XVI-XIX. Yüzyıllar Türk Dili Dersi 5. Ünite Sorularla Öğrenelim

Ünlem Grubunu oluşturan ünlem ifadeleri nelerdir?

? Bre çağırma, haykırma, kızgınlık, dikkat çekmek ve hitap için kullanılır. “Bre oğullar!, Bre gaziler!,” ? Hey, behey hitaplarda ve dikkat çekmek amacıyla söylenir. “Hey ömrlerimin varı!,” ? Ey, hey ünlemleri hitaplarda ve çağırmalarda kullanılır. “Ey peder! Ey imdi baba!,” ? Yâ ünlemi din ve devlet büyüklerine hitapta kullanılır.”Yâ Hayy!, Yâ Kayyum!,” ? Gör, bak, baka a ünlemleri ricada bulunmak, dikkat çekmek, uyarmak ve konuyu vurgulamak için kullanılır.”Bak a cânım hacı baba!, Bak a Yıldırım!,” ? Âh, a, âh cânum/cânım, cânum/cânım ünlemleri dostluk, sevgi ve samimiyet bildirir. “Âh cânım!, A benim cânım!,” ? Amân, hay, sakın, vay, ay vay edatları, uyarı, can sıkıntısı, hoşnutsuzluk bildirir. “Amân ey ümmet- i Muhammed, âmân!,”

Aitlik grubunu örneklendiriniz

Aitlik Grubu : “Avlonya ile Delvinye mâbeynindeki Dukad dağlarında sâkin olurlar.”

Birleşik Fiil türleri nelerdir?

? İsim ile fiilden oluşanlar: Ş âd eyledi, ziyâret eyleyecek, selâm verdi, aleyk alup, mahrûm koma, karâr etdiğimizde, güzer edemeyüp.... ? Fiil ile fiil olarak: Ol gice Sultan Mustafa dahi merhum olunmuş¸ bulundu.

Birleşik isimler nelerdir?

Birleşik İsim: Kara Haydaroğlu, Evliya Çelebi, Karaca Ahmed, Birleşik Kelime Olarak Birleşik İsimler :Kızılırmak, Beğbâzârı, Nallıhân, Hasankal’ası...

Unvan Grubunun kullanımı söz diziminde nerede bulunur?

Ağa, beğ/bey, devletlü/devletli, efendi, han, hazretleri, paşa gibi unvanlar ve hitap ifadeleri genel olarak isimlerden sonra gelir. Ancak derviş, mevla ve şeyh gibi unvanlar isimlerden önce kullanılır.

İç içe Birleşik Cümle nedir, örnek vererek açıklayınız.

Daha çok eydür/eydir, eyitdüm, dedi, deyüp veya deyü kelimeleriyle ana cümleye bağlanan iç cümleye sahip birleşik cümlelerdir. Bazen bu cümleler kalıplaşmış¸ ifadeler olmadan da doğrudan ana cümleye bağlanabilirler. Bu tür cümlelerde iç cümle genel olarak ana cümleyi durum, kaynak, sebep, sonuç veya zaman bakımından zarf görevi yüklenerek açıklar. “Benden emîn ol!” deyü bu cevâhir hançeri ihsân eyledi.”

Ki” Edatı Düşmesi Olayı nedir, örnek vererek açıklayınız.

ki’li cümlelerde ki edatının düştüğü durumlar olabilir. Aşağıdaki cümlede “anı gördüm” (birdenbire gördüm ki) ifadesinden sonra gelmesi gereken ki edatı düşse de ki’li yapı belirgindir: “Anı gördüm bu Mahmûdî askerinin çoğu atların bırağup üç bini piyâde, iki bini esbsüvâr “Allah Allah!” deyüp kayalara yarasa gibi tırnak urarak kayalara çıkup meterislerde karârdâde olan hân askerleri üzre hücûm etdiler.”

Secili cümleler nelerdir ?

Osmanlı nesir dilinde çok yaygın olmasa da birleşik cümle yapılarında cümle içi kafiye (seci) söyleyişe şiirsellik kazandırmak amacıyla kullanılan bir üslup özelliğidir.

Sayı grubu nedir?

Sayılarla oluşan gruba denir. “Yüz altmış¸, üç yüz, yüz bin, bin iki yüz, üç kere yüz bin”

Bağlama grubu nedir örnek veriniz.

Bağlama edatları (bağlaç) ile birbirine bağlanmış iki veya daha fazla isim unsurundan meydana gelmiş kelime gruplarıdır. “Kâh düşerek ve kâh kalkarak ve kâh piyade olup kar sökerek...”

Tekrar grupları kaç başlık altında toplanabilir?

? Aynen Tekrarlar: Kelime tekrarına dayanan aynen tekrarlar cümle içinde işlev bakımından niteleme sıfatı veya yer, zaman ve tarz zarfları olarak görev yaparlar. “Lakin germâb suları gibi ılıca sular gölcük gölcük olup suların yüzünde kaymak gibi yığılıp durur.” ? Eş ve Yakın Anlamlı Tekrarlar : “Eğer bir kaçın kanadup ceng ideydin evim barkım harâb olurdu...” ? Zıt Anlamlı Tekrarlar: “Canibi-i şimale cümle hayâlı-ı küheylân atlı asker ile ol gün ol gece ılgar edüp...”

Sıralı Basit Cümle (-up/üp Ulaçlı Cümleler) nedir?

Öznesi aynı, birden çok yüklemi basit cümlelerdir. Osmanlı yazı dilinin tasvir ve tahkiye konusunda kullanılmış¸ en yaygın cümle çeşididir. Yüklemler –up/üp bağlacıyla bir birini izler. Bu cümle yapıları birbirlerini sebep-sonuç ilişkisi, durum veya zaman sırası bakımından açıklasa da basit yapıyı devam ettirir. Bu durumda –up/üp bağlaçlı cümleler en sondaki çekimli fiilin zaman ve şahıs özelliklerini taşır.

Edat grubu nedir örneklerle açıklayınız?

Edat Grubu ki (kim) edatı diğer edat ve isim soylu kelimelerle birlikte zarf görevli kalıplaşmış¸ edat grupları yapar: ? çün ki: o vakit ki, dolayıdır ki “Çün ki İpşir mürd oldu, Van’a bu askerimizle girmeyüp Van taşrasında meks edüp...”

Batı Türkçesinin söz diziminin özellikleri ve onu oluşturan cümle türleri nelerdir?

Batı Türkçesinin sözdizimi (sentaksı), Türkçenin genel sözdizimi yapısı olan özne + tüm- leç + yüklem dizisi içinde oluşur. Bağımsız cümlelerin birbirine -up/üp zarf-fiil ekiyle bağlanarak oldukça uzun cümleler şeklinde görünmesi ve Arapça ve Farsça kelimelerden oluşmuş¸ Farsça terkiplerin yazı dilinde çok yaygın olarak kullanılması bu tarihi şivenin en belirgin özelliklerindendir.

İyelik grubu ve isim tamlamalarını örneklendiriniz.

? İyelik Grubu: Benüm oğlum, benüm diyârımda bir ejdehâ peydâ olup, senü? kerîmelerü? ol böcüğün gıdâsı olmadan... ? Belirtili İsim Tamlaması: Nehr-i Araz’u? cânib-i kıblesi umûmen kılâ’ [u] büldânları... ? Belirtisiz İsim Tamlaması: Umûmen kılâ’ u büldânları Azerbaycan hudûdı add olunur. Farsça terkipler Türkçe isim tamlamalarıyla birlikte çok yaygın kullanılır:“Bu kal’a-i Kağızmân dahi Araz’u? karşu kıble tarafında olmağıla Azerbaycân hu- dudundadır.”

Sıfat tamlaması nedir örneklendiriniz.

İsimlerin sıfatlarla oluşturdukları tamlamalara sıfat tamlaması denir. Bir sıfat tamlamasında tamlayan sıfat tamlanan isimdir. “İmdi şu keçe kaplı küçük kapudan içeri girmiş¸ ola.”

Fiil Cümlesi nedir, örnek vererek açıklayınız.

Yüklemi çekimli fiil olan cümlelerdir. Andan çarh-ı felek-vâr ol meydanda baş ve el ve ayak ile araba tekerleği gibi deverân etdikde dest ü başından aslâ bir uzvı görünmeyüp fırlak gibi dönerdi.

Basit Cümle nedir, örnek vererek açıklayınız.

Yan cümleye sahip olmayan tek yüklemeli cümlelerdir. “ Elbette şimdi bir arbedemiz geçer.” İsim-fiil, ulaç ve sıfat fiillerle oluşmuş¸ cümleler anlam yönünden birleşik cümleye ben- zer özellikler gösterse de yapı yönünden basit cümledir.

Devrik Cümle nedir, örnek vererek açıklayınız.

Elimizdeki yazılı belgelere göre devrik cümle çok başvurulan cümle üslubu olmasa da konuşma dilinde daha çok rastlanır. “Bre gider, hey Şânî Efendi bu sözü.”

Bağımlı Birleşik Cümleler nedir?

Bağımlı yan cümlelerin ana cümleye bağlandığı cümlelerdir.

Soru Cümlesine örnek veriniz.

Zeyd geldi mi? Zeyd mi geldi?

Bağımsız Birleşik Cümleler nedir?

Birbirini açıklama, kabul, karşıtlık, öneri, sebep- sonuç ve seçenek gibi özelliklerle açıklayan bağımsız cümle yapılarından oluşmuş¸ cümlelerdir. Bu cümleler bazen kendi başlarına bağımsız cümle olarak değerlendirilseler de fikir, anlam dizgisi ve zaman bakımından bir birliktelik gösterirler. Bu tür cümlelerde ikinci cümle ammâ, ancak, lâkin, yoksa/yohsa, zîrâ gibi edatlarla başlar.

İsnat grubunu örnekle ifade ediniz.

Ve sekiz aded üstü açık kaynak ılıcalar vardır. Başı serâmed çam ağaçlarına beraber başı büyük,

Datif grubunu örnekle ifade ediniz.

Bizim sandalımıza yakın...Merkez Efendi türbesi cenbinde kendülere mahsûs türbelerinde medfûndur.

Gerundium grubunu örnekle ifade ediniz.

Sa’âdetlü pâdişâha arz olunmadan halâs olup...Âhir cümle karakullukçular paşadan on beş kîse bahşîş almayınca cümle sekbân ve sarıcalar bile hareket etmediler.

Son çekim edat grubunu örneklerle açıklayınız.

berü / beri: Sen niçün yedi günden berü bu Gönye kal ‘ası imdadına yetişmedin dek / tâ...dek: Tâ Ebü’l-feth Sultân Mehemmed asrına dek Uzun Hasan mu’ammer olup... doğru / toğru : Anı gördük bu hakirü? olduğı dağa doğru at boynına düşüp gelerek karârı firâra mübeddel ederek gelmede. İçün: Hakîm Ş orakir bu seher imâr olurken bulduğu içün... Gayri: Bunlardan gayri mesâcidlerdir. Gerü: Bize kal’a-i Engürü’ye kapanup celali olmak şimden gerü harâmdır. Gibi: Evvelâ ekâlîm-i seb’ada kuyumcuları gibi üstâd-ı kâmil zer-gerân bir diyarda yokdur. Göre: Hîn-i seferde bu erbâb-ı zü’ama ve erbâb-ı timaru? kânûn üzre cebelüleriyle ve paşasınu? hâssına göre cebelüleriyle cümle üç bin müsellah ve müzeyyen asker olur. İçre: Nehr-i Çoruğ içre şinâverlik edüp... İle: I ·ki bin mikdârı âdemleri ile sarâyda kaldı. Kadar: Bi-emri Hudâ bu mahalde boşanup bu kadar hayvânât ve bu kadar benî Âdemi birbirine mahlut edüp hâr-ı hâşâk-vâr bu kadar nüfûsu torlayup ve toplayup götürmede. Mâ’adâ (-dan başka): Cân u başdan olduklarından mâ’adâ açlıkdan batîü’l-hareke olup susuz şiddet-i hârda harâretden helâk mertebesine vardılar. Nâşî (-dan dolayı): Hükkâm-ı selefü? müsâmahalarından nâşî bir dürlü tedâriki görülmeyüp.. Sıra: Esbâb-ı ihtişâmlarıyla önleri sıra hakîrin kırk aded tevâbi’leri dahi önümüz sıra giderken... So?ra: Ziyâretlerden so?ra Bârû köyünden kalkup... Öte: Ve kasabası cânib-i garba Akçaşar tarafında iki sâ’atde nehr-i Melan suyundan öte kasaba-i Üskûbî, ma’mûrdur. Ötürü: Sır saklamak kolaydır, ammâ bu kadarca şeyi sen bana neden ötürü verirsin. Taşra: Kal’adan taşra çıkup giderken kal’adan toplar atılup cümle küffâr atlanup... Üzre: Basîret üzre olun.

Lokatif grubunu örnekle ifade ediniz.

Kırk senede bir cümle resenbâzlar ale’l-ittifâk cem’olup...

Fiil grubunu örnekle ifade ediniz.

âteşe göyündürmek, dikkat etmek, şeyhiyle ziyâret etmek, serdâr-ı mu’azzam olup gitmek...

Şartlı Birleşik Cümle nedir?

Bu cümlede, yan cümle ana cümleyi şart bakımından açıklar. Şart kavramı sentaks için- de şarttan başka zaman, derece ve durum da bildirebilir. Şart cümlesi genellikle (eğer/ şâyed)...ise veya –sa/se yapıları içinde kurulur.

İsim Cümlesi nedir, örnek vererek açıklayınız.

Yüklemi isim veya isim soylu bir kelime veya kelime grubu ile ek-fiil olan cümlelerdir. Bu dönemde henüz ek-fiilsiz isim cümlesi oluşmamıştır. 3. tekil şahıs ek- fiil formu çoğunluk- la –dur/dür şeklinde yuvarlak ünlülerle olsa da yavaş¸yavaş¸küçük ünlü uyumunun sonucu olarak – dır/dir dar ünlülü şekiller de görünmeye başlamıştır: “Bânîsi Enûşirvân’dur. Kal’ası bir püşte üzre şekl-i muhammes seng-binâ bir sûr-ı ra’nâdur.”

Partisip grubunu örnekle ifade ediniz

Bâlâdan düşman üzre taş ve kumbara bırağacak delikler vardır. Ocak içine kazan asacak demir zincir...

Ablatif grubunu örnekle ifade ediniz.

havf ü hatardan emîn...

Kısaltma gruplarını örnekle ifade ediniz.

el ele çarpmak, el ele duduşmak, balık sırtı gibi iki araba yan yana ubûr eder.

Ki’li Birleşik Cümle nedir?

Türkçede bağımlı yan cümleler yapan Farsça kökenli ki edatının Osmanlıcada hem konuşma dilinde hem de yazı geleneğinde çok geniş¸bir kullanım alanı vardır. Bu edat bazen kim şeklinde de görülür. ki’li yan cümle ana cümlenin yüklemini açıklar: ki’li yan cümle ana cümlenin öznesini açıklar. ki’li yan cümle ana cümlenin nesnesini açıklar. ki’li yan cümle sıfatları ve zarfları açıklar.

Karma Birleşik Cümleler nedir, örnek vererek açıklayınız.

İçinde birden çok bağımlı birleşik cümle bulunan cümle çeşitleridir. “Ammâ Çorlu ve Burgaz mâbeyninde kış günleri tamâm altı sâ’at bir menzil-i azîmdür kim vakti-i şitâda çamurın fîl-i Mahmûdî ve pîl-i Menkerûsî ve Adana câmusı ve boğası çamurın sökemeyüp beher sene niçe bin at ve araba gark olduğundan çamurın karışdurduklarıyçün “Karışduran” derler”.

Aynen tekrarların cümle içinde işlevi nedir?

Kelime tekrarına dayanan aynen tekrarlar cümle içinde işlev bakımından niteleme sıfatı
veya yer, zaman ve tarz zarfları olarak görev yaparlar.

"Eğer bir kaçın kanadup ceng ideydin evim barkım harâb olurdu"

Yukarıdaki cümledeki tekrar türü nedir?

"evim barkım" ifadesi eş ve yakın anlamlı tekrarlar içerisinde değerlendirilir.

"Âyende vü revendeye temâşâgâh makdûr-ı beşer değildir."

Yukarıdaki cümle hangi tekrar türü içerisinde değerlendirilir?

"Âyende vü revendeye temâşâgâh makdûr-ı beşer değildir." cümlesi zıt anlamlı tekrarlara örnek olarak verilebilir.

"Niçe saray-ı zîbâlar dahi vardır."

Verilen cümlenin sıfat tamlaması hangi kelime grubudur?

Cümle işlev bakımından incelendiğinde saray-ı zîbâlar kelime grubu sıfat tamlamasıdır.

"Hâlâ eyâlet-i Kars’da sancak beği tahtıdır."

Verilen cümlede sancak beği tahtı kelime grubu hangi işlevde kullanılmıştır?

Sancak beği tahtı kelime grubu belirtisiz isim tamlaması işleviyle kullanılmıştır.

"Evliyâ Çelebi, Karaca Ahmed, Süleymân Hân Câmi’i" ifadeleri işlev bakımında hangi kelime grubu içerisinde değerlendirilir?

Evliyâ Çelebi, Karaca Ahmed, Süleymân Hân Câmi’i ifadeleri birleşik isim kapsamında değerlendirilir. Ek olarak Murâd-ı Sâlis Câmi’i, Abdurrahmân bin Ali ibn Ahmed el-Bistâmî örnekleri verilebilir.

Fiil ile fiilden oluşan bileşik fiile cümle içinde bir örnek veriniz.

Ol gice Sultân Mustafâ dahi merhûm olunmuş bulundu. Olunmuş bulundu kelime grubu fiil ile fiilden oluşan birleşik fiile örnek olarak verilebilir.

İsim ile fiilden oluşan birleşik fiillere üç örnek veriniz.

Selâm verdi, aleyk alup, mahrûm koma şeklinde üç örnek verilebilir.

Unvan olarak kullanılan kelime grubuna beş örnek veriniz.

Unvan grubu Azîz hazretleri, Koca Mevlevî Vezîr, Destârî Murtazâ Ağa, Vezîr Küçük Çavuş Paşa, Abaza Kara Hasan Ağa şeklinde örneklendirilebilir.

Bre oğullar!, Bre gâzîler!, Bre ev ıssı! ifadeleri hangi kelime grubu kapsamında değerlendirilir?

Bre oğullar!, Bre gâzîler!, Bre ev ıssı! şeklindeki kullanımlar ünlem grubunda değerlendirilir.

çün ki: 
hakkâ ki:
hâlâ ki:

Yukarıda verilen edat grubunun anlamları nedir?

çün ki: o vakit ki, dolayıdır ki
Çün ki İpşir mürd oldu, Van’a bu askerimizle girmeyüp Van taşrasında meks edüp…
hakkâ ki: Doğrusu, gerçekten de
Hakkâ ki ol asrın ikisi de gerçek erleridir.
hâlâ ki: Şu anda, şu ana dek
Hâlâ ki bir cânibe gideceğimden bir kimesenenü? haber u âgâhı yok idi şeklinde örneklendirilebilir.

Son Çekim Edatı Grubu'na bir örnek veriniz.

dek / tâ…dek son çekim edat grubunda değerlendirilir.

"Sabâha dek beş karış kar yağdı." şeklinde örneklendirilebilir.

Bâlâdan düşman üzre taş ve kumbara bırağacak delikler vardır.

Yukarıda verilen cümlede "bâlâdan düşman üzre taş ve kumbara bırağacak" ifadesi hangi kelime grubunda değerlendirilir?

"Bâlâdan düşman üzre taş ve kumbara bırağacak" ifadesi partisip kelime grubu kapsamında değerlendirilir.

Batı Türkçesinin sözdiziminin özellikleri nelerdir?

Batı Türkçesinin sözdizimi (sentaksı), Türkçenin genel sözdizimi yapısı olan özne + tüm-
leç + yüklem dizisi içinde oluşur. Bağımsız cümlelerin birbirine -up/üp zarf-fiil ekiyle
bağlanarak oldukça uzun cümleler şeklinde görünmesi ve Arapça ve Farsça kelimelerden oluşmuş Farsça terkiplerin yazı dilinde çok yaygın olarak kullanılması bu tarihi şivenin en belirgin özelliklerindendir.

Fiil cümlesini bir örnekle açıklayınız.

Yüklemi çekimli fiil olan cümlelerdir.
"Cümle halk hayrân kalup hazz u safâ ederdi" şeklinde örneklendirilebilir.

Basit cümle nedir?

Yan cümleye sahip olmayan tek yüklemli cümlelerdir.
"Elbette şimdi bir arbedemiz geçer." şeklinde örneklendirilebilir.

"Bre gider, hey Şânî Efendi bu sözü." cümlesi hangi sözdizimi türü kapsamında değerlendirilir?

"Bre gider, hey Şânî Efendi bu sözü." ifadesi devrik cümle kapsamında değerlendirilebilir.

Bağımsız birleşik cümleler nasıl tanımlanır?

Birbirini açıklama, kabul, karşıtlık, öneri, sebep-sonuç ve seçenek gibi özelliklerle açıklayan bağımsız cümle yapılarından oluşmuş cümlelerdir. Bu cümleler bazen kendi başlarına bağımsız cümle olarak değerlendirilseler de fikir, anlam dizgisi ve zaman bakımından bir birliktelik gösterirler. Bu tür cümlelerde ikinci cümle ammâ, ancak, lâkin, yoksa/yohsa, zîrâ gibi edatlarla başlar.

Ki’li birleşik cümle'nin özellikleri nelerdir?

Türkçede bağımlı yan cümleler yapan Farsça kökenli ki edatının Osmanlıcada hem konuşma dilinde hem de yazı geleneğinde çok geniş bir kullanım alanı vardır. Bu edat bazen kim şeklinde de görülür.
a. ki’li yan cümle ana cümlenin yüklemini açıklar.

b. ki’li yan cümle ana cümlenin öznesini açıklar.

c. ki’li yan cümle ana cümlenin nesnesini açıklar.

d. ki’li yan cümle sıfatları ve zarfları açıklar.

Karma birleşik cümleler nasıl tanımlanır?

İçinde birden çok bağımlı birleşik cümle bulunan cümle çeşitleridir.

Örnek olarak aşağıdaki cümle verilebilir:
Ammâ Çorlu ve Burgaz mâbeyninde kış günleri tamâm altı sâ’at bir menzil-i azîmdür
kim vakt-i şitâda çamurın fîl-i Mahmûdî ve pîl-i Menkerûsî ve Adana câmusı ve boğası
çamurın sökemeyüp beher sene niçe bin at ve araba gark olduğundan çamurın karışdurduklarıyçün “Karışduran” derler.