Web Okuryazarlığı Dersi 1. Ünite Özet

Giriş

Okuryazarlık hem bireysel hem de toplumsal açıdan gelişmişliğin göstergesi olan önemli bir kavramdır.

Okuryazarlık kavramı tarihsel süreçte, bilgi ihtiyacına göre sürekli gelişim göstermiştir. Bu değişimde sosyal, ekonomik ve teknolojik gelişmeler de etkili olmuştur.

Okuryazarlık Kavramı

Okuryazarlık;

• Alfabeye dayalı okuryazarlık,
• İşlevsel okuryazarlık,
• Eleştirel okuryazarlık,
• Yeni okuryazarlık,

olmak üzere dört döneme ayrılabilir.

Alfabeye dayalı okuryazarlık, okuryazarlığın sadece bir alfabeye dayalı yazılı metinleri çözümleyebilmeyi içerdiği dönemdir. İşlevsel okuryazarlık ile bireyler günlük hayat içerisinde katılımcı bireyler olmasına odaklanılmıştır. Eleştirel okuryazarlık ile sadece okuma değil okuduğunu sorgulamayı içermektedir. Yeni okuryazarlık dönemi ise, okuryazarlığın sadece kâğıt kalem olmaktan kurtulup teknoloji ile birleştiği dönemdir.

Okuryazarlık Kavramının Tarihsel Gelişimi

Alfabeye Dayalı Okuryazarlık

Okuryazarlıkta ilk dönem, okuryazarlığın sadece okuma ve yazma eylemleri anlamına geldiği alfabeye dayalı okuryazarlık dönemidir. Bu dönemin öncesinde okuryazarlık, iyi eğitimli olmak anlamında kullanılmaktaydı.

İşlevsel Okuryazarlık

Okuryazarlıkta ikinci dönem olan işlevsel okuryazarlık, bireyin okuryazarlığı hayatın içinde yaygın ve etkili biçimde kullandığı dönemdir.

Okuma ve yazma işlemini gerçekleştirebilen fakat bunu hayata uygulayamayan bir kişiye okuryazar denilebilir ama işlevsel okuryazar değildir.

İlk dönem olan alfabeye dayalı okuryazarlıktan işlevsel okuryazarlığa geçişin sebebi sadece okuma yazma becerilerini gerçekleştiren değil okuduğu bilgiyi anlayıp bu bilgileri günlük yaşama uygulayabilen insan ihtiyacının ortaya çıkmasıdır.

İşlevsel okuryazarlıkta ağırlık, okuma-yazma ve aritmetikle ilgili temel bilgi ve becerilerin öğrenilmesi ve bunların günlük yaşamda kullanılmasıdır. Bireyin sahip olduğu okuryazarlık becerileri yardımıyla içinde yaşadığı toplumda mesleki, sosyal, politik ve kültürel alanlarda, etkinliklerde bulunabilmesini hedefler.

Eleştirel Okuryazarlık

Eleştirel okuryazarlığın temeli eleştirel kuram (teori) ve eleştirel pedagojiye dayanmaktadır. Eleştirel pedagoji, mevcut eğitim sorunlarını tartışır. Okul kavramının ortaya çıkışı tüketim toplumunun sonucudur. Okul sistemi, insanları eğitelim hayat kaliteleri artsın felsefesinden ziyade endüstri devrimiyle birlikte fabrikalarda çalışacak kadar okuryazar olan ve temel becerilere sahip olan işçilere ihtiyaç duyulduğu için ortaya çıkmıştır. Eğitim sisteminin temel amacı ekonominin ihtiyacına göre birey yetiştirmektir. Eleştirel pedagojinin üzerinde durduğu en önemli konular kapitalizm ve neo-liberal ekonomi politikalarıdır. Bu politikaların eşitsizlik temeline dayandığı ve özellikle de devlet okulları aracılığı ile uyuşmuş beyinler yaratarak kendi geleceklerini sürdürme gayreti içinde oldukları belirtilmektedir.

Eleştirel pedagojinin üzerinde durduğu dört temel nokta vardır. Birincisi; eleştirel pedagoji, sadece okullaşma, müfredat ve eğitim politikası sorunlarıyla değil, sosyal adalet ve insanın kapasitesiyle de ilgilenir. İkincisi, eğitimin politika alanında çok derin biçimde kökleştiği inancı üzerine kuruludur. Üçüncüsü, eleştirel pedagoji, insani sorunların hafifletilmesine adanmıştır ki, bu durum, gerçek bir demokratik topluma ulaşma projesinin etik bir parçası olarak görülür. Dördüncüsü ise eleştirel pedagojinin savunucuları, bilhassa sorun yaşayan, yaşamları ayrımcılık ve yoksulluk acısından olumsuz etkilenen grup ve bireylerle ilgilenirler.

Eleştirel okuryazarlık üç temel ilkeye sahiptir.

1. Çok yönlü bakış açıları kullanarak metinde yer verilmeyen veya çekinik kalmış olan şeyleri hayal etmek ve düşünmek.
2. Özellikle güç açısından farklılıkları içeren ilişkileri incelemek ve çözümlemek
3. Toplumsal adalet için harekete geçmek amacıyla okuryazarlık uygulamalarını kullanmak.

Okuryazarlık kavramının ortaya çıkışı, toplumların bilgi gereksinimi ve yaşam pratiklerine göre farklılık göstermiştir.

Yeni Okuryazarlıklar

Günümüzde okuryazarlık kavramı anlam ve çeşitlilik kazanmıştır. Yeni okuryazarlıklar arasında, bilgi okuryazarlığı, teknoloji okuryazarlığı, bilgisayar okuryazarlığı, medya okuryazarlığı, web okuryazarlığı matematik okuryazarlığı, biyoloji okuryazarlığı, kimya okuryazarlığı, fen okuryazarlığı, sağlık okuryazarlığı, çevre okuryazarlığı, tarih okuryazarlığı, ekonomi okuryazarlığı, müzik okuryazarlığı vs. sayılabilir. Bunlardan başlıcaları:

• Bilgisayar okuryazarlığı,
• Teknoloji okuryazarlığı,
• Medya okuryazarlığı,
• Web okuryazarlığı,
• Bilgi okuryazarlığı

dır.

Yeni okuryazarlıkların ortaya çıkışındaki tetikleyici unsur, 1990’lı yıllardan itibaren gelişimi hız kazanan bilgi ve iletişim teknolojileridir. Bilgi ve iletişim teknolojilerindeki gelişme ile okuryazarlık kavramı alfabe ve kâğıt temelinden sıyrılmıştır. Yazılı metin dışında da görselleri kullanarak anlam oluşturma süreci ortaya çıkmıştır.

Bilgisayar Okuryazarlığı

Bilgisayar okuryazarlığı, bilgi edinmek, iletişim kurabilmek ve sorun çözebilmek için bilgisayar kullanabilme becerisidir.

Avrupa Bilgisayar Yetkinlik Sertifikası (European Computer Driving Licence, ECDL) programı bilgisayar okuryazarlığı konusunda standartları belirler. Bu program dört modülden oluşur. Birinci modül temel bilgisayar bilgilerini (kişisel bilgisayarların temel fiziksel yapısı, veri kaydı ve bellek gibi temel kavramlar, bilgi ağlarının genel durumu, bilgisayar güvenliği ve yasal konuları, işletim sistemlerinin temel fonksiyonlarını kullanabilme, masaüstü ortamını etkin biçimde işletebilme, dosya, dizin ve klasörleri yönetebilme, kopyalama, taşıma, silme, araçların yönetimi), ikinci modül temel web bilgisini (İnternet tarayıcılarının araçları, ayarları, güvenliği, İnternet tarayıcılarını kullanabilme, web’te arama yapabilme, telif hakları, veri korunumu, çevrim içi topluluklar, iletişim araçları, e-posta kullanımı), üçüncü modül kelime işlem programını (kelime işlem uygulamalarını, yeni belge oluşturma, düzenleme işlemleri ile yazımı bitirilmiş bir belgeyi yazıcıya hazır hale getirme gibi temel işlemleri) ve dördüncü modül (Tablolamanın temel kavramları; tablo düzenleme ve kullanma gibi tablolama uygulamaları birleştirerek temel işlemleri uygulayabilme, temel formül ve fonksiyonları kullanarak standart matematiksel ve mantıksal işlemleri başarıyla tamamlayabilme) hesap tablolarını içerir.

Günümüzde, bilgisayar teknolojileri her meslek dalında kullanıldığı için bilgisayar okuryazarlığı da önemli bir beceri haline gelmiştir.

Teknoloji Okuryazarlığı

Teknoloji okuryazarlığının teknolojinin doğasını anlama, teknoloji ve toplum arasındaki ilişkiyi anlama, tasarım süreçlerini anlama, teknoloji kullanma becerileri ve teknoloji seçebilme becerileri olmak üzere beş alt boyutu bulunmaktadır.

Teknolojinin doğasını anlama

Teknolojinin doğasını anlayabilmek için faaliyet alanını, özelliklerini, temel kavramlarını, diğer teknolojiler ve diğer alanlar arasındaki ilişkileri anlamak gerekir.

Teknoloji, tasarlama, geliştirme ve üretim süreçlerinden oluşur. Teknolojinin temel kavramlarını ise sistemler, kaynaklar, gereklilikler, optimizasyon ve fayda-maliyet dengesi, süreç ve kontroller oluşturur.

Sistem bir amaç için belli bir kurala bağlı birleştirilen parçalardan oluşan bütündür. Kaynak, bir kurumun işleyebilmesi için gerekli olan maddi ve manevi varlıklara denir. Gereklilikler, bir ürün veya sistem için geliştirilmesinde karşılaşılan her türlü değişkeni ve sınırlılığı ifade eder. Optimizasyon, bir ürünü, işlemi veya sistemi, en işlevsel, etkili veya olabildiğince mükemmele yakın olacak şekilde tasarlamak veya yapmak için kullanılan bir süreç veya yöntemdir. Fayda-maliyet dengesi; bir değerin diğerine tercih edilmesi gereken durumlarda kullanılır. Süreç; olguların ya da olayların belli bir taslağa uygun ve belli bir sonuca varacak biçimde düzenlenmesi ve art arda sıralanmasıdır. Kontroller, sistemlerin değişmesine neden olan bilgileri kullanan mekanizmalar ya da faaliyetlerdir.

Farklı teknoloji alanları birbiriyle ilişkili olabilir. Bu sebepten teknolojinin doğasını anlayabilmek için bu ilişkileri ve arasındaki bağlantıları bilmek gerekir.

Teknoloji ve Toplum Arasındaki İlişkiyi Anlama

Teknolojinin toplum üzerinde kültürel, sosyal, ekonomik ve politik olarak etkileri varken, toplum da teknolojinin gelişimini etkiler. Bu yüzden teknoloji okuryazarı bir bireyin, teknoloji ve toplum arasındaki ilişkiyi tarihsel süreçte birbirini nasıl etkilediklerini bilmesi gerekir. Teknolojinin bu etkileri bireysel ya da toplumsal anlamda istenen ya da istenmeyen sonuçlar doğurabilir. Teknoloji insanlar için yararlı olurken, etik olmayan durumlara yol açabilir. Bu yüzden, teknolojiyle ilgili kararlar alırken getireceği bütün sonuçları gözden geçirmek gerekir.

Teknolojiler insan hayatına refah getirse de beraberinde etik sorunları da getirebilmektedir. Teknoloji kullanımının çevreye etkileri de olumlu ya da olumsuz olabilir. Teknolojinin kendisi ne iyi ne kötüdür, kullanım şekline göre farklı etkiler yaratır. Teknoloji ile ilgili bir karara alınacağı zaman doğuracağı istenen, istenmeyen ve öngörülemeyen sosyal, kültürel, politik, ekonomik ve çevresel etkiler iyi hesaplanmalıdır.

Tasarım Süreçlerini Anlama

Bir teknoloji okuryazarının tasarım süreçlerini de anlaması beklenir.

Teknolojik tasarım, kendine has belirleyici ve ayırt edici özellikleri olan bir süreçtir. Amaçlıdır, belirli gereksinimler üzerine kuruludur, sistematiktir, tekrarlanır; yaratıcıdır ve olası pek çok çözüm yolu ortaya koyar. Mühendislik tasarımı, teknolojik tasarım süreçlerinin biraz daha daraltılmış ve özelleşmiş hâlidir. Mühendislik yaklaşımı elde edilen ürünün işlevselliği, güvenilirliği, üretilebilirliği, rekabet gücü, kullanılabilirliği, toplam maliyeti ve pazarlanabilirliğini de dikkate alınır.

Tasarım, fikirleri ürün veya sisteme dönüştüren süreçtir. Her tasarımın kendine has belirleyici ve ayırt edici özellikleri vardır. Bununla birlikte, teknolojik süreçlerde problemler sadece tasarımla çözülmez. Problem çözme süreçlerinde arıza ya da sorun giderme, araştırma ve geliştirme (Ar-Ge), buluş ve yenilik ve deney yapma da kullanılır.

Teknoloji Kullanma Becerileri

Teknoloji kullanma becerileri; tasarım yöntemini uygulayabilmeyi, ürünleri ve sistemleri kullanmayı, ürünlerin ve sistemlerin etkisini değerlendirmeyi kapsar. Teknoloji okuryazarı olmak teknolojik aletleri kullanabilmek değil bunları güvenli ve etkili biçimde kullanabilmek demektir. Bununla birlikte, teknoloji okuryazarı birey, ürünlerin ve sistemlerin etkisini değerlendirebilir.

Sunulan belirli bir ürün ya da sistem hakkında gerekirse veri toplama araçları geliştirerek bilgi toplayabilir, bu bilgileri sentezleyebilir, eğilimleri analiz edebilir ve olumlu ya da olumsuz etkileri hakkında sonuç çıkarabilir.

Teknoloji Seçebilme Becerileri

Bireyler günlük hayatın parçası olarak pek çok teknoloji arasından seçim yapmak zorunda kalmaktadır. Bu teknolojiler; sağlık teknolojileri, tarım ve ilgili bioteknolojiler, enerji ve güç teknolojileri, bilgi ve iletişim teknolojileri, ulaşım teknolojileri, üretim teknolojileri ve yapı teknolojileri şeklinde sınıflandırılabilir. Teknoloji okuryazarı bir bireyin bu teknolojiler ile ilgili sağlıklı seçimler yapabilmesi beklenir.

Sağlık teknolojileri; ilaçlar, aşılar, yapay organlar, sert ve yumuşak doku protezleri, teşhis ve tedavi amaçlı tıbbi cihazları kapsamaktadır. Tarım ve ilgili bioteknolojiler, hayvan ve bitki yetiştirme ile ilgili araç, gereç ve cihazı içermektedir. Enerji ve güç teknolojilerine, elektrik enerjisi, güneş, rüzgâr, dalga, hidrojen, atom ve kömür enerjisi gibi enerji üretimi için kullanılan teknolojiler örnek olarak verilebilir. Bilginin toplanmasını, işlemesini, depolanmasını, ağlar aracılığı ile bir yerden bir yere iletilmesini sağlayan teknolojilere bilgi ve iletişim teknolojileri denir. Ulaşım teknolojileri; kara, hava ve deniz taşımacılığında kullanılan araba, tren, gemi, uçak gibi araçlar ulaşım teknolojilerini oluşturmaktadır. Teknoloji okuryazarı, birey bu teknolojiler ile ilgili sağlıklı seçimler yapabilecek genel bilgi birikimine ve beceriye sahiptir.

Medya Okuryazarlığı

Medya, kişilere veya kitlelere ulaşmak için kullanılan her türden sözlü, yazılı, basılı, görsel metin ve imgeleri içeren iletişim araçlarının tümüne denir. Medya okuryazarlığı; değişik yapıdaki medya mesajlarına ulaşma, mesajları analiz etme, değerlendirme ve medya mesajı oluşturup kullanabilme becerisine denir. Medya okuryazarlığı, UNESCO’nun yayınladığı Medya Eğitim Bildirgesi ile ulusları nitelik kazanmıştır. Medya okuryazarlığının amacı bireylere iletileri çözümleyip anlamlandırma yeteneği kazandırmaktır. Medya okuryazarlığının temel kavramları; üretim, dil, temsiliyet ve hedef kitledir.

Üretim, medya içeriklerinin üretim sürecinin analiz edilip sorgulanması ile ilgilidir. Medyada kullanılan dilin analizi için anlamı oluşturmada dilin nasıl kullanıldığına, dil kullanımındaki kurallara, kodlara, kuralları içerik türlerine göre nasıl değiştiğine, imge, ses ve sözcüklerin nasıl birleştirildiği ve kullanılan teknolojinin anlamı nasıl etkilediğine odaklanılır. Temsiliyet; medya içeriklerinin gerçekçiliğinin, doğruluğunun, varlığının, nesnelliğinin, sınıflaştırma yapıp yapmadığının, nasıl yorumlama yapıldığının ve ne tür etkiler yarattığının incelenmesidir. Hedef kitle ise; hedef almak, hitap, dağıtım, kullanım, anlam, haz ve sosyal farklılıklar kavramları üzerinden incelenir.

Bir medya okuryazarı bireyin yanıtlaması beklenen sorular şunlardır:

1. Bu mesajı kim yarattı?
2. Dikkatimi çekmek için hangi teknikler kullanılmıştır?
3. Başka insanlar bu mesajı benden farklı olarak nasıl anlayabilir?
4. Bu mesajda hangi yaşam tarzları, değerler ve bakış açıları temsil edilmektedir, hangileri dışlanarak dâhil edilmemiştir?
5. Bu mesaj niye gönderilmiş?

Medya okuryazarlığı becerileri, düşük seviye ve yüksek seviye olmak üzere ikiye ayrılır. Düşük seviye becerilere sahip olan bireyler sadece medya ürünlerini tanıyıp, takip edip, izlerken, yüksek seviye medya okuryazarları bunları yorumlayıp tartışıp farklı türden medya araçları ile mesajları iletip paylaşabilirler.

Web Okuryazarlığı

Web okuryazarlığı genel anlamda bilgi ağlarından bulunan bilgiyi tanımlama, erişme ve kullanma becerisidir.

Bilgi okuryazarlığı, geçmişte özellikle iş yaşamında gerekli olan problem çözme ve karar verme becerilerine odaklanırken, gün geçtikçe başta eleştirel düşünme becerisi olmak üzere uyum sağlama, ekip çalışması yapabilme ve iletişim gibi diğer üst düzey düşünme becerilerini de içine almıştır.

ACRL tarafından oluşturulan yükseköğrenim için bilgi okuryazarlığı yeterlilik standartlarına göre ise bilgi okuryazarı bireylerin nitelikleri şunlardır:

• Gereksinim duydukları bilginin boyutunu ve yapısını belirlerler.
• Gereksinim duydukları bilgiye etkin ve etkili olarak erişirler.
• Bilgiyi ve bilgi kaynaklarını eleştirel olarak değerlendirirler ve seçmiş oldukları bilgiyi kendi bilgi tabanları ve değer sistemleri içerisinde birleştirirler.
• Bireysel veya bir grubun üyesi olarak özel bir amacın gerçekleştirilmesinde bilgiyi etkili bir biçimde kullanırlar.
• Bilginin önündeki yasal, ekonomik ve sosyal sorunlarını bilirler ve bilgiyi etik ve yasalara uygun olarak kullanırlar.