Dış Ticaretle İlgili Kurumlar ve Kuruluşlar Dersi 7. Ünite Özet

Giriş

Türkiye Cumhuriyeti’nin kuruluşundan sonraki yıllarda savaştan çıkmış olan ülkenin üretim gücü yok denecek düzeydeydi. Mustafa Kemal Atatürk, böyle bir ekonomik ortamda ülkenin kalkınmasının sağlanmasında devletin etkin rol alması ve sanayinin oluşmasında öncü olması gerekliliğinden hareketle, devletin etkin olduğu bir kalkınma stratejisi ile hareket etmiştir. Devletçilik ilkesi doğrultusunda ülkeye sıfırdan bir üretim yapısı oluşturulmuştur. İlerleyen süreçte 1980’li yıllara kadar devletin etkin olduğu, ithal ikameci politikalarla özel sektörün güçlendirilmeye çalışıldığı bir süreç yaşanmıştır. Ancak dünya ekonomisinde yaşanan gelişmeler, uygulanan çeşitli ekonomi politikaları, ithal ikameci politikaların kalkınmadaki etkinliğinin düşük seviyede kaldığını ve kalkınmada ihracata yönelik politikaların daha etkin olduğu düşüncesini ortaya çıkarmıştır. Dış ticaretteki bu gelişme, dış ticarete yönelik üretimin artmasının yanı sıra çeşitli mesleklerin ve mesleki oluşumların da ortaya çıkmasına neden olmuştur.

Yurt İçindeki Sivil Meslek Kuruluşları ve Bu Kuruluşların Dış Ticaretteki Yeri

Türkiye iş hayatında, özellikle KOBİ niteliğindeki firmaların desteğe ihtiyaçları vardır. Gerek kamu ve gerekse sivil meslek kuruluşları bu firmaların var olan imkânları ile yerine getiremeyecekleri faaliyetleri firmalara sunabilmekte ve iş hayatında var olabilmeleri ve ilerleyebilmelerine yardım etmektedirler. Türkiye’de iş hayatında faaliyet gösteren sivil meslek kuruluşları şunlardır: Odalar, borsalar, dernekler, kooperatifler ve ihracatçı birlikleri.
Odalar, üyelerinin müşterek ihtiyaçlarını karşılamak, mesleki faaliyetlerini kolaylaştırmak, mesleğin genel menfaatlere uygun olarak gelişmesini sağlamak, mensuplarının birbirleri ve halk ile olan ilişkilerinde dürüstlüğü ve güveni hâkim kılmak üzere mesleki disiplin, ahlak ve dayanışmayı korumak temel amacıyla faaliyetlerini yönlendirmektedir. Odaların çalışma alanları, çevre illeri de kapsayacak şekilde ve o illerde ilgili oda kuruluncaya kadar geçerli olmak üzere, TOBB Yönetim Kurulu tarafından genişletilebilir veya daraltılabilir.

5174 Sayılı Kanunun 12. Maddesinde odaların görevleri şu şekilde sıralanmıştır:

• Meslek ahlâkını, disiplini ve dayanışmayı korumak ve geliştirmek, ticaret ve sanayinin kamu yararına uygun olarak gelişmesine çalışmak,
• Ticaret ve sanayiyi ilgilendiren bilgi ve haberleri derleyerek ilgililere ulaştırmak, ilgili kanunlar çerçevesinde resmî makamlarca istenecek bilgileri vermek ve özellikle üyelerinin mesleklerini icrada ihtiyaç duyabilecekleri her çeşit bilgiyi, başvuruları durumunda kendilerine vermek veya bunların elde edilmesini kolaylaştırmak, elektronik ticaret ve internet ağları konusunda üyelerine yol gösterecek girişimlerde bulunmak, bu konularda gerekli alt yapıyı kurmak ve işletmek,
• Ticaret ve sanayiye ait her türlü incelemeleri yapmak, bölgeleri içindeki iktisadî, ticarî ve sınaî faaliyetlere ait endeks ve istatistikleri tutmak, başlıca maddelerin piyasa fiyatlarını takip ve kaydetmek ve bunları uygun vasıtalarla yaymak,
• 5174 Sayılı Kanunun 26. Maddesindeki belgeleri düzenlemek ve onaylamak,
• Meslek faaliyetlerine ait konularda resmî makamlara teklif, dilek ve başvurularda bulunmak; üyelerinin tamamının veya bir kesiminin meslekî menfaati olduğu takdirde meclis kararı ile bu üyeleri adına veya kendi adına dava açmak,
• Çalışma alanları içindeki ticarî ve sınaî örf, adet ve teamülleri tespit etmek, T.C. Ticaret Bakanlığının onayına sunmak ve ilân etmek,
• Üyeleri tarafından uyulması zorunlu meslekî karar almak,
• Yurt içi ve yurt dışı fuar ve sergilere katılmak, Gerektiğinde 507 sayılı Esnaf ve Küçük Sanatkârlar Kanununun 125 inci maddesinde sayılan mal ve hizmetlerin azamî fiyat tarifelerini, kendi üyeleri için, T.C. Ticaret Bakanlığı’nca çıkarılacak yönetmeliğe uygun olarak tespit etmek ve onaylamak,
• Deniz ticaretinin kamu yararına, millî ulaştırma ve deniz ticareti politikasına uygun şekilde gelişmesine çalışmak,
• Millî ve milletlerarası deniz ticaretine ait incelemeler yapmak ve bu konudaki bilgileri sağlamak, Türkiye limanları arası ve yurt dışı navlun, acente komisyonu ve ücretleri ile liman masrafları gibi bilgileri toplamak ve bunları mümkün olan vasıtalarla en seri şekilde yaymak, dünya deniz ticaretindeki en son gelişmeleri izlemek, istatistikler tutmak ve bunları ilgililere duyurmak,
• Deniz ticaretine ait ticarî örf, teamül ve uygulamaları tespit ve ilân etmek, navlun anlaşmaları, konişmento ve benzeri evraka ait tip formları hazırlamak,
• Yabancı gemi sahip ve donatanları ile denizcilikle ilgili müesseselere Türkiye limanlarının imkânları, çalışma şekilleri, tarifeleri ve liman masrafları hakkında bilgi vermek ve onlardan benzeri bilgileri sağlamak,
• Deniz ticareti ile ilgili milletlerarası kuruluşlara üye olmak ve delege bulundurmak,
• İlgililerin talebi üzerine deniz ticareti ile ilgili ihtilaflarda hakemlik yapmak,
• Deniz acenteliği hizmet ücret tarifelerini hazırlamak ve T.C. Ticaret Bakanlığının onayına sunmak,
• Sair mevzuatın verdiği görevlerle, ilgili kanunlar çerçevesinde TOBB ve T.C. Ticaret Bakanlığınca verilecek görevleri yapmak,
• TOBB’un belirlediği standartlara göre üye kayıtlarını tutmak ve üyelik aidatlarına ilişkin belgeleri saklamak ve bunları TOBB’a talep halinde bildirmek,
• Mevzuatla bakanlıklara veya diğer kamu kurum ve kuruluşlarına verilen işlerin, bu Kanun’da belirtilen kuruluş amaçları ve görev alanı çerçevesinde odalara tevdii halinde bu işleri yürütmek,
• Üyelerinin ihtiyacı olan belgeleri vermek ve bunlara ilişkin gerekli hizmetleri yapmak,
• Yurt içi fuarlar konusunda yapılacak müracaatları değerlendirip TOBB’a teklifte bulunmak,
• Üyeleri hakkındaki tüketici şikâyetlerini incelemek ve kuruluş amaçları doğrultusunda diğer faaliyetlerde bulunmak,
• Ticaret ve sanayi odalarınca, odaları ayrı olan illerde ise sanayi odalarınca sanayiciler için kapasite raporları düzenlemek,
• Ticaret mallarının niteliklerinin belirlenmesine yönelik laboratuvarlar kurmak veya bunlara iştirak etmek, uluslararası kalibrasyon, test ölçme laboratuvarı kurmak veya iştirak etmek, belgelendirme hizmetleri sunmak,
• T.C. Milli Eğitim Bakanlığının izin ve denetiminde ticaret, denizcilik ve sanayi ile ilgili kursları açmak, açılan kurslara yardımda bulunmak, yurt içinde ve dışında ihtiyaç duyulan alanlar için öğrenci okutmak ve stajyer bulundurmak; meslekî ve teknik eğitim ve öğretimi geliştirme ve yönlendirme çalışmaları yapmak, kendi üyelerinin işyerleriyle sınırlı olmak üzere, 3308 sayılı Meslekî Eğitim Kanunu kapsamına alınmamış meslek dallarında bu uygulamaya ilişkin belgeleri düzenlemek,
• İlgililerin talebi halinde, ticarî ve sınaî ihtilaflarda hakem olmak, tahkim kurulları oluşturmak,
• Açılmış veya açılacak olan sergiler, panayırlar, umumi mağazalar, depolar, müzeler ve kütüphanelere katılmak,
• Yetkili bakanlıkça uygun görülen alanlarda sanayi siteleri, endüstri bölgeleri, organize sanayi bölgeleri, teknoloji geliştirme bölgeleri, teknoparklar, teknoloji merkezleri kurmak ve yönetmek; 3218 sayılı Serbest Bölgeler Kanunu çerçevesinde serbest bölge kurucu ve işleticisi veya işleticisi olmak, antrepo işletmek ve fuar alanları, kongre merkezleri ile ticaret merkezleri kurmak, işletmek veya kurulmuş olanlara iştirak etmek.

Çalışma alanları bulundukları il sınırı olan Borsalar , T.C. Ticaret Bakanlığı kararıyla, ilgi alanlarındaki maddelerin alım satımı ve borsada oluşan fiyatlarının tespit, tescil ve ilânı faaliyetlerini yerine getirmek üzere kurulurlar.

5174 Sayılı Kanunun 34. Maddesinde borsaların görevleri şu şekilde sıralanmıştır:

• Borsaya dahil maddelerin, borsada alım satımını tanzim ve tescil etmek,
• Borsaya dahil maddelerin borsada oluşan her günkü fiyatlarını usulü dairesinde tespit ve ilân etmek,
• Alıcı ve satıcının, teslim ve teslim alma ile ödeme bakımından yükümlülüklerini, muamelelerin tasfiye şartlarını, fiyatlar üzerinde etkili şartları ve ihtilaf doğduğunda ihtiyari tahkim usullerini gösteren ve Birliğin onayıyla yürürlüğe girecek genel düzenlemeler yapmak,
• Yurt içi ve yurt dışı borsa ve piyasaları takip ederek fiyat haberleşmesi yapmak, elektronik ticaret ve internet ağları konusunda üyelerine yol göstermek,
• 5174 Sayılı Kanunun 51. Maddesindeki belgeleri düzenlemek ve onaylamak,
• Borsaya dahil maddelerin tiplerini ve vasıflarını tespit etmek üzere laboratuvar ve teknik bürolar kurmak veya kurulmuşlara iştirak etmek,
• Bölgeleri içindeki borsaya ilişkin örf, adet ve teamülleri tespit etmek, T.C. Ticaret Bakanlığının onayına sunmak ve ilân etmek,
• Borsa faaliyetlerine ait konularda ilgili resmî makamlara teklif, dilek ve başvurularda bulunmak; üyelerinin tamamı veya bir kesiminin menfaati olduğu takdirde bu üyeleri adına veya kendi adına dava açmak,
• Rekabeti bozucu etkileri olabilecek anlaşma, karar ve uyumlu eylem niteliğindeki uygulamaları izlemek ve tespiti halinde ilgili makamlara bildirmek,
• Mevzuatla bakanlıklara veya diğer kamu kurum ve kuruluşlarına verilen işlerin, bu 5174 Sayılı Kanunda belirtilen kuruluş amaçları ve görev alanı çerçevesinde borsalara tevdii halinde bu işleri yürütmek,
• Üyelerinin ihtiyacı olan belgeleri vermek ve bunlara ilişkin gerekli hizmetleri yapmak,
• Yurt içi fuarlar konusunda yapılacak müracaatları değerlendirip TOBB’ne teklifte bulunmak.

Dernekler , kanunlarla yasaklanmamış belirli ve ortak bir amacı gerçekleştirmek üzere, en az yedi gerçek veya tüzel kişinin, bilgi ve çalışmalarını sürekli olarak birleştirmek suretiyle oluşturdukları tüzel kişiliğe sahip kişi topluluklarıdır. Türkiye’de kamu yararına çalışan çok sayıda dernek vardır. Bunların içerisinden öne çıkan ulusal kamu yararına ekonomik ve ticari faaliyetlere ilişkin dernekler ise şunlardır:

• Uluslararası İş Birliği ve Yardımlaşma Derneği
• Türkiye Ziraatçılar Derneği
• Türkiye Ekonomi Kurumu Derneği
• Türkiye Bilişim Derneği
• Türk Sanayicileri ve İş Adamları Derneği
• Türk Kooperatifçilik Kurumu Derneği
• Türkiye Turing Otomobil Kurumu Derneği
• Türkiye Ziraatçılar Derneği

Kooperatifler , ortaklarının belirli ekonomik menfaatlerini ve özellikle meslek veya geçimlerine ait ihtiyaçlarını iş gücü ve parasal katkılarıyla karşılıklı yardım, dayanışma ve kefalet suretiyle sağlayıp korumak amacıyla faaliyet gösteren işletmelerdir.

İhracatçı birlikleri, ihracatçıları örgütlendirmek ve iş birliğini geliştirmek suretiyle ihracatı artırarak ekonomik gelişmeye katkıda bulunmak amacıyla kurulmuştur.

5910 Sayılı Kanunun 3. Maddesinde ihracatçı birliklerinin görevleri şu şekilde sıralanmıştır:

• Dış ticarete ve yurt dışı hizmetlere ilişkin konularda çalışmalar yapmak, bu kapsamda; kamu kurum ve kuruluşları, sivil toplum kuruluşları ve ulusal ve uluslararası kuruluşlar nezdinde üyelerinin menfaatlerini ülke çıkarları çerçevesinde koruyucu ve geliştirici çalışmalar yapmak,
• İhracatçılar arasında mesleki ahlâk ve dayanışmayı sağlamak,
• TİM’in görüşünü ve T.C. Ticaret Bakanlığının onayını almak kaydıyla sektörü ile ilgili mevcut eğitim ve öğretim kurumlarına yardımda bulunmak, yenilerinin kurulmasına öncülük etmek ve katkıda bulunmak,
• TİM’in görüşünü ve T.C. Ticaret Bakanlığının onayını almak kaydıyla; amaç ve görevlerini gerçekleştirmeye yönelik vakıf kurmak veya kurulmuş olanlara iştirak etmek, bütçe imkânları çerçevesinde gerektiğinde mal ve hizmet almak, yaptırmak, satmak, kiralamak, rehin ve ipotek işlemleri tesis etmek ve kaldırmak, gerektiğinde iştigal sahası ile ilgili ortak hizmet verecek şirket, dernek, tesis ve işletmeler kurmak, kurulmuş olanlara iştirak etmek, laboratuvar, test, muayene ve belgelendirme konularında üyelerini desteklemek, fuar, sergi ve tanıtım faaliyetlerini düzenlemek, düzenlenecek fuar ve sergilere iştirak etmek ve tanıtım faaliyetlerinde bulunmak,
• TIR karneleri, ATA, A.TR ve EUR.1 dolaşım belgeleri, menşe şahadetnameleri ve EAN-UCC çizgi kod işlemleri, mal ve hizmetlerin uluslararası ticaretindeki beyanname, vesika ve benzeri belgelerin düzenlenmesi ve/veya onaylanması işlemlerini gerçekleştirmek,
• TİM tarafından verilecek dış ticarete ilişkin diğer görevleri yapmak.

Yurt İçinde Dış Ticarete Yönelik İş Alanları

Günümüz ekonomik hayatına bakıldığında dış ticarete yönelik olarak şu meslek ve iş kollarının faaliyet gösterdiği görülmektedir:

• Gümrük Müşavirlikleri
• Dış Ticaret Firmaları
• Dış Ticaret Sermaye Şirketleri ve Sektörel Dış Ticaret
• Şirketleri
• Finans Firmaları
• Antrepo Firmaları
• Lojistik ve Kargo Firmaları
• Sigorta Firmaları
• Uluslararası Gözetim Firmaları
• Laboratuvarlar, Ölçüm ve Analiz Merkezleri

T.C. Ticaret Bakanlığı tarafından yetkilendirilen Gümrük Müşavirleri , ihracatçıları temsilen gümrükleme işlemlerini yerine getiren firmalardır. Gümrük Yönetmeliğinin 563. Maddesinde Gümrük Müşavirlerinin sorumlulukları şu şekilde sıralanmıştır:

• Gümrük müşavirleri imzaladıkları beyanname ile ilgili cezai hükümlerin uygulanması açısından beyannamede belirtilen bilgiler ile beyannameye ekli belgelerin doğruluğundan ve ilgili rejimin gerektirdiği bütün yükümlülüklere uyulmasından, Gümrük Kanununun 181 inci maddesinin ikinci fıkrası saklı kalmak kaydıyla, sorumludur.
• Gümrük müşavirleri; şahıslarına ve şirketlerine ait ibrazı zorunlu izin belge numarası, şirket adı, imza sirküleri, ticaret sicil gazetesi vb. bilgi ve belgelerde değişiklik olması halinde bunları bir hafta içinde gümrük müşavirleri derneklerine bildirirler.
• Gümrük müşavirleri yanlarında çalışan müşavir yardımcıları ve stajyerlerin görevden ayrılmaları halinde, bunlar için ilişik kesme belgesi düzenler ve yanlarında çalışmaya başlayacaklardan da bu belgeyi arar.
• Herhangi bir gümrük müşavirliği şirketine bağlı olmaksızın müstakil olarak dolaylı temsilci sıfatıyla gümrük işlemlerini takip eden gümrük müşavirleri, gördükleri hizmet karşılığında elde edecekleri her tür gelir için hesabına beyanda bulundukları kişi veya kuruluş ya da taşımacılara serbest meslek makbuzu düzenlemek zorundadır.
• Şirketler gördükleri hizmet karşılığında elde edecekleri gelirleri için gümrük beyannamesinde hesabına beyanda bulundukları kişi veya kuruluşlara şirketleri adına fatura kesmek ve bunu muhasebe kayıtlarında göstermek zorundadır.
• Gümrük müşavirleri mesleki faaliyetlerini gerçek kişi olarak veya tüzel kişilik oluşturarak sürdürebilirler.

Dış ticaret firmaları , Üreten, ürettiğini ulusal ve uluslararası piyasalarda satan üretici ihracatçı firmaların yanı sıra ulusal ve uluslararası piyasalarda faaliyette bulunan üretici firmalardan ürünleri alarak ulusal ve uluslararası piyasalarda pazarlayan firmalardır.

Dış Ticaret Sermaye Şirketleri ve Sektörel Dış Ticaret Şirketleri uygulamaları, Türk iş hayatının önemli unsurları olan KOBİ’lerin desteklenmesinin yanı sıra tüm Türkiye ekonomisinin iş hayatına dair öncelikli politikaların içinde yer almaktadır. Teşvik ve destek uygulamaları kapsamında birçok faaliyetin gerçekleştirildiği Türk ekonomisinde şirketlerin belli kolaylıklardan faydalanmasında gerçekleştirilen uygulamalardan biri de “Dış Ticaret Sermaye Şirketleri” ve “Sektörel Dış Ticaret Şirketleri” statüsüdür. “Dış Ticaret Sermaye Şirketleri” statüsü ile Türk iş dünyasındaki şirketlerin, yapılarının çok ortaklı yapıya dönüştürülerek yönetim ve karar alma süreçlerinin belli standartlarda ve doğru bir şekilde gerçekleştirmek suretiyle sağlanan verimlilik artışı ve maliyet düşüşü ile ekonomik hayatta kalmalarını kolaylaştırmak amaçlanmıştır.

Finans firmaları ellerindeki finans olanaklarını talep edenlere belli bir faiz karşılığında vermekte ve bu faizin sağlamış olduğu gelirden maliyetlerini düştükten sonra ortaya çıkan farkı yani kârı elde etmeye çalışmaktadır.

Antrepo , gümrüklemeye tabi ürünlerin yurt dışına çıkmadan önce ya da Türk gümrüğünden geçmeden önce gümrükleme işlemleri sürecinde gümrükleme işlemleri tamamlanana ve sevke hazır hâle gelene kadar muhafaza edildiği diğer bir deyişle depolandığı alanlardır. Firmaların kendi faaliyetleri için kullandıkları antrepoları olabilir, bu durumda herhangi bir ücret ödemeksizin yine Antrepo Rejimi esasları çerçevesinde ürünlerini depolayabilir.

Üretilen ürünün uluslararası piyasalardaki alıcılara ulaştırılması ya da uluslararası piyasalardan alınan bir ürünün yurt içindeki alıcılara teslimi, hem riskli hem maliyetli ve hem de büyük efor gerektiren bir faaliyettir. Bu faaliyetin yerine getirilmesinde de Lojistik ve Kargo firmaları önemli görevler üstlenmiştir.

Dış ticarete konu olan malların sorunsuz bir şekilde müşteriye ulaştırılması çabası içerisinde oluşabilecek olaylar sonucunda, bu malların zayi olarak hem alıcıya ve hem de satıcıya olan mali yükünün telafi edilmesinde sigorta sistemi ve sigorta firmaları önemli katkı sağlamaktadır.

Dış ticarete konu malların kalitesinin ve miktarının kontrolü; depolama, yükleme, boşaltma ve nakil esnasındaki durumunun tespiti ile döviz kuru ve mali şartlar da dâhil olmak üzere fiyatının ve gümrük sınıflandırmasının doğruluğunun saptanması konularının önemi Gözetim Şirketlerinin sisteme dâhil edilmesini zorunlu kılmıştır. Türkiye’de Uluslararası Gözetim Şirketi statüsü almak isteyen firmaların T.C. Ticaret Bakanlığına başvurmaları gerekmektedir.

Dış ticarete konu olan malların ulusal ve uluslararası standartlara uygunluğunun tespitinde laboratuvarlar, ölçüm ve analiz merkezleri önemli katkılar sağlamaktadır.