XVI-XIX. Yüzyıllar Türk Dili Dersi 4. Ünite Sorularla Öğrenelim

Hal kategorilerinin söz dizimindeki görevleri nedir?

? Yalın Hal: İsmin diğer söz dizimi unsurlarıyla, durumunda değişme olmadan dil bilgisel ilişkiye geçtiği bir durumu anlatan ‘yalın hal’ doğal olarak herhangi bir eke de sahip değildir. ? İlgi Hali: İsimlerde +I?, +nI?, birinci şahıs zamirlerinde +Im ekleriyle kurulur. Eklendiği ismi, sahiplik ilgisiyle kendisinden sonra gelen kelimeye bağlar. ? Yükleme Hali: Yükleme durumu “geçişli fiil taşıyan bir cümlede, fiilin etkisi altında kalan ismin içinde bulunduğu durum’ olarak tanımlanır. İsmin bulunduğu bu durum, cümle tahlilinde ‘nesne’ olarak adlandırılır, Bu hal +(y)I, +n ekleri ile kurulur veya sıfır morfemle temsil edilir. ? Yönelme Hâli :‘Kelime gruplarında ve cümlelerde fiildeki hareketin yöneldiği ismin içinde bulunduğu durum’ olarak tanımlanan yönelme hâli +(y)A eki ile teşkil edilir ve cümlenin genellikle dolaylı tümlecini, bilhassa zaman isimlerine geldiğinde ise zarf tümlecini oluşturur. ? Bulunma Hali: Bulunma hali, fiildeki oluş¸ ve kılışın yerini bildiren, bu yer bildirme kavramına paralel olarak zaman, süreklilik, içinde olma, tarz bildirme, karşılaştırma, gösterme, vasıta, amaç, sebep gibi ifadeleri de içerir ve +dA ekiyle kurulur. ? Ayrılma Hali: Cümledeki görevi genellikle yer tamlayıcısı ve zaman zarfı olan ve fiilin gösterdiği kılış¸ ve oluşun kendisinden uzaklaştığını ifade eden ayrılma hali +dAn ekiyle teşkil olunur. ? Vasıta Hali: Eski Türkiye Türkçesi döneminde daha yaygın kullanılan +In vasıta hali ekinin sıklığı bu dönemde iyice azalmış¸, dönem sonlarında artık kalıplaşmış¸ birtakım ifadelerde kalmış¸ ve yerini bütünüyle ile edatından gelişmiş¸ olan +ylA, +lA vasıta hali ekine bırakmıştır ? Eşitlik Hali: Eşitlik halinin başlıca işlevleri miktarca ve nitelikçe karşılaştırma, mutabıklık ve görecelilik anlamlarını kurmaktır.

Dilde hangi ekler ve kökler kullanılarak yeni kelimeler yapıla bilinir ve bu ekler nasıl gruplandırıla bilinir?

Dilde var olmayan kök ve eklerden yeni kelime yapılamaz; ancak bazı kelimelerin zamanla işlekliğini kaybedip ölmesi gibi, bazı ekler de işlekliğini kaybedebilir; ancak bir kaç kelimede, işlevi unutulmuş¸ bir halde kalıplaşmış¸ olarak yasayabilir veya tamamen kullanımdan düşer. Dildeki ekler bu açıdan İşlek, İşlek olmayan ve kalıplaşmış¸ve ölü ekler olarak gruplandırılabilir.

İyelik kategorisinin anlam ve görevi nedir?

İyelik kategorisi, kelimenin aidiyetini belirleyen bir kategori olup, teklik ve çokluk olmak üzere altı ayrı ekle teşkil olunur. Bu ekler, isimdeki kavramın sahip durumunda olan bir özneye aidiyetini bildirirler. Birinci şahıs için : +(I)m + (I)mIZ, ikinci şahıs: +(I)? +(I)?IZ, üçüncü şahıs İçin +I, +sI +lArl ekleri kullanılır.

Öğrenilen geçmiş zaman hangi ek ile ifade edilir ve kullanım yerleri nelerdir?

-mIş ekiyle teşkil edilir ve 1. tipteki şahıs ekleriyle çekimlenir. Başlıca işlevleri şunlardır: Konuşanın tanık olmadığı, başkasından öğrendiği bir durumu ifade eder, sonradan fark edilen oluş¸ ve kılışı ifade eder, +mIş+dIr yapısı, tanık olunmayan, ancak gerçekleştiği kesin olan bir olayı ifade etmekte veya anlamı kuvvetlendirmekte kullanılır, 1. şahıs ekiyle kullanıldığında vurgulanmış¸ bir görülen geçmiş¸ zamanı ifade eder.

Gereklilik kipi hangi ekler ile teşkil olunur ve hangi anlamlarda kullanılırdı?

Fiilin taşıdığı anlamın gerçekleşmesinin kuvvetle istenmesi, zorunlu olması gibi temel anlamları ifade eden gereklilik kipi Eski Türkiye Türkçesinde esasen -sA gerek yapısıyla teş- kil olunurdu. -mAK gerek yapısı da XIX. yüzyıla kadar yaygın olarak kullanılmıştır. Bir sıfat-fiil eki olan -mAlU ise XIX. yüzyıldan itibaren standart gereklilik kipi eki olmuştur.

+lAr ekininin Türkçedeki yerini ve anlamını açıklayınız.

Türkçede çokluk kategorisini morfolojik yolla teşkil etmekte kullanılan +lAr morfemi eklendiği kelimenin sayıca birden fazla olduğunu anlatır. Kelime tabanına yapım eklerin- den sonra eklenen ilk işletme eki budur. İyelik ve hâl ekleri bunun üzerine getirilir.

Şart kipi hangi ekler ile ifade edilir ve hangi fiil gruplarına gelmektedir?

-sA ekiyle teşkil olunan ve esasen 2. tipteki şahıs ekleriyle çek imlenen bu yapı aslında bitimli fiillere değil de cümlenin zarf tümlecini teşkil eden fiil gruplarına gelmektedir. –sA ekini almış¸ yardımcı cümleler ana cümle yüklemini şart, tahmin, farz ediş¸ gibi anlamlarla nitelerler. -A; daha çok geniş¸ zaman ve istek teşkilinde kullanılan bu ek, şart ifadesi için de kullanılmıştır.

Hal kategorisini nedir ve hangi halleri bulunmaktadır?

Hâl kategorisini ‘isimlerin birbirleri veya fiiller ile olan ilişkilerini belirleyen durum gösterme kavramını karşılamak üzere belirli eklerle birleşerek aldığı şekiller’ olarak tanımlamış¸ ve “yalın, ilgi, yükleme, yönelme, bulunma, çıkma, vasıta, eşitlik” halleri bulunmaktadır.

Şahıs eki nedir ve kaç tipten oluşmaktadırlar?

Söz diziminde yüklem unsuru olarak görev alan fiiller, en sonda kılış¸ ve oluşu gerçekleştiren özneyi temsil eden bir şahıs eki alırlar. Türkçe fiil çekimde şahıs kategorisi, en eski yazılı dönemlerden beri sürekli bir gelişme halindedir ve temelde iki yapıdan gelişmiştir. Bunlardan birinci tipteki şahıs ekleri, şahıs zamiri kökenli; ikinci tipteki şahıs ekleri ise iyelik eki kökenlidir.

Sıfat-fiil ekleri nelerdir ve görevleri nedir?

Fiillere gelerek onları sıfatlaştıran sıfat-fiil ekleri, Türkçenin her döneminde işlek yapılar olmuştur. Bunların üzerine tıpkı isimler gibi çekim ekleri getirilebildiği gibi, taşıdıkları zaman anlamı yüzünden birçok sıfat-fiil eki zaman ekleri görevini üstlenmiştir. ? -(y)An :Fiilde belirtilen iş ve hareketin fiil etkense yapanını, edilgense yapılanını ifade eden, bu anlamıyla işletme eki görevi yanında kalıcı isimler de türeterek yapım eki niteliği kazanan işlek bir ektir; ? -Ar, -(I)r :Geniş¸ zaman sıfat-fiil eki ve daha çok süreklilik bildiren bir geniş¸ zaman ifadesi taşımakta, eklendiği fiili bir şahsın veya nesnenin vasfı durumuna sokmaktadır. ? -mAz : -Ar ve –(I)r geniş¸zaman sıfat-fiil eklerinin teşkil ettiği anlamın olumsuzunu teşkil eder. ? -dIK : Geçmiş¸zaman sıfat-fiil eki ve herhangi bir çekim eki almadan yalın olarak sıfat işleyişiyle kullanıldığı örnekler seyrektir. Bunların da çoğu olumsuz fiil tabanı üzerine gelmiştir. ? -mIş : Geçmiş¸ zaman sıfat-fiil eki ve yaygın olarak yalın halde kullanılır ve kendisinden sonra gelen ismi niteler: ? -AcAK : Gelecek zaman sıfat-fiil eki hem yalın halde, hem de iyelik ekleriyle birlikte kullanılır. Her iki durumda da sıfat işleyişi yanında, hal eklerini alarak isim gibi işlem görebilir. ? -AsI :Bu dönem metinlerinde gelecek zaman sıfat fiili olarak bu ek seyrektir.

Fiilden isim türeten ekler nelerdir?

? -AcAK Esasen sıfat-fiil olan bu ek, nesne ve kavram isimleri de yapmıştır: ? AK Fiillerden yer ve âlet isimleri yapar: ? -Gin Daha çok soyut isimler ve sıfatlar yapar ? -I Kavram ve nesne isimleri yapar ? -(y)IcI Fail isimleri veya fiilin belirttiği hareketi meslek olarak/sürekli yapanı ifade eden kelimeler yapar ? -(y)Iş Fiilin yapılış¸ tarzını vurgulayan isimlerini yapar ? -GI Daha çok, fiilde belirtilen hareketi yapmaya yarayan âlet isimleri yapar: ? -(I)K, -K Fiilden edilgen anlamlı sıfatlar, bununda dışında isimler yapan bir ektir: ? -mA Hem fiilin mastar seklini, hem de fiilden doğma bir hareket veya nesne/kavram adını yapar. ? -mAK Daha çok fiilden isim yapma işleviyle kullanılır: ? -mAKlIK Fiilin somut ismini teşkil eder ? -mAz -mAcA -ndI -(I)m

Görülen geçmiş zaman hangi ek ile ifade edilir ve kullanım yerleri nelerdir?

-dI ekiyle teşkil edilir ve 2. tipteki şahıs ekleriyle çek imlenir. Başlıca işlevleri şunlardır: Şimdiden önceki bir zamanda gerçekleşip konuşucunun tanıklık ettiği geçmişi anlatır, gerçekleştiği kesin olarak bilinen olayların anlatılmasında kullanılır, çok yakın geçmişin ifadesinde kullanılır, gerçekleştiği farz olunan durumların ifadesinde kullanılır.

XVI-XIX yüzyıllar Türk Dilinde isimden isim türeten ekler nelerdir?

? +Aç +AK : ? +CA: Bu ek, daha çok zarf tümleci yapan bir hal eki isleyişinde olsa da nesne ve kavram adları yapımında da kullanılmıştır. ? +rAK: Kalıcı olmayan, karşılaştırma ifade eden isimler türetir. ? +CI: Bu ekin başlıca işlevi meslek ismi yapma, bir işi alışkanlık haline getiren veya sıkça yapanı ifade etme, eklendiği isimle ilgili alım satım veya üretim faaliyeti yapma gibi anlamları teşkil etmektir. ? +lIK: Bu ek, Türkçenin bütün dönemlerinde en işlek, işlevi en geniş¸ ve zengin eklerinden olmuştur. Nesne adları yapar, görev ismi yapar, sıfatlardan türemiş¸ soyut isimler yapar, yer isimleri yapar, eklendiği ismin sık olarak bulunduğu yerleri ifade eder, zaman isimlerinden türemiş¸ isim ve sıfatlar yapar, yönetim şeklini bildiren isimler, meslek ve zanaat isimleri yapar, bir din, mezhep veya fikrî akıma mensubiyeti bildirir. ? +lI, +lU: Kelimede belirtilen anlamın var oluşunu, nitelenenin o niteliğe sahip oluşunu ifade eder. Bunun yanında nispet, aitlik, mensubiyet anlamı ifade eden sıfatlar da yapar, ek, sıfat ve zarf işlevinde kelimeler yapar, ikilemeler kurar çeşitli isimler yapar, unvanlara getirilen kalıplaşmış¸ sıfatlar yapar, bir yerle ilgili mensubiyeti bildiren kelimeler yapar. ? +sIz: Eklendiği ismin ifade ettiği anlamın bulunmayışını, yokluğunu ifade eden, +lI ekinin olumsuzu anlamında sıfatlar yapar. Kalıcı isimler de yapmıştır: ? +CIK, +cAK ve +cAGIz ~ +cIGAz: Bu eklerin esas işlevi küçültme ve sevgi bildirmedir. ? +DAş: Beraberlik ve ortaklık bildiren kelimeler yapan bir ektir: ? +dI: Yansıma kelimelerden isimler yapan bir ektir:

Fiilden fiil türeten ekler nelerdir ve her birini kısaca açıklayınız.

Çatı Ekleri:Fiilin anlamını değiştirmeyen, ancak fiili yapanı (özneyi) veya fiilden etkileneni (nesneyi) değiştiren eklere çatı ekleri diyoruz. ? Ettirgendik Ekleri:-Ar-Ur- -dAr -dUr- -GUr- (I)tMeçhul/Edilgenlik Ekleri: Geçişli fiillere getirilerek fiili yapanı bilinmez hâle getirilen, yani fiili pasif/edilgen hâle sokan eklerdir –(I)l- ve – (I)n- ? İşteşlik Eki:-(I)ş- : Fiilde belirtilen hareketin birden fazla yapan tarafından, aynı anda, karşılıklı, emek birliğiyle yapıldığını ifade eder. ? Dönüşlülük Eki:-(I)n- : Dönüşlü fiil, öznenin yaptığı eylemden bizzat kendisinin ‘doğrudan’ veya ‘dolaylı’ olarak etkilendiğini bildirir. ? Olumsuzluk Eki : -mA- ? Olumsuz Yeterlik Eki: -AmA-, -ImA- :

İsimden fiil türeten ekler nelerdir?

? +lA- Türkçenin tarihî dönemler boyunca en işlek isimden fiil yapma eki olup, bu dönemde de verimli bir tür etkenlik göstermiş¸, yüzlerce kelimenin yapımına iştirak etmiştir. ? +Ar- Sıfatların ifade etiği anlamlardan, o duruma dönüşmek, o şekli almak anlamların- da fiiller yapar. ? +dA- Yansıma kelimelerden fiiller yapan canlı ve yeni kelimeler türetme yeteneği olan bir ek olmuştur. ? +A- +Al- +(I)k-

Türk dil bilgisinde zaman kavramı nasıl ele alınmaktadır?

Türk dil bilgisinde zaman kavramı basit ve birleşik olarak ele alınmak- ta; basit zaman çekimi görülen geçmiş¸ zaman, öğrenilen geçmiş¸ zaman, geniş¸ zaman, şimdiki zaman ve gelecek zamandan oluşmaktadır. Birleşik zaman ise hikaye, rivayet ve şart olarak ayrılır.

Türetme ekleri nedir?

Türkçede yeni kavram ve nesne adları veya oluş¸ ve kılışları gösteren fiilleri yapmanın morfolojik yolu, var olan tabanlardan yine var olan eklerle yeni kelimeler türetmektir. Bu eklere türetme ekleri deriz.

Geniş zaman hangi ekler ile teşkil edilir ve başlıca işlevleri nelerdir?

-Ar ve –(I)r ekleriyle teşkil edilir ve 1. tipteki şahıs ekleriyle çekimlenir. Süreklilik gösteren, alışkanlık veya adet haline gelmiş¸ eylemleri ifade eder, şimdiki zamanı ifade eder, yakın gelecek zamanı ifade eder, geçmiş¸ zamanın hikaye edilmesinde kullanılır.

Gerçek zarf-fiil ekleri hangileridir?

-A, -U; -(y)IcAK; (y)IncA; -(y)AlI; -mAdIn / - mAdAn; -(y)ArAK; -(y)Up; -UbAn; -iken/-ken dir.

İstek ve emir kiplerini açıklayınız ve oluşturan ekleri belirtiniz.

İstek ve emir kipleri her dilde birbirine yakın, kimi zaman aynı morfemlerle kurulan, kimi zaman kimi zarf veya kuvvetlendirme morfemleriyle istek veya emir durumlarından biri- ne yaklaştırılan bir kiptir. Türk dil bilgisi kitaplarında istek ve emir kipi olarak ayrılan ekler şekle dayalı bir ayrımdan öteye gitmez. ? Birinci teklik şahıs istek kiplerini oluşturan ekler; -A+m ; emir kipini oluşturanlar ;-AyIm/-AyIn dir. ? İkinci teklik şahıs istek kiplerini oluşturan ekler; - A+sin; emir kipini oluşturanlar ;- -Ø, -Gıl ? Üçüncü teklik şahıs istek kiplerini oluşturan ekler; -A + Ø; emir kipini oluşturan: -sIn ? Birinci çokluk şahıs istek kiplerini oluşturan ekler; -A+Vuz, -K (?); emir kipini oluşturan -AlIm ? İkinci çokluk şahıs istek kiplerini oluşturan ekler; -A+sIz/+sI?Iz; emir kipini oluşturanlar: -(I)?, - (I)?Iz ? Üçüncü çokluk şahıs istek kiplerini oluşturan ekler; -A+lAr; emir kipini oluşturan: -sInlAR dır.

Zarf-fiil ekleri nedir?

Zarf-fiil ekleri, getirildikleri fiilleri, anlamlarını değiştirmeden, oluş¸ ve kılışın tarzını veya zamanını niteleyen zarflara dönüştüren eklerdir.

Şimdiki zaman hangi ekler ile ifade edilir?

Başlangıçtan beri bilhassa konuşma dilinde yaygınlaşan -yor eki XVIII. yüzyıldan itibaren daha yaygın kullanılan şimdiki zaman eki hâline gelmiştir. Bunun yanında -mAdA ve -mAKdA ekleri de şimdiki zamanın ifadesinde kullanılır. Bütün bu ekler, 1. tipteki şahıs ekleri ile çek imlenmektedir.

İsim-fiil ekleri nelerdir ve ifade ettikleri yapılar nelerdir?

? -mAK : Zaman anlamı olmadan fiil ismi olarak kullanılır ve fiilin ifade ettiği anlamı isimleştirir. ? -mA: Fiillerin zaman anlamı taşımayan isimlerini yapar ve üzerine çekim ekleri alarak bu fi- illeri cümle ögelerine dönüştürür: ? -(y)Iş : Fiildeki anlamı ‘tarz gösterme’ anlamıyla isimleştiren bir ektir.

Gelecek zaman hangi ekler ile ifade edilir?

Eski Türkiye Türkçesinde -IsAr ekiyle teşkil olunan gelecek zaman, bu ekin işlevini kaybetmesiyle - AcAK sıfat-fiil ekiyle teşkil olunmaya başlamıştır. Bunun yanında –sA gerek yapısı ve -Ar, -(I)r geniş¸ zaman eki de gelecek zaman ifadesinde kullanılır. Dönemin sonlarına doğru bu zamanın temel eki -AcAK olmuştur.

Sıfat-fiilerden türemiş zarf-fiil ekleri nelerdir?

-dIkdA, -dIkdAn, -dIKCA, -mAGIn/-mAKlA, - mAKsIzIn, -dUKleyin, -dUKlerinleyin dir.

Birinci ve ikinci tipteki şahıs ekleri nelerdir?

1. Tipteki Şahıs Ekleri: ? Birinci şahıs: +Am, +In, +Im; +vUz, +Iz ? İkinci şahıs: +sIn, +sI?; +sIz, +sI?Iz ? Üçüncü şahıs: +Ø ; +lAr 2. Tipteki Şahıs Ekleri: ? Birinci şahıs: +m; +k ? İkinci şahıs: +?; +?Iz ? Üçüncü şahıs: +Ø; +lAr

Türetme ekleri nasıl tanımlanır?

Türkçede yeni kavram ve nesne adları veya oluş ve kılışları gösteren fiilleri yapmanın morfolojik yolu, var olan tabanlardan yine var olan eklerle yeni kelimeler türetmektir. Bu eklere türetme ekleri denir.

Dildeki ekler kaç farklı gruba ayrılır?

Dildeki ekler bu açıdan işlek, işlek olmayan ve kalıplaşmış ve ölü ekler olarak gruplandırılabilir. Türkçede +lIk eki hâlâ kelime türetmede kullanılan işlek bir ek, +cAk bazı kelimelerde kullanılabilen işlek olmayan bir ek, +rAk birkaç kelimede kullanılan ve işlevi unutulmuş kalıplaşmış bir ek, -IcAk ise günümüzde hiç kullanılmayan ölü bir ektir.

İsimden isim türeten +CA ekinin kullanımı nasıldır?

Bu ek, daha çok zarf tümleci yapan bir hal eki işleyişinde olsa da nesne ve kavram adları yapımında da kullanılmıştır. Özellikle dil adları yapımında bu ek kullanılır. 

"nice, niçe, akçe" şeklinde örneklendirilebilir.

İsimden isim türeten +CI ekinin kullanım amacı nedir?

Bu ekin başlıca işlevi meslek ismi yapma, bir işi alışkanlık haline getiren veya sıkça yapanı ifade etme, eklendiği isimle ilgili alım satım veya üretim faaliyeti yapma gibi anlamları teşkil etmektir. Türkçenin her döneminde olduğu gibi bu dönemde de en işlek yapım eklerindendir: kapucı, akıncı, savcı şeklinde örneklendirilebilir.

+CIK, +cAK, +cAGIz, +cIGAz eklerinin kullanım şekli nasıldır?

Bu eklerin esas işlevi küçültme ve sevgi bildirmedir. Bunlardan +cIK nesne ve kavram
isimleri de yapmıştır: kitapçık, köpecik (< köpekcik), çatalcık, teknecik, ağaççık, demetçik, kal’ecik, kasabecik, alçacık, ırmacık (<ırmak+cık), ufacık (< ufak+cık) vb.

İsimden fiil türeten ekler nelerdir?

Türkçenin tarihî dönemler boyunca en işlek isimden fiil yapma eki olup, bu dönemde
de verimli bir türetkenlik göstermiş, yüzlerce kelimenin yapımına iştirak etmiştir. Bu ekler arasında: +lA, +Ar, +dA, +A, +Al, +(I)k yer almaktadır.

Fiilden isim türeten eklerden -AcAK kullanımına üç örnek veriniz.

Esasen sıfat-fiil olan bu ek, nesne ve kavram isimleri de yapmıştır: yiyecek, bakacak, yakacak şeklinde örneklendirilebilir.

Ettirgenlik ekleri nasıl tanımlanır?

Kılış bildiren geçişli fiillere geldiğinde fiildeki anlama ‘yaptırma’ işlevi katan, fiildeki hareketin ikinci bir özneye yaptırıldığını ifade eden ettirgenlik ekleri, geçişsiz fiillere geldiğinde bunları geçişli ve kılış bildiren fiillere çevirir. Başlıca ekleri aşağıda gösterilmiştir:
-Ar- : çıkar-, gider-, kopar-
-Ur- : artur-, bişür-, de?şür-, geçür-
-dAr : dönder- ‘döndürmek’
-dUr- : atdur-, azdur-, bildür-, sevdür-, toldur-, uydur-
-GUr- : irgür-
-(I)t- : akıt-, çağırt-, çoğalt-, eylet

İşteşlik eki'nin kullanımına örnek veriniz. 

-(I)ş- : Fiilde belirtilen hareketin birden fazla yapan tarafından, aynı anda, karşılıklı, emek birliğiyle yapıldığını ifade eder.
buluş-, çekiş-, görüş-, öldürüş- öpüş-, söğüş-, söyleş-, tepiş

Çokluk anlamı katan +lAr morfemi nasıl kullanılmaktadır?

Türkçede çokluk kategorisini morfolojik yolla teşkil etmekte kullanılan +lAr morfemi
eklendiği kelimenin sayıca birden fazla olduğunu anlatır. Kelime tabanına yapım eklerinden sonra eklenen ilk işletme eki budur. İyelik ve hâl ekleri bunun üzerine getirilir. Bilhassa halk, hanedan veya tür adı olarak yapım eki fonksiyonunda da kullanılmıştır.

İyelik ekleri teklik ve çokluk durumuna göre nasıl sınıflanmaktadır?

                      Teklik           Çokluk
Birinci şahıs    +(I)m           +(I)mIZ
İkinci şahıs     +(I)?            +(I)?IZ
Üçüncü şahıs   +I, +sI         +lArI

Yalın hâl nasıl tanımlanır?

İsmin diğer söz dizimi unsurlarıyla, durumunda değişme olmadan dilbilgisel ilişkiye geçtiği bir durumu anlatan ‘yalın hâl’ doğal olarak herhangi bir eke de sahip değildir. Cümlede özne, sıfat tamlamasında sıfat, birleşik fiilin birçok durumunda isim unsuru ve birleşik ismi oluşturan unsurlar kendilerinden sonraki unsurlara ‘yalın’ olarak bağlanırlar:
"Seyyid-i âlem anı? özrin kabûl eyleyüp dilşâd u hurrem oldı ol" şeklinde örneklendirilebilir.

Yükleme hâli nasıl temsil edilir?

Yükleme durumu “geçişli fiil taşıyan bir cümlede, fiilin etkisi altında kalan ismin içinde
bulunduğu durum’ olarak tanımlanır. İsmin bulunduğu bu durum, cümle tahlilinde ‘nesne’ olarak adlandırılır, yani cümlede geçişli fiile bağlı olan ‘nesne’ yükleme hâlindedir. Bu hâl +(y)I, +n ekleri ile kurulur veya sıfır morfemle temsil edilir.

Bulunma hâl eki nedir?

Bulunma hâli, fiildeki oluş ve kılışın yerini bildiren, bu yer bildirme kavramına paralel
olarak zaman, süreklilik, içinde olma, tarz bildirme, karşılaştırma, gösterme, vasıta, amaç, sebep gibi ifadeleri de içerir ve +dA ekiyle kurulur.

Vasıta hâlinin cümleye kattığı anlamlar nasıl sıralanmaktadır?

Usul, yol ve tarz bildirir.

Birliktelik, bir arada oluş bildirir.

‘Ölçüsüyle, bir ölçüye veya hesaba göre’ anlamını bildirir.

Fiilin oluşunda bir nesnenin varlığını bildirir.

Sebep ve vesile bildirir.

İki mesafe arasını ifade etmekte kullanılır.

Şahıs ekleri ve özellikleri nelerdir?

Söz diziminde yüklem unsuru olarak görev alan fiiller, en sonda kılış ve oluşu gerçekleştiren özneyi temsil eden bir şahıs eki alırlar. Türkçe fiil çekimde şahıs kategorisi, en eski yazılı dönemlerden beri sürekli bir gelişme halindedir ve temelde iki yapıdan gelişmiştir. Bunlardan birinci tipteki şahıs ekleri, şahıs zamiri kökenli; ikinci tipteki şahıs ekleri ise iyelik eki kökenlidir.

Zaman ekleri nedir ve kaç gruba ayrılmaktadır?

Cümlenin yüklem unsurunun bildirme, haber verme işlevini yüklendiği cümlelerde yüklemi oluşturan fiil veya yüklemleştirici unsur (ek fiil), oluş veya kılışın gerçekleştiği zamanı da ifade eder. Türk dilbilgisinde zaman kavramı basit ve birleşik olarak ele alınmakta; basit zaman çekimi görülen geçmiş zaman, öğrenilen geçmiş zaman, geniş zaman, şimdiki zaman ve gelecek zamandan oluşmaktadır. Birleşik zaman ise hikâye, rivayet ve şart olarak ayrılır.

Tek heceli fiil tabanlarından sonra kullanılan geniş zaman ekine üç örnek veriniz.

Tek heceli fiil tabanlarından sonra genellikle +Ar eki kullanılır: gider, ider, geçer şeklinde örneklendirilebilir.

Gelecek zaman -AcAK ekinin kullanımının tarihsel gelişimi nasıldır?

Eski Türkiye Türkçesinde -IsAr ekiyle teşkil olunan gelecek zaman, bu ekin işlevini kaybetmesiyle -AcAK sıfat-fiil ekiyle teşkil olunmaya başlamıştır. Bunun yanında –sA gerek yapısı ve -Ar, -(I)r geniş zaman eki de gelecek zaman ifadesinde kullanılır. Dönemin sonlarına doğru bu zamanın temel eki -AcAK olmuştur.

Gerçek zarf-fiil ekleri nelerdir?

Gerçek zarf fiil ekleri arasında -A, -U, -(y)IcAK, (y)IncA, -(y)AlI, -mAdIn / -mAdAn -(y)ArAK, -(y)Up, -UbAn, -iken/-ken gösterilmektedir.