreçlerin tüm uçaklar için kullanılabilir duruma getirilmiştir.
• Bakım Yönlendirme Yaklaşımı-3’de, arıza analizleri komponent seviyesinde değil, kontrol edilebilir en yüksek uçak sistemi seviyesinde gerçekleştirilmektedir. Bu yaklaşımın algoritması, arızaları önlemek için programlı bakım işlerini tarif etmek ve sistemin tasarım seviyesinde güvenilirliğini muhafaza etmek için kullanılmaktadır.

Servis; genellikle uçağın uçuşa verilmesi için yapılan uçuş öncesindeki faaliyetlerdir. Servis faaliyetleri adı altında ele alınan temizlik işlemleri; uçak kabininin temizlenmesi, uçak dış yüzeyinin kardan temizlenmesidir.

Uçuşa elverişlilik açısından yapılan ikmal işlemleri, apronda uçağın bekletilmesi durumunda;

• uçağın bağlanması,
• takozlanması,
• kısmen veya tamamen örtülmesi,
• özel ölçü prizlerine kılıfların geçirilmesi (pitotstatik tüp) ve uçuştan önce çıkarılması,
• büyük bakımlar için uçağın hangara çekilmesi gibi işlemler servis faaliyetleri kapsamına girmektedir.

Kontrol; bakım faaliyetlerinin uygulanmasından sonra yapılanların tamam ve yeterli olup-olmadığı, şartnamelere uygunluğu ancak kontrollerle mümkündür. Kontrol

işlemleri şu şekilde sınıflandırılabilir;

• Operasyonel kontroller;
• İşlevsel kontroller;
• Genel göz kontrolü
• Detaylı kontrol;
• Özel detaylı kontrol

Onarım faaliyetleri; uçağın herhangi bir parçasında hasar ya da arıza oluştuğunda, bu parçanın uçak üzerinde veya ilgili atölyede daha önce belirlenmiş standartlarına geri getirilmesi için yapılan faaliyetlerin tümüdür.

Tadilat; üretici firmanın isteği veya önerisi üzerine, kimi durumlarda da kullanıcının isteği ve üretici firmanın onayı ile uçak üzerindeki sistemlerde veya komponentlerde yapılan değişikliklerdir. Tadilat gerekleri şu şekilde sıralanabilir:

• Üretici, emniyet açısından ilave bir sistem geliştirdiğinde,
• Kullanım esnasında, tespit edilen üretim hatalarının giderilmesinde,
• Konfor ve kullanım kolaylığı istenildiğinde

Tadilat çeşitleri şu şekilde sınıflandırılabilir;

• Zorunlu tadilat,
• Yarı zorunlu tadilat,
• Zorunlu olmayan (keyfi) tadilat

Revizyon; üretici firmanın izni olmadan yapılamayan fabrika seviyesi bakımdır.

Uçak Bakım Planlamasında Kullanılan Zaman Aralıkları

Uçak bakımı, istisnai programsız bakımlar ile birlikte büyük çaba gerektiren birtakım kontrollerden oluşmaktadır. Bu kontrollerin sıklığı, toplam uçuş saati, kalkış-iniş sayısı, aylık, üç aylık, yıllık gibi farklı dönemlere bağlı olarak değişebilmektedir.

Transit kontrol ; uçağın inişinden sonra veya kalkışından önce uçak havalimanında transit işlemini gerçekleştirirken yapılmaktadır. Transit kontrol;

• yağ seviyesinin kontrolü ve gerekiyorsa yağ ikmali,
• uçak etrafında gezinme olarak adlandırılan genel görsel kontrol,
• herhangi bir akışkan sızıntısının olup olmadığının araştırılması,
• panellerin açılıp-gevşetilmesi ve kontrol edilmesi,
• uçuş kontrol yüzeylerinin veya antenlerinde bir hasar olup olmadığının kontrolü gibi işlerden oluşmaktadır.

Uçak üreticileri, bazı uçak modellerine günlük olarak, bazı uçak modellerine 48 saatlik ara ile yapılması gereken kontroller tanımlamaktadır. Çift motorlu bir jet uçağında gerçekleştirilen 48-saatlik kontrol işlerinden bazıları aşağıdaki gibidir.

• Frenlerin durum kontrolü,
• Yardımcı güç sistemi ve bütünleşik güç jeneratörünün yağ seviyesinin kontrolü ve gerekiyorsa ikmali,
• Burun ve ana iniş takımlarının lastik basınçlarının ve genel durumunun kontrolü,
• Yedek güç sisteminin operasyonel kontrolü,
• Frenlere basılarak, iniş takım fren sisteminin kavramasının kontrolü,
• Kabin içi acil durum ışıklarının operasyonel kontrolü,
• Kargo kapılarının contalarının görsel olarak yıpranmasının kontrolü
• Uçak hidrolik sisteminin yağ seviyesinin kontrolü ve gerekiyorsa ilave edilmesi.

Uçaktaki bazı sistemler çalışma (kullanılma) sayısı, çevrim olarak ifade edilerek bakım ve kontrol işlemleri yapılmaktadır. Bakım yönlendirme yaklaşım analizlerinde, parça veya ünitenin kullanıldığı uçuş dikkate alınarak parça veya sisteme atanan bakım işleri vardır.

A kodlu kontrol; uçağın görsel olarak incelenmesini, iniş takımları, motorlar ve kontrol yüzeyleri gibi bütün önemli sistemlerin ve uçağın asgari ekipman listesindeki koşulları taşıyıp taşımadığının kontrolünü içermektedir.

B kodlu kontrol; her 300-600 uçuş saati arasında gerçekleştirilir. B kontrolü, uçağın bakım hangarında 1015 saat kalmasını gerektirir.

C ve D kodlu kontroller ; sırasıyla her 1 ve 4 yılda bir yapılmaktadır. Bu kontrollerin yapılabilmesi için işlerin tamamlanmasına yetecek süre kadar hangar alanı, planlanmalıdır.

Havayolu bakım yönetiminin hedeflerinde başarılı olmak ve bakım maliyetlerini enküçüklemek amacıyla temel bakım aralıklarında, uçuş emniyetinden ödün vermeden, yönetmeliklerin verdiği kriterler ve havacılık otoritesinin izni ile değişiklikler yapılabilir.

Uçak Bakım Planlamasında Kullanılan Dokümanlar

Havayolu bakım planlamasında kullanılan dokümanlardan bazıları, üretici firma tarafından işletmenin uçak konfigürasyonuna göre belirli bir ücret karşılığında özelleştirilebilir, bazıları ise genel olarak aynı kalabilir.

Uçak bakımı için uçak üreticisi tarafından uçak kullanıcısına sağlanan dokümanlar aşağıda listelenmektedir;

• Uçak Bakım Elkitabı,
• Komponent ve Satıcı Elkitabı,
• Arıza İzolasyon Elkitabı,
• Arıza Raporlama Elkitabı,
• Şekilli Parça Kataloğu,
• Depolama ve Geri Dönüşüm Dokümanı,
• Yapısal Onarım Elkitabı,
• Bakım Planlama Veri Dokümanı,
• Şematik Diyagram Elkitabı,
• Elektrik Kablo Diyagram Elkitabı,
• Temel Asgari Ekipman Listesi,
• Konfigürasyondan Sapma Listesi,
• İş Kartları,
• Servis Bülteni, Servis Mektubu ve Bakım İp Uçları (detaylı bilgi ve işlevler için ayrıca bakınız sayfa 113-115).

Uçak Bakım Planlama ve Çizelgeleme Süreci

Uçak filosunun bakımının zamanında yapılması, bir havayolu şirketinin başarısı için en önemli ölçütlerden biridir.

Çizelgeleme , matematiksel teknikler veya sezgisel yöntemler kullanarak sınırlı kaynakların görevlere dağıtımı işlemidir.

Uçak Bakım Organizasyonu : Her uçak modeli, üretici firmanın hazırladığı dokümanlarda tanımlanan ve endüstri çalışma grupları tarafından geliştirilen başlangıç bir bakım programına sahiptir.

Havayolu işletmesinin bünyesinde yer alan her bir uçak üzerinde yapılacak işlerin planlanması, gereken iş gücü, gereken bakım alanı, yedek parça ihtiyaçlarının sağlanması üretim planlama ve kontrol bölümünün sorumluluğundadır.

Üretim planlama, gelecekteki üretim faaliyetleri ve süreçlerinin miktar, düzey ve sınırlarını belirleyen işlevlerdir. Temel amacı, mamulleri zaman, kalite ve bütçe hedeflerine uygun olarak müşterilere ulaştırmak veya talebe göre stoklara aktarımını sağlamaktır. Üretim sürecindeki dört temel üretim faktörü olan

• malzeme,
• yöntem,
• makine ve
• işgücü planlaması söz konusudur.

Üretim planlama ve kontrol bölümü,

• yakın (1-2 yıl),
• orta (5-10 yıl) ve
• uzun (10 yıl sonrası) vadede işletme bünyesinde yapılması beklenen bakım işleri için gereken iş gücünü ve gerekli durumlarda işgücünün eğitimini, parça tedarikini planlamaktadır.

A Kodlu Bakım Aralığına Göre Daha Sık Yapılması Gereken Bakım İşleri: Bakım gözden geçirme kurulunun raporları ve uçak bakım el kitaplarına göre bazı kontrol işleri, zaman ve çalışma sayısı olarak A kodlu bakım aralığına göre daha önce yapılması gerekmektedir.

A Kodlu Kontrolün Planlaması: A kodlu kontrol, genel olarak rutin işlerden oluşmakla birlikte gereken zaman, işgücü ve parça ihtiyacı sabittir.
B Kodlu Kontrolün Planlaması: B kodlu kontrol genel olarak A kodlu kontrol işlerine benzemekle birlikte daha farklı iş paketlerini de içermektedir.
C Kodlu Kontrolün Planlaması: C kodlu kontrol genel olarak yılda bir defa (daha yeni model uçaklarda 12 ile 18 ay arasında), havayolu işletmesinin uçuş programına göre planlanmaktadır.