Deprem ve Deprem Güvenliği Dersi 8. Ünite Özet

Giriş

Depremler sıklıkları az ama oluşturabileceği hasarlar fazla olan doğa kaynaklı olaylarıdır. Şayet insanoğlu gerekli tedbirleri alırsa, yer kabuğunun doğal ve önlenemeyen hareketi sonrasında açığa çıkan enerji ‘deprem’ diye adlandırılsa da zarara yol açmaz. Dünyanın jeolojik yapısı gereği birçok bölgede, ülkelerde depremler meydana gelir. Doğa kaynaklı bu olayların afete dönüşmesi ise bizlerin ‘sismik tehlike’ kavramını bilmesi, anlaması ve hem sosyal hem ekonomik anlamda meydana gelebilecek durumlara dayanıklı olma planları ve tedbirleriyle mümkündür. Nasıl ki binaları depreme dayanıklı, teknik standartlara uygun inşa etmek bir binanın depremden zarar görmesi riskini azaltırsa; mevcut bir binanın/konutun da depreme karşı hasar görmesine karşı ‘sigorta’ denilen risk transferi yöntemi ekonomik zararı azaltır. Deprem sigortası, özellikle depremlerden muzdarip olan ve zarar görmesi olası ülkelerde değişik şekillerde uygulamadadır. Gelişmiş ülkelerde yerleşik risk ve sigorta kültürü yaygın olduğundan, gelişmekte olan ülkelere göre çok daha etkili sigorta, özellikle depremlere karşı güvence sağlayan ‘deprem sigortası’ fikri, sistemi ve işleyişi mevcuttur.

Dünyada Deprem Sigortası

Bu bölümde dünyada depremlerin meydana geldiği çeşitli ülkelerdeki değişik deprem sigortası uygulamalarına değinilmiştir:

• Amerika Birleşik Devletleri: Ülkede batıda yer alan Kaliforniya Eyaleti’nde (San Fransisko şehri başta olmak üzere) depremlere çok sık rastlanır. Güney Amerika’dan başlayıp (örneğin Şili) Orta Amerika’da Meksika üzerinden kuzeye çıkan San Andreas Fayı aktif bir faydır. Kaliforniya’daki depremlerin esas nedeni bu faydaki kırılmalardır. San Andreas Fayı ülkemizdeki depremlerin birçoğunun oluşma nedeni olan Kuzey Anadolu Fayı ile yaş, salınım gibi bazı benzer özellikleri göstermektedir. Amerika Birleşik Devletleri’de ‘all-hazard’ yani bütün afetlere karşı hazırlıklı olunması politikası esastır ve uygulanmaktadır. Depremler açısından ele aldığımızda Kaliforniya Deprem Kurumu (California Earthquake AuthorityCEA) ülkedeki depremlerden oluşabilecek zararların azaltılması ve olası durumda hasarın karşılanması için uygulamada olan bir sigorta sistemidir. Türkiye’deki Doğal Afet Sigortaları Kurumu (DASK) kuruluş aşamasında CEA sistemini incelemiş olup, iyi yönlerini ülkemizdeki deprem sigortası sistemine adapte etmiştir. CEA 1996 yılında kurulmuştur. 2017 yılı itibarı ile Kaliforniya’da meydana gelecek depremlere karşı 14 milyar dolar ödeme gücü vardır.
• Japonya: Japonya, Pasifik Okyanusu’ndaki Ateş Çemberi (Ring of Fire) diye adlandırılan bölgede bulunan bir adalar topluluğudur. Ülkede deprem başta olmak üzere kasırga, tayfun, tsunami, nükleer ve insan kaynaklı tehlikeler gözlenmektedir. 1964 Niigata Depremi ve 1995 Kobe Depremleri, Japonya’nın afet yönetimine bakış açısını değiştirmiştir. Meydana gelen her olaydan alınan derslerle, afet yönetim sistemleri iyileştirilmiştir. 17 Ocak 1995’te dünyanın o zamanki 6. büyük liman ekonomisine sahip Kobe şehrinde büyük bir deprem meydana gelmiştir. Yaklaşık 6000 kişinin hayatını kaybettiği olayda can kayıplarının esas nedeni deprem sonrası meydana gelen yangınlar sonrasında çoğunluğu ahşap evlerde yaşayanların yangından etkilenmesidir. Japonya Deprem Reasürans Şirketi (Japanese Earthquake Reinsurance Company-JER) 1964 Niigata Depremi sonrasında deprem, tsunami ve volkanik patlamaların neden olabileceği zararları kapsamak amacıyla 30 Mayıs 1966’da kurulmuştur. Japonya Meteoroloji Ajansı (Japan Meteorological Agency) deprem, tsunami, heyelan, volkanik patlama gibi doğa kaynaklı afetler için hem toplumu bilgilendirme, hem de mümkün olan erken uyarı sistemlerini harekete geçirmekle sorumludur.
• Yeni Zelanda: Avustralya’nın batısında, Okyanusya kıtasında yer alan Yeni Zelanda, bulunduğu coğrafi konum açısından deprem, volkanik patlama, sel, tsunami, heyelan vb. birçok doğa kaynaklı afetlere maruz kalabilmektedir. 1944 yılında meydana gelen ve ülkeyi etkileyen deprem sonrasında, 1946 yılında, İkinci Dünya Savaşı’nı takiben bütün sigorta poliçelerine deprem riski eklenmiş ve hasarlar kapsama alınmıştır. 1946’da kurulan Yeni Zelanda Deprem Komisyonu deprem sigortası ve toplumun afetlere karşı kapasitesinin arttırılmasında önemli bir rol oynar. Şubat 2011’de Christchurch şehrinde meydana gelen depremde 185 can meydana gelmiştir. Birçok ülkede olduğu gibi yaşanmış bu olay, mevcut afet yönetim sisteminde iyileştirme ve düzenleme çalışmalarına sebep olmuştur. Ülke olarak sigortalılık oranı ve sigorta kültürü yüksek olan Yeni Zelanda’da, bu deprem sonrasında ödenen hasar tazminatları oldukça fazladır.
• Çin Halk Cumhuriyeti: Çin Halk Cumhuriyeti 5000 yıllık tarihi boyunca geniş coğrafyası ve kalabalık nüfusuyla deprem, seller, savaş, fırtına, tayfun, kıtlık, tren kazası, toprak kayması, salgınlar, maden kazaları, orman yangınları gibi birçok doğa, insan ve teknoloji kaynaklı afetlerden ve acil durumlardan etkilenmiştir. Temmuz 1976’daki Büyük Tangshan Depremi (Great Tangshan Earthquake) 20. yüzyılda en fazla can kaybına neden olan kaydedilmiş depremdir. İlk etapta 655000 olarak duyurulan ölü sayısı, Çin hükümeti tarafından yaklaşık 250000 olarak netleştirilmiş ve 164000 kişinin de yaralandığı bildirilmiştir. Bu sayısal fark afet ve acil durum yönetiminde doğru veri ve bilgiyi sağlamanın ve ulaşmanın ne kadar önemli olduğunu bize gösterir. Afet ve acil durumlarda temiz ve doğru bilgi ve veri en güvenilir ve tek ağızdan kamuoyuna duyurulmalıdır. Yoksa toplum boş yere birçok asılsız habere ve sansasyona inandırılmış olur. 1976’daki büyük depremin ardından, başka bir yıkıcı deprem Mayıs 2008’te Sichuan Eyaleti’nde meydana gelmiş ve 70000 kişi yaşamını yitirmiştir. Wenchuan Depremi olarak da bilinir. 1971 yılında, depremlere karşı izleme, araştırma ve müdahale etme amacıyla kurulmuş olan Ulusal Deprem Yönetimi (National Earthquake Admission) yeniden yapılandırılarak 1998 yılında Çin Deprem Yönetimi (China Earthquake Administration-CEA) adını almıştır. CEA’nın amacı depremlere karşı tedbir alma ve zarar azaltmaktır. Belediyelerde, illerde ve bölgelerde CEA’nın birimleri ve temsilcilikleri bulunmaktadır. CEA, yıllar boyunda depremlerle ilgili bilgi birikimi ve deneyime sahiptir. Temmuz 2005’te acil durumları yönetmek üzere Acil Durum Yönetimi Ofisi (Emergency Management Office) kurulmuştur. Ülkede halihazırda bir deprem sigortası uygulaması mevcut değildir, lakin uluslararası sistemleri incelemektedirler.
• Meksika: Meksika bulunduğu coğrafi konum itibarı ile jeolojik ve hidro-meteorolojik afetlere sıkça maruz kalmaktadır. Deprem, volkanik patlama, tsunami, heyelan, kasırga, orman yangınları, sel ve kuraklık başlıca olaylardır. Ülkede her sene büyüklüğü 4’ten büyük 90 civarında deprem meydana gelmektedir. Meksika’da Ekonomi Bakanlığı bünyesinde Afet Önleme Fonu (FONDEN) özellikle depremlere bağlı oluşabilecek zararlara karşı kullanılmaktadır. Eylül 1985’te başkent Mexico City’de meydana gelen, 6000 kişinin yaşamını yitirdiği yıkıcı deprem sonrasında 1986’da Meksika Hükümeti bu fonu başlatmıştır. Meksika’da her sene hükümet yaklaşık 1.5 milyar doları afetlere karşı zarar görebilir kamu binalarının yeniden yapılandırılması için harcamaktadır.
• Filipinler: Filipinler, Japonya’nın güneyinde üç ada parçasından oluşmuş bir ülkedir. Ateş Çemberi denilen bölgede yer aldığından deprem, volkanik patlamalar, tsunami, tayfun ve terör saldırıları belli başlı tehlikelerdendir. Filipinler’de afetlerin ekonomik zararlarını azaltmak üzere Tarım Sigortası sistemi etkin ve yaygın olarak kullanılmaktadır (Philippine Crop Insurance System). Benzer şekilde depremlerin ekonomik kayıplarını azaltabilmek içinse ülkemizdeki DASK sistemini de baz alan, kamuözel sigorta sistemi olarak Filipinler Deprem Sigortası Kurumu’nu kurma faaliyetleri 2013 yılında Asya Kalkınma Bankası’nın desteğiyle başlamıştır.
• Hindistan: Kalabalık bir nüfus ve farkli coğrafi bölgelerden, kültürlerden meydana gelen Hindistan’da deprem, heyelan, tsunami, sel, muson yağmurları, tayfun, nükleer sızıntı gibi birçok değişik afete rastlanmaktadır. 2001 Gujarat Depremi sonrasında mikro sigorta yöntemi ülkede ilk kez uygulanmış olup, gelir düzeyi düşük hanelerde evin hanımına ödeme yapılarak aile bütçesi desteklenmiş ve deprem sonrasında normal hayata dönüş süreci düzenlenmiştir.
• Pakistan: Bulunduğu coğrafya, nüfus ve ülke koşulları gereği Pakistan sel, deprem, çığ, heyelan, terör saldırıları, muson yağmurları gibi çeşitli tehlikelere maruz kalan ve afet yaşayan bir ülkedir. 2005 yılında kuzeyde Kaşmir Bölgesi’nde meydana gelen depremde yaklaşık 80000 kişi ölmüş, 4 milyona yakın kişi ise evsiz kalmıştır. Deprem sigortası uygulaması henüz mevcut değildir.
• Şili: Şili, Pasifik’teki Ateş Çemberi’nde yer alan ülkelerdendir. Deprem ve tsunami riski ülkenin belli başlı maruz kaldığı iki ana risk faktörüdür. Şubat 2010’da Şili açıklarında meydana gelmiş olan 8.8 büyüklüğündeki deprem (27F afeti olarak bilinir) bugüne kadar bir sismogram cihazının kaydetmiş olduğu en büyük altıncı depremdir. Şili, ülke olarak afet ve acil durum yönetimi konusunda yüksek bilince sahip bir toplumdur. Yapı Yönetmeliği en sağlam şekilde uygulanır. Karayipler Bölgesi’nde Haiti’de 2010 yılında meydana gelen deprem yüzbinlerce insanın can kaybına yol açmışken, o depremden daha güçlü olan Şili Depremi’nde binalar sağlam olduğu ve deprem yönetmeliğine uygun inşa edildiği için can kaybı 500 civarındadır. Depremlerin ekonomik kayıpları ise genellikle sigortacının sigortası diye adlandırabileceğimiz ‘reasürans’ sistemi ile en aza indirgenmektedir.
• Endonezya: Güney Asya’da yer alan ve gelişmekte olan ülkeler kategorisinde bulunan Endonezya’da deprem, tsunami, volkan patlaması, sel, kuraklık, kasırga, heyelan, salgın hastalıklar, terör ve sosyal çatışmalar gibi hem doğa, hem teknoloji hem de insan kaynaklı afetlere sıklıkla rastlanmaktadır. Aralık 2004 Hint Okyanusu’nda, Endonezya’nın Sumatra adası açıklarında meydana gelen 9.1 büyüklüğündeki deprem sonrası yoğun bir bölgede etkin olan tsunami sonrasında ondört ülkeden yaklaşık 250000 kişi hayatını kaybetmiştir. Endonezya’da Standart Endonezya Deprem Poliçesi adı verilen bir deprem sigorta sistemi mevcuttur. MAIPARK adı verilen sistem bünyesinde hem konut hem işyerlerine depremlere karşı sigorta teminatı sunmaktadır. 2015’ten beri faaldir.
• İran: İran, çoklu tehlike ve afetlerin yaşandığı bir coğrafyada yer alır. Bunların başlıcası kuraklık, sel, orman yangını, kum fırtınası, deprem gibi doğa kaynaklı tehlikelerdir. 2003 yılında Bam’da meydana gelen depremde 26000 kişi yaşamını yitirmiştir. Deprem sonrası Bam şehrinin yeniden yapılandırılması yapılmış iyi çalışmalara örnektir. 2018 yılı başında Kermanşah’da meydana gelen deprem sonrasında, devlete ait İran Sigorta Şirketi deprem sigortası sistemi için çalışmalara başlamıştır.

Türkiye’de Deprem Sigortası

1992 yıkıcı Erzincan Depremi ve sonrasında 1995 Dinar, 1998 Ceyhan depremleri ile beraber oluşan ekonomik kayıpların devlet bütçesine getirdiği ağır yük sonrasında, depremlerin yol açtığı bu kayıpların sadece ‘Devlet Baba’ nasılsa her şeyi öder zihniyetinden çıkıp; riskin hasar meydana gelmeden yönetilmesini esasına dayalı bir finansal mekanizma oluşturulması ihtiyacı ortaya çıkmıştır. 17 Ağustos 1999 Marmara Depremi’nin 45 saniyede yaklaşık 16-20 milyar dolar ekonomik kayıp oluşturması, bunun Gayri Safi Milli Hasıla’nın % 5-7 sine denk gelmesi korkunç rakamlardır. Buradan yola çıkarak depremlerin ekonomik kayıplarının karşılanması için dünyadaki benzer sistemler incelenmiş ve uygun görülen iki sistem olan Kaliforniya Deprem Kurumu ve Yeni Zelanda Deprem Komisyonu baz alınarak, ülkemiz şartlarına uyarlanarak, hızlı bir süreçle 25 Eylül 2000 tarihinde 587 No’lu Kanun Hükmünde Kararname ile ‘Doğal Afet Sigortaları Kurumu (DASK)’ yürürlüğe girmiştir. 18 Ağustos 2012’de ise bazı güncellemelerle 6305 Sayılı Kanun haline getirilmiştir.

DASK kar amacı gütmeyen bir kurumdur. Dünyada gelişmekte olan bir ülkede uygulamaya konulan ilk kamu özel sigorta havuzudur. Kamudur çünkü Kurum Hazine Müsteşarlığı Sigortacılık Genel Müdürlüğü’ne bağlıdır. Lakin operasyonel saha işlemlerini (poliçe alım satımı, hasar ödemeleri, bilgi işlem, halkla ilişkiler, eğitim faaliyetleri, reklam ve tanıtım kampanyaları vb) her beş yılda bir ihale usulüyle belirlenen özel bir sigorta şirketi yürütür. DASK’ın kurulduğu ilk devrede 2000-2005 arasında bu özel şirket Milli Reasürans’tır. Sonraki 2005- 2010, 2010-2015 ve 2015-2020 için Eureko Sigorta seçilmiştir. DASK, Zorunlu Deprem Sigortası (ZDS) satmaktadır. Sigorta poliçeleri 365 gün/yani 1 yıllık poliçelerdir. Prim denilen bir ücret ödenerek sigorta poliçesi satın alınır. ZDS sadece belediye sınırları içindeki konutlar için yapısal hasarları kapsar. Olası bir depremde konutta depreme bağlı oluşacak yapısal hasar; deprem sonrası ikincil tehlike olarak oluşan infilağa bağlı yapısal hasar; yer kaymasına bağlı yapısal hasar; yangına bağlı yapısal hasar ve tsunamiye bağlı yapısal hasarlar teminat kapsamı altındadır. Bunun dışındaki hiçbir kaybı DASK karşılamamaktadır. Örneğin yaralanmalar, kira kayıpları, evin içindeki mobilyalarınızın hasarı, enkaz kaldırma, iş kaybı vb. kırsal bölgelerde yer alan yapılar için ZDS satın alınamamakta ancak başka tür sigorta çeşitlerine başvurulabilmektedir.

ZDS için Türkiye’deki 5 deprem tehlike bölgesi (1 en yüksek tehlikeli-5 en düşük tehlikeli) ve 3 çeşit (yığma/kagir, betonarme ve diğer) esas olmak üzere 15 çeşit prim tarifesi uygulanmaktadır. Yani evin bulunduğu tehlike bölgesi, yüzölçümü, bina yaşı ve bina cinsi bilgilerini girerek DASK’ın internet sayfasında (https:// www.dask.gov.tr/) yıllık ne kadar deprem sigortası primi ödenmesi gerektiği hesaplanabilmektedir. DASK Zorunlu Deprem Sigortası Arayüzünde Sigorta Primi ve Sigorta Bedelinin belirlenmesi için binanın bulunduğu il, ilçe ve mahallesi, bina yapı tarzı, bina inşaa yılı, daire yüzölçümü, yenileme bilgisi, toplu bina indirimi gibi bilgilere ihtiyaç duyulmaktadır. Örnek bir hesaplamada; İstanbul, Silivri, Merkez de bulunan 2000-2006 yılları arasında, çelik veya betonarme karkas yapı tarzı ile inşaa edilmiş 200 metrekare daire yüzölçümüne sahip bir bina için örnek bir uygulama yapılmış ve sonuç olarak 178.000 TL Sigorta Bedeli ve 290,90 TL Sigorta Primi hesaplanmıştır.