Karar Modelleri Dersi 2. Ünite Özet

GİRİŞ

Bazı karar verme durumları basit bir yapıda değildir. Karar verme durumunun karmaşık olma nedenlerinden biri, karar vericinin karar problemiyle ilgili kontrol edemediği değişkenlerin belirsizlik durumudur.

Örneğin inşaat sektörüyle daha önce hiç ilgilenmemiş bir yatırımcı, bir yakınının önerisini kabul ederek hiçbir araştırma yapmadan yalnızca öneriyi yapan yakınına duyduğu güvenden hareketle, bir apartman inşaatına kar ortağı olarak girme kararı alır. Apartman inşaatı tamamlanır. Fakat inşaat tamamlandıktan sonraki üç dört yıl içinde apartman dairelerinin ancak %50’si alıcı bulur. Sonraki bir iki yıl içinde de durum değişmez. Umutların tükenmeye başladığı bir dönemde şehirdeki yeni adliye sarayının, apartmanın bulunduğu semte yapılacağı açıklanır. Bu açıklamadan sonra, adliye sarayına yakın büro açmak isteyen avukatların talepleri sonucu, yatırımcının ortağı olduğu apartman daireleri hızla ve yüksek fiyatlarla alıcı bulur. Bundan sonraki yıllarda apartmanın dairelerinin tamamı yatırım maliyetlerinin neredeyse beş katına satılır.

Bu örnekte, karar probleminde karar vericinin kontrol edemediği bir değişkenin olması (talep miktarı) ve bu değişkenin alacağı değerin yatırımın başında bilinmemesi durumu söz konusudur. Bununla birlikte kararın verilip uygulanmasından sonra kontrol edilemeyen değişkenin alacağı değer, verilen kararın sonucunu etkilemektedir. Bu ünitede, karar vermede belirsizlik ortamı ve belirsizlik ortamında karar probleminin çözümü için kullanılabilecek yaklaşımlar hakkında bilgi verilmektedir.

Belirsizlik Ortamında Karar Verme

Doğal durumların ortaya çıkışlarına ilişkin karar vericinin herhangi bir olasılık değerine sahip olmadığı duruma belirsizlik denir. Belirsizlik ortamında, karar verici karşı karşıya kaldığı karar probleminde hangi seçeneklere sahip olduğunu ve bu seçenekler seçildiğinde hangi doğal durumlarla karşılaşabileceğini bilir. Ama her seçenekte karşılaşabileceği doğal durumların ortaya çıkma olasılıklarını bilemez. Karar verici gelecekte karar probleminde etkili olabilecek doğal durumlardan hangisinin, hangi olasılıkla ortaya çıkacağını bilemediği için vereceği kararda nasıl bir riske girdiğini de hesaplayamaz. Karar verici, kararını problemde ortaya çıkan strateji tablosunda gösterilen sonuç değerlerine göre verir. Belirsizlik ortamında karar verme durumunda bulunan bir karar vericinin kullanabileceği ölçütler genel olarak karar vericinin içinde bulunduğu psikolojik durumu yansıtacak şekilde tasarlanmış ölçütlerdir.

İyimserlik Ölçütü

İyimserlik ölçütünde her ne olursa olsun “ benim için hep en iyi durumlar ortaya çıkar” felsefesi benimsenir. PLUNGER tarafından geliştirilen bu ölçüt, iyimser bir tutuma sahip karar vericinin yaklaşımını yansıtır. BU ölçüte göre karar verici her zaman şanslı olduğu ve gelecekte ortaya çıkabilecek durumlar içinden hep en iyisi ile karşılaşacağı varsayımıyla hareket eder. İyimser ölçütü yaklaşımında, karar verici hangi alternatifi seçerse seçsin, strateji tablosunun satırlarında yer alan her karar alternatifinin en yüksek kazanç veya en düşük maliyet değerleri ile karşı karşıya kalacağı düşünülür.

Karar verici kazanç yapılı bir problem ile karşılaştığında, öncelikle her karar alternatifi için strateji tablosunun satırlarında yer alan en büyük değerleri belirler. Daha sonra, belirlenen bu değerler içinden en büyük değere sahip karar alternatifi en iyi karar olarak seçilir. Karar verici maliyet yapılı bir problem ile karşılaştığında ise, önce her karar alternatifi için strateji tablosunun satırlarında yer alan en küçük değerleri belirler. Bu belirleme sonrasında, söz konusu bu değerler arasından en küçük değerli olan karar alternatifi ise en iyi karar olarak benimsenir.

Kötümserlik Ölçütü

Kötümserlik ölçütünde “benim için hep kötü durumlar ortaya çıkar” felsefesi benimsenir. WALD tarafından önerilen bu ölçütte karar verici kötümser bir yapıya sahip olup hangi stratejiyi seçerse seçsin kendisi için en kötü sonucu verecek doğal durumun gerçekleşeceğine inanır ve bu inançla karar verir. Kötümserlik ölçütü yaklaşımında karar verici hangi karar alternatifini seçerse seçsin, strateji tablosunun satırlarında yer alan her bir karar alternatifinin en düşük kazanç veya en yüksek maliyet değerleri ile karşı karşıya kalacağını düşünür. Kötümserlik ölçütünde karar verici, kazanç yapılı problemlerde “kazanabileceğim en küçük kazançlardan en büyüğünü seçerim” felsefesi ile hareket ederken maliyet yapılı problemlerde “ ortaya çıkabilecek maliyetlerden en küçüğünü seçerim” felsefesi ile hareket etmektedir.

Uzlaşma Ölçütü

Belirsizlik ortamında karar vermede iyimserlik ve kötümserlik iki uç durum olarak karşımıza çıkmaktadır. HURWICZ, karar probleminin doğasına ve karar vericinin içinde bulunduğu psikolojik duruma ilişkin daha esnek davranması amacı ile iyimserlik ve kötümserlik ölçütlerini bir arada kullanmasına imkân tanıyan bir ölçüt önermiştir. Uzlaşma olarak tanınan bu ölçütte, karar vericinin iyimserlik düzeyi alfa ile gösterilir. Hurwicx’in iyimserlik düzeyi olan alfa ? (alfa)’nın [0;1] kapalı aralığında değer aldığı varsayılır. ?, 1’e eşit karar verici iyimser, 0’a eşit kötümserdir. Uzlaşma ölçütüne göre karar vericinn benimseyeceği karar, kazanç yapılı problemlered, EnBüyük{ ?

EnBüyük { (s _ij )+ (1- ?) EnKüçük(sij)}

Maliyet yapılı problemlerde

EnKüçük{ ? EnKüçük(sij)+ (1- ?) EnBüyük(sij)}

Eş Olasılık Ölçütü

Eş olasılık ölçütünde, karar verme durumunda olan karar verici, ortaya çıkabilecek olayların eşit şansa sahip olduğu varsayımı ile hareket eder. LAPLACE, doğal durumlardan herhangi birinin ortaya çıkma olasılığının, diğerlerine göre daha yüksek ya da daha düşük olabileceği yönünde tutarlı bir neden olmadığında, her durumun aynı olasılıkla ortaya çıkabileceğini kabul ederek eş olasılık ölçütünü önermiştir.

Laplace ölçütünde her doğal durumun otaya çıkma olasılığının aynı olduğu kabul edildiğine göre, m doğal durum söz konusu ise j’inci durum Dj ‘nin ortaya çıkma olasılığı P(Dj) aşağıdaki gibi ifade edilebilir.

P(D _j ) =1/m , j= 1,2,3,…,m

Bu durumda karar ortamı risk ortamına dönüştürülmüş olur. Buna göre i’inci strateji (Ai) ‘nin beklenen değeri B(Ai) aşağıdaki gibi hesaplanır: