Hava Taşımacılığı Dersi 4. Ünite Özet

Hava Yolu Taşımacılığı

Hava yolu ulaştırma sektörü, yolcu ve yük taşımaya yönelik birbiriyle bağlantılı faaliyetlerin ve kurumların oluşturduğu bir sistemdir. Bu sistem içinde hava yolu işletmeciliği, hava seyrüsefer ve hava trafik hizmetleri, yer ve ikram hizmetleri, eğitim, bakım ve diğer havacılık faaliyetleri bir bütün halinde uluslararası kurallara göre hizmet vermektedir.

Diğer bir deyişle hava yolu taşımacılığı sektörü insanları ve yükleri, iki nokta arasında taşıyarak diğer sektörlere girdi sağlayan bir sistemdir. Küreselleşen dünyada hava yolu taşımacılığı sektörü, ekonomilerin ve kültürlerin birleşimini ve etkileşimini sağlayarak birbirine bağlı küresel bir ekonomi ve kültürel bir çevre oluşturan, nüfusların dengeli dağılımını kolaylaştıran, milyonlarca yolcu ve yükün dünya üzerindeki noktalar arasında hızlı bir şekilde yer değiştirmesini mümkün kılan bir hizmet sektörüdür.

Hava yolu taşımacılığı birçok sektörün birlikte operasyonlarıyla gerçekleşerek, diğer sektörlerle sürekli etkileşim halindedir. Hava yolu taşımacılığının kendine has diğer özellikleri şu şekilde sıralanabilir:

• Hava yolu taşımacılığı; otel, seyahat acenteleri, araç kiralama, tur operatörleri ve diğer seyahat acenteleriyle dikey iş birlikleri gerektirir.
• Hava yolu taşımacılığı ürünü olan koltuk, yolcu bakış açısına göre homojendir
• Hava yolu taşımacılığı bir hizmet süreci olduğundan aynı anda üretilir ve tüketilir.
• Daha sonra sunulmak üzere depolanamaz.
• Hizmetin sunumu tüketim anına kadar kesin değildir. Çünkü meteorolojik olay ve teknik şartlar nedeniyle gerçekleşmeyebilir.
• Hava yolu taşımacılığında hizmet genelde toplu olarak sunulur.
• Hava yolu taşımacılığı tüketim anında üretildiğinden dolayı önceden denenemez. Ve sunulan hizmetin kalitesi kişilerin beklentilerinden ve deneyimlerinden dolayı kişiden kişiye değişmektedir.

Hava yolu taşımacılığının ekonomik ve sosyal faydalarını belirlemek amacıyla Hava Taşımacılığı Eylem Grubu (ATAG) tarafından bir çalışma yapılmıştır. Bu çalışmaya göre hava taşımacılığına ilişkin ekonomik ve sosyal faydalar aşağıda sıralanmaktadır;

Ekonomik faydalar;

• Havacılık dünya çapında taşımacılık ağlarının hızlı bir şekilde gelişmesini sağlayarak küresel ticaretin ve turizmin gelişmesine katkıda bulunur.
• Özellikle gelişmekte olan ülkelerin ekonomik büyümesinde hayati öneme sahiptir.
• Hava taşımacılığında yıllık 2,2 milyardan fazla yolcu taşınmaktadır.
• Hava taşımacılığı küresel ticareti kolaylaştırır ve ülkelerin uluslararası pazarlara ulaşmasını kolaylaştırarak küresel ticarete katılımını sağlar.
• Küresel ticaretteki taşınan malların % 35’i hava yolu ile taşınır.
• Hava taşımacılığı turizm için vazgeçilemez bir sektördür. Uluslararası turizmin %40’tan fazlası hava yolu taşımacılığı ile gerçekleştirilmektedir.
• Hava yolu taşımacılığı 32 milyon doğrudan ve dolaylı olarak istihdam sağlamaktadır.

Sosyal faydalar;

• Hava taşımacılığı sürdürülebilir kalkınmaya katkıda bulunur.
• Hava taşımacılığı uzak mesafeleri kısaltarak dünyayı küresel bir merkeze çevirir.
• Hava taşımacılığı ağı acil ve insani yardım yüklerini dünyanın herhangi bir yerine sevkiyatını kolaylaştırır ve tıbbi malzeme ve organların hızlı teslimatını sağlar.
• Hava taşımacılığı insanların eğlence ve kültürel deneyimlerini artırarak yaşam kalitesi sağlar. Farklı destinasyonlarda tatil seçenekleri sunar.

Hava yolu işletmelerinin sınıflandırılmasında çok farklı yaklaşımlar mevcuttur. En çok kabul görmüş sınıflandırma ise Uluslararası Sivil Havacılık Organizasyonu (ICAO) tarafından yapılmıştır. ICAO’ya göre hava yolu işletmesi sınıflandırması;

Hava yollarının operasyonel tiplerine göre;

• Tarifeli Hava Yolları: Temel amacı tarifeli (yayınlanan programa uygun olarak sefer düzenleyen) hava yoludur.
• Tarifesiz Hava Yolları: Tarifesiz seferler düzenleyen hava yolu işletmesidir.
• Charter Hava Yolları: Sadece charter uçuşlar düzenleyen tarifesiz hava yollarıdır.

Hava yollarının taşıdıkları trafik tipine göre;

• Yolcu Hava Yolları: Uçakla özellikle yolcu taşımacılığı yapan hava yolu işletmesidir. Aynı zamanda bazı uçaklar kargo taşımacılığı da yaparlar.
• Kargo Hava Yolları: Uçakla kargo ve posta taşımacılığı yapan işletmelerdir.

Hava yollarının ulusal ve uluslararası pazardaki üstlendikleri role veya operasyonel büyüklüklerine göre;

• Bölgesel Hava Yolları: Küçük yerleşim yerleriyle büyük merkezler arasında genellikle turboprop ve/veya küçük jet uçaklarla kısa mesafeli tarifeli yolcu ve yük taşımacılığı yapan hava yolu işletmeleridir.
• Besleyici Hava Yolları: Küçük ve bölgesel noktalardan toplanma merkezlerine bağlantı amacıyla kısa mesafeli uçuşlar düzenleyen işletmelerdir.
• Commuter Hava Yolları: Besleyici ve/veya bölgesel taşımacılık hizmeti sunan genellikle 30 koltuktan az yolcu kapasiteli uçaklarla hizmet veren işletmelerdir.
• Büyük Hava Yolları: Operasyon ve/veya ağ yapısı geniş olan hava yollarıdır.

Hava yollarının pazardaki veya ekonomideki önemine göre;

• Niş Hava Yolları: Belirli hatlarda uzmanlaşan veya pazarın belli bir bölümünde uzmanlaşmış hava yollarıdır.
• Yeni Kurulmuş Hava Yolları: Hava yolu pazarında yeni kurulmuş olan hava yolu işletmeleridir.
• Yeni Giren Hava Yolları: Hâlihazırda hava yolu işletmelerinin hizmet verdiği pazara, yeni kurulmuş veya önceden var olan hava yolu işletmesinin girmesidir.

Hava yollarının sahiplik yapılarına göre;

• Devlet Sahipliğindeki Hava Yolları: Hisselerinin tamamı veya büyük çoğunluğu devletin elinde olan hava yolu işletmesidir.
• Özel Hava Yolları: Hisse senetlerinin tamamının veya büyük bir bölümünün özel sektörde olan hava yolu işletmesidir.
• Ortaklaşa Kurulmuş Hava Yolları: Aynı veya farklı ülkelerden iki veya daha fazla yatırımcının sahipliğindeki hava yolu işletmesidir.

Hava yolu iş modelleri pazarlama ve operasyon stratejilerine göre genellikle dört sınıfta toplanır;

Geleneksel Hava Yolları: Geleneksel hava yolu işletmeleri, hava yolu sektöründeki tüm yolcu pazar bölümlerine hizmet vermek amacıyla küresel dağıtım sistemlerini kullanarak, tek tip olmayan birbirinden farklı büyüklükteki uçaklarla, karmaşık ağ yapıları ve iş birliği yaptıkları hava yollarıyla faaliyetlerini gerçekleştirirler. Geleneksel hava yolu işletmelerinin yüksek maliyet yapıları vardır. Bununla birlikte sabit olan kapasitelerini sürekli değişen ve belirsiz olan talebe karşın ve aynı zamanda gelir maksimizasyonu sağlamak için gelir yönetimi kullanırlar.

Geleneksel hava yollarında uçakların koltukları, ilke olarak münferit yolculara satılır. Bu tip işletmeler yılın belirli dönemlerinde (genellikle yılda iki kez) tarifelerini ilan ederler.

Genellikle geniş bir uçuş ağına sahip olan geleneksel hava yolları topla-dağıt (hub and spoke) ağ yapısını kullanmaktadırlar.

Düşük Maliyetli Hava Yolu İşletmeleri: Düşük maliyetli hava yolu işletmeleri maliyetlerini azaltmak amacıyla geleneksel hava yollarının benimsemiş olduğu bazı hizmetlerden vazgeçerek daha ucuz fiyatla hizmet sunabilen hava yolu işletmesidir.

Düşük maliyetli taşıyıcıları diğer hava yolu iş modellerinden ayıran özellikler bulunmaktadır. Bunlar;

• Tarifeli uçuşlardan daha düşük ücret sunulması,
• Uçuş sırasında ikram verilmemesi veya verilecekse ücretli hizmet sunulması,
• İnternet üzerinden bilet satış hizmeti ve biletsiz check-in yapılması,
• Uçakların doluluk oranın yüksek olması,
• Günlük uçak kullanımından maksimum verim alınması,
• Genellikle kısa mesafeli uçuşlar düzenlenmesi,
• Doğrudan uçuşların tercih edilmesi ve
• Filo benzerliğidir.

Düşük maliyetli ve geleneksel hava yollarının karşılaştırılması sayfa 80 Tablo 4.2 de yer almaktadır.

Charter Hava Yolları: Charter hava yolları, genellikle paket olarak (otel, transfer ve ulaşım) satılan ve turistik merkezlere düzenlenen hava yolu ulaşım ağıdır. Bu ağda kullanılan uçakların büyük bir bölümü kiralama yöntemiyle sağlanmakta ve uçuşlar tarifesiz olarak gerçekleştirilmektedir. Genellikle tur operatörleriyle birlikte faaliyet gösteren charter hava yolları, yüksek doluluk oranına sahiptir. Charter hava yolu modeli düşük maliyetli taşıyıcı modeline yakın bir model olup dönemsel olarak faaliyet gösterirler.

Charter hava yollarının diğer özellikleri şunlardır;

• Düşük fiyat avantajı sağlar,
• Genellikle turizm sektöründe tur operatörleri tarafından paket turlarda kullanılır,
• Uçuşların iptal ve erteleme ihtimalleri vardır,
• Uçuş saatleri hava yolu ve tur operatörleri arasında yapılan sözleşmelerle belirlenir ve aynı zamanda değişebilir,
• İniş - kalkış saatleri genellikle havaalanlarının sakin olduğu zamanlardadır.

Bölgesel Hava Yolları: Bölgesel hava yolu taşımacılığı, ticari bir amaç güdülerek genellikle büyük yerleşim yerlerinde ki havaalanları ile kırsal bölgelerdeki havaalanları arasında yolcu, kargo ve postanın küçük uçaklarla tarifeli ve tarifesiz olarak taşınması olarak tanımlanmaktadır.

Bölgesel Hava Yolları Birliği ise bölgesel hava yolu taşımacılığını; küçük yerleşim yerleri ile büyük yerleşim bölgeleri arasında 9-78 yolcu kapasiteli turboprop ve 30 ile 108 yolcu kapasiteli bölgesel jetlerle hava yolu işletmelerinin sunduğu uçuş hizmeti olarak tanımlamaktadır.

Bölgesel hava yolu taşımacılığının hızlı bir şekilde gelişmesini sağlayan başlıca nedenler;

• Yolcu beklentilerinde meydana gelen değişiklikler,
• İnsanların gelirlerinin yükselmesi,
• Büyük hava yolu işletmelerinin desteklemesi,
• Bölgesel uçakların bazı hatlar için uygun ve ekonomik olması,
• Yeni hatların açılması,
• Büyük hava yolu işletmelerinin rekabet stratejileri geliştirmesi,
• Bölgesel uçakların kullanım kolaylıkları,
• Düşük havaalanı ücret tarifeleri,
• Yerel ve merkezi yönetimler tarafından desteklenmesi ve
• Teknolojideki gelişmelerin bölgesel uçaklara uygulanmasıdır.

Bölgesel hava yolu işletmeleri büyük hava yolu işletmeleri ile kod paylaşımı, ayrıcalıklı satış, ekip dahil kiralama, uçuş tarifelerinin koordinasyonu, dağıtım kanallarının paylaşımı ve sık uçan yolcu programlarının paylaşımı amacıyla işbirliği yapmaktadır.

Havalimanı

Havalimanı, hava ve yer ulaşımı arasındaki değişimi sağlamak için farklı unsurların ve çok çeşitli faaliyetlerin bir araya getirildiği yerdir. ICAO tarafından yayınlanan havaalanları eki Ek- 14’te ise havalimanı, “tamamen veya kısmen hava araçlarının gelişi, kalkışı ve yüzey hareketi için kullanılması öngörülen, karada veya suda belirlenmiş bir alan (herhangi bir bina, tesisat ve teçhizat dahil)” olarak ifade edilmiştir.

Havalimanları hava ve kara tarafı olmak üzere iki bölümden oluşmaktadır.

Hava Tarafı: Havalimanlarında hava tarafı uçak manevra ve operasyonlarının gerçekleştiği kısımdır. Bu kısım PAT sahası ve hava trafik kontrol kulesi ile operasyona yardımcı yer hizmetleri işletmeleri, ikram hizmetleri işletmeleri, yakıt işletmeleri ve itfaiyeye ait servis araçları tarafından kullanılan servis yollarından oluşmaktadır.

Kara Tarafı: Kara tarafında, terminal alanı, otoparklar, havaalanı ulaşım yolları ve terminal önü yolcu ve bagaj indirme/bindirme alanları yer almaktadır .

Uluslararası havalimanları, yapı ve özellik bakımından birtakım kriterler göz önünde bulundurularak sınıflara ayrılmıştır. Bu kriterler; iniş kalkış pistlerinin uzunluğu, hava seyrüsefer yardımcı cihazları, iniş sistemleri (MSL), güvenlik sistemleri ve uçak kapasiteleridir.

Havaalanları çeşitli havacılık örgütleri tarafından sınıflandırılmaktadır.

FAA Tarafından Yapılan Sınıflandırma: ABD’ deki havalimanları “Havalimanı ve Hava Yolu Taşımacılığı Kalkındırma Kanununa (1982)” göre aşağıdaki gibi kategorize edilmiştir:

Birincil Havalimanları: Yıllık 1 milyondan fazla yolcu potansiyeline sahip havalimanlarıdır.

Ticari Amaçlı Havalimanları: Tarifeli yolcu hizmetleri veren ve 50 bin-1 milyon arası yolcu kapasitesine sahip havalimanlarıdır.

Genel Havacılık Havalimanları: Yıllık 2500den az yolcu ağırlama kapasitesine sahip ve tarifeli uçuşlardan çok iş amaçlı uçuşların ağırlıkta olduğu havalimanlarıdır.

İkincil Havalimanları: Birincil havalimanlarında herhangi bir sıkışıklık olması durumunda trafiği rahatlatma görevini üstlenen havalimanlarıdır.

Ulusal Havalimanı Sistemi Planı'nın (NASP) Sınıflandırması: Bu sınıflandırmaya göre havalimanları, genel havacılık ve ticari amaçlı havalimanları olmak üzere ikiye ayrılmıştır.

Genel havacılığa hizmet veren havalimanları;

A Sınıfı Genel Havacılık Havalimanları: Özel ve iş amaçlı uçuşlara ağırlık verilen ve 5700 kg’nin altındaki tek motorlu uçaklara hizmet vermektedir.

B Sınıfı Genel Havacılık Havalimanları: A sınıfı havalimanlarım kullanabilen uçaklarla birlikte aynı zamanda çift motorlulara da hizmet vermektedir.

C sınıfı Genel Havacılık Havalimanları: 5700 kg dan daha az ağırlığa sahip uçakları barındırmakta ve büyük yerleşim yerlerine hizmet vermektedir.

D sınıfı Genel Havacılık Havalimanları: Maksimum hızı 120 knot olan ve 10’dan fazla koltuğa sahip olmayan uçaklara hizmet vermektedir.

Ticari hava yollarına hizmet veren havalimanları;

Maksimum hızı 120 knot’tan yüksek hava araçlarına hizmet vermekte olan havalimanlarıdır. Bu havalimanları, ticari uçuşların yanı sıra genel havacılık uçuşlarına ya da iç hat ve dış hat uçuşlarına da ev sahipliği yapabilecek kapasitededir.

Uluslararası Sivil Havacılık Örgütü (ICAO) Sınıflandırması: ICAO’ya göre havalimanları 5 gruba ayrılmaktadır. Her sınıfa bir rakam (1-4) bir de harf (A-E) olmak üzere bir referans kodu verilmektedir. Burada kod rakamları pist uzunluğunu, harfler ise havalimanına iniş yapabilecek uçağın maksimum kanat genişliğini ve tekerlek dış kenarları arasındaki mesafeyi ifade etmektedir.

Havalimanı yapımının güçlü bir finansal yapı gerektiren yatırım çeşidi olması havalimanlarının özelleştirilmesini gündeme getirmiştir. Bugün dünyada en yaygın özelleştirme biçimleri; havalimanı yönetiminin özel bir şirket tarafından devralınması, havalimanı mülkiyetinin devlette kalması şartıyla uzun dönem kiralanması ya da özel hava yolu işletmeleri ile yapılan anlaşmalar dâhilinde hava yolu işletmelerinin havalimanını finanse etmesi ve yönetmesi, hava alanlarının hükümet tarafından özel bir işletmeye satılması ve son olarak da ülkemiz tarafından geliştirilen ve birçok havalimanında uyguladığı Yap-İşlet-Devret modeli uygulanmaktadır.

Havalimanları bu yönetimsel modellerin yanında mülkiyet ve işletme açısından da ülkeden ülkeye farklılıklar göstermektedir. Bunlar dört başlık altında incelenebilir.

Mülkiyet ve İşletimi Kamuda Olan Havalimanları: Bu mülkiyet ve işletim biçimi iki şekilde görülebilmektedir. Bunların en yaygın olanı tüm havalimanlarının devletin tek bir kurumu tarafından işletilmesidir. Diğeri ise devlet mülkiyetindeki havalimanlarının yerel yönetimlerce işletilmesidir.

Mülkiyeti Kamuda İşletmesi Özel Kuruluşlarda Bulunan Havalimanları: Bazı devletler, havalimanlarının mülkiyetleri kendilerinde kalmak şartıyla işletmesini oluşturdukları özerk statüye sahip kuruluşlara devretmektedir.

Kamu ve Özel Teşebbüs Ortaklığındaki Havalimanları: Bu tip havalimanları kamu ve özel sektör yatırımı ile yapıldıktan sonra yine kamu ve özel teşebbüs ile birlikte işletilen havalimanlarıdır. Bu uygulamada havalimanının mülkiyet ve işletim hisseleri kamu ve özel kuruluş arasında paylaştırılmaktadır.

Özel Mülkiyete Sahip Havalimanları: Havalimanlarında özel mülkiyet daha çok genel havacılığın hâkim olduğu havalimanlarında görülmektedir.

Ülkemizdeki sivil havalimanları mülkiyet açısından üç bölümde incelenmektedir. Bunlar; DHMİ mülkiyetinde bulunan havalimanları, Silahlı Kuvvetler mülkiyetindeki havalimanları ve özel mülkiyette sahip havaalanlarıdır. Ülkemizdeki havalimanları işletim açısından ise dört sınıfta incelenebilir. Bunlar; DHMİ tarafından işletilenler, Silahlı Kuvvetlerce işletilen havalimanları, ö zel statüdeki havalimanları ve THK tarafından işletilen havalimanlarıdır.

Havaalanı Yer Hizmetleri

“Havaalanları Yer Hizmetleri Yönetmeliği’ne (SHY22) göre yer hizmetleri işletmesi “Bu yönetmelik hükümlerine uygun olarak havaalanlarında yer hizmetleri yapmak üzere Çalışma Ruhsatı alan özel hukuk tüzel kişiliği statüsündeki kuruluşlar” olarak açıklanmaktadır. Uçakla Ticari Hava Taşıma İşletmeciliği Operasyon Usul Ve Esasları Talimatına (SHTOPS 1) göre ise yer hizmetleri işletmesi, “Yolcuların veya kargonun alınması, yüklenmesi, boşaltılması, transfer edilmesi veya diğer işlemleri dâhil olmak üzere, işleticinin görevlerinin bazılarını veya tümünü işletici adına icra eden kuruluş” olarak tanımlanmaktadır.

İlgili yönetmeliğin (SHY22) ikinci bölümü 5. Maddesine göre havaalanı yer hizmetleri türleri; temsil, yolcu trafik, yük kontrolü ve haberleşme, ramp, kargo ve posta, uçak temizlik, birim yükleme gereçlerinin kontrolü, uçak hat bakım, yakıt ve yağ, uçuş operasyon, ulaşım, ikram servis, gözetim ve yönetim, uçak özel güvenlik hizmet ve denetimidir.

Yer hizmetleri işletmeleri bu hizmetleri; Havaalanları Yer Hizmetleri Yönetmeliği (SHY22), IATA ve ICAO’nun belirlediği standart ve kurallar çerçevesinde uygulamakla yükümlüdür.

Yer hizmetleri kuruluşu olabilmek için alınması gereken ruhsatların kapsamı, ilgili yönetmeliğin birinci bölümü Madde 4’te belirtilmiştir. Buna göre;

A Grubu Çalışma Ruhsatı: “Bu Yönetmelik hükümlerine uygun olarak havaalanlarında, 5’inci maddede belirtilen hizmet türlerinin tamamı veya en az yolcu trafik, yük kontrolü ve haberleşme, ramp, kargo ve posta, uçak temizlik, birim yükleme gereçlerinin kontrolü için en az üç uluslararası trafiğe açık havaalanında teşkilatlanarak hava taşıyıcılarına yer hizmeti yapmak üzere yetkilendirilmiş özel hukuk tüzel kişilerine her bir hizmet türü için verilecek çalışma belgelerini” ifade etmektedir.

B Grubu Çalışma Ruhsatı: “Bu Yönetmelik hükümlerine uygun olarak havaalanlarında 5’inci maddede belirtilen hizmet türlerinin tamamını veya bir kısmını kendileri için yapacak hava taşıyıcılarına her bir hizmet türü için verilecek çalışma belgelerini” ifade etmektedir.

C Grubu Çalışma Ruhsatı: “Bu Yönetmelik hükümlerine uygun olarak 5’inci maddede belirtilen hizmet türlerinden, temsil, gözetim ve yönetim, uçak özel güvenlik hizmet ve denetimi, ikram servis ile uçuş operasyon hizmetini yapmak üzere yetkilendirilmiş özel hukuk tüzel kişilerine her bir hizmet türü için verilecek çalışma belgelerini” ifade etmektedir.

Düzenleyici ve Denetleyici Kurumlar

Düzenleyici ve denetleyici kurumlar ulusal ve uluslararası olmak üzere ikiye ayrılmaktadır.

Ulusal Kurumlar: Ülkemiz de bulunan ulusal kurumların başında Türk Hava Yolları (THY) bulunmaktadır. THY’nin yanında birtakım ulusal kurumlar da mevcuttur. Bu kurumlar, başta T.C. Ulaştırma, Denizcilik ve Haberleşme Bakanlığı olmak üzere, ülkemizde havacılığın ana otoritesi Sivil Havacılık Genel Müdürlüğü (SHGM), Devlet Hava Meydanları İşletmesi (DHMİ), Demiryolları, Limanlar Ve Hava Meydanları İnşaatı Genel Müdürlüğü (DLH) ve yardımcı kuruluşlardır.

Uluslararası Kurumlar: Uluslararası anlamda da tüm dünya sivil havacılığına hitap eden ve kurallarına uyulmakla yükümlü olunan uluslararası düzenleyici ve denetleyici kurumlar mevcuttur. Bu kurumların başlıcaları; Uluslararası Sivil Havacılık Örgütü (ICAO), Uluslararası Hava Taşıma Birliği (LATA), Avrupa Sivil Havacılık Konferansı (ECAC), Avrupa Hava Trafik Kontrol Birliği (EUROCONTROL), Avrupa Havacılık Güvenliği Kurumu (EASA) ve Uluslararası Havalimanları Konseyi (ACI)’ dir.