Genel Dilbilim 2 Dersi 5. Ünite Sorularla Öğrenelim

Söz dizim nedir?

Sözdizim, dilsel işaretleri (sözcük gibi) birbirine bağlayan biçimsel ilişkilerin, anlambilim dilsel işaretler ile işaretlerin
gönderimleri arasındaki ilişkilerin ve edimbilim dilsel işaretler ile bu işaretleri kullanan ve
yorumlayanlar arasındaki ilişkilerin incelenmesidir.

Edimbilim nedir?

Edimbilim, anlamın önerme içeriğinden ayrı, bağlama dayalı anlam unsurlarını
inceleyen bir daldır.

İletişimsel edinç nedir?

İletişimsel Edinç: Konuşucuların iletişim
boyutunda dilin kullanımına ilişkin soyut
bilgileridir. İletişimsel edinç, dilbilgisel
edinci de kapsar.

Tümce nedir?

Tümce özne ve yüklemden oluşan ve konuşucunun edincinde bulunan soyut kuramsal ve biçimsel bir yapıdır.

Önerme nedir?

Önerme: Bir tümce kullanılarak ifade edilen ve konuşucu, dinleyici, yer ve zaman
gibi dil dışı bağlamdan tümüyle bağımsız
ve soyut bir anlambilimsel birimdir. Bir
önerme, Fransızca, İngilizce, İtalyanca,
Türkçe ya da Japonca olabilir ama bunların hepsi aynı ifadeyi içeriyorsa aynı önermedir.

Sözce nedir?

Sözce: Belli bir bağlam içinde, belli bir
zamanda bir konuşucu tarafından dinleyiciye belli bir yerde söylenen sözcük,
nida, onaylama sesleri, bir ifade gibi bir
birimdir. Bir sözce, bir tümce olabildiği
gibi “Evet”, “olabilir”, “ya”, “öyle mi?”,
vs. gibi tek ya da birkaç sözcük ya da bir
nidadan ibaret olabilir. Sözce, önermenin
tersine somut edimbilimsel bir birimdir.

Anlambilim nedir, neyi inceler?

Anlambilim, sözcük anlamını ve önermelerin doğruluk değerini; edimbilim ise
konuşucunun sözcesinde dile getirmeyi
amaçladığı anlamı incelemeye yöneliktir. Bir
başka deyişle, edimbilimde sözcükler aracılığıyla dile getirilmeyen, yüzeyde görülmeyen
anlam incelenir. Öyleyse, anlambilim dilsel
anlamı, edimbilim ise konuşucunun sözcesini kullanırken bağlam içinde niyet etiği
anlamı inceler.

Anlambilim ve edimbilimde anlam çözümlemesine yönelik iş bölümü nasıldır?

Anlambilim ve Edimbilimde Anlamı İncelemeye Yönelik İş Bölümü

Anlambilim 

Tümce (ve sözcük) anlamı

X sözcüğü/tümcesi ne demek?

Zamana ve konuşucuya bağlı olmayan ve her zaman geçerli olan anlam

Birleşimsel anlam

Bağlamdan bağımsız anlam 

Önerme anlamı 

Doğruluk değerine dayalı anlam 

Yapıya dayalı anlam 

İletişimden bağımsız ele alınan anlam

Konuşucu ya da dinleyici üzerinde yaptırımı bulunmayan anlam

Edimbilim

Konuşucu (niyetine bağlı) anlam Konuşucu X sözcüğü ya da
sözcesi ile ne demek istedi?

Belli bir zaman dilimine ve konuşucuya bağlı olarak yorumlanan anlam

Gizil, dolaylı, çıkarıma dayalı olabilen anlam

Dil içi ve dil dışı bağlama dayalı anlam

Sözce anlamı

Doğruluk değerinin ötesinde anlam

İşleve dayalı anlam

Örtük iletişimsel anlam

Konuşucu ya da dinleyici üzerinde yaptırımı olabilen anlam
(Örneğin, söz verme, emretme, rica etme, vd.)

Bağlam nedir?

Bağlam, bir sözcenin içinde yer aldığı dilbilimsel unsurlar ile sözcenin üretilmesi, anlaşılması ve çözümlenmesinde rol oynayan bilişsel,
durumsal ve toplumsal-kültürel unsurlardır.
Sözcelerin anlaşılmasında, konuşucu ve dinleyiciler, farklı bağlamlardan yararlanırlar.

Söylemsel bağlam nedir?

Söylemsel Bağlam: Bu bağlam, aslında
daha geniş kapsamlı olan dilbilimsel bağlamın
bir parçasıdır. Fakat bizim amaçlarımıza uygun olan söylemsel bağlam olduğu için daha
geniş olan dilbilimsel bağlamdan söz etmeksizin söylemsel bağlamı tanımlayacağız. Söylemsel bağlam, bir sözcenin içinde yer aldığı
sözlü söylem ya da yazılı metnin yakınında
ya da uzağında bulunan her türlü dil öğesidir.
Bir sözcenin hemen önünde ya da arkasındaki
sözce, gönderimsel ifadeler (yani adıllar, işaret
sıfat ve adılları), zaman ve kip kullanımları
söylemsel bağlamın içindeki bazı öğelerdir.

Bilişsel bağlam nedir?

Bilişsel Bağlam-(Söylem Modeli: Konuşucu/yazar, dil kullanarak dinleyici/okurun
bilişinde belli bir söylem modeli (Webber,
1979) ya da bilişsel bağlam oluşturmasını
sağlar. Bu bağlamda söylem varlıkları (kişiler, olaylar, varlıklar, vd.) onlara atfedilen
özellikler, eylemler ve bunların arasındaki bağlar bulunur (Webber,1979; Prince,
1981; Prince, 1992). Söylemde iletişim, bu
söylem varlıkları, onlara atfedilenler ve aralarındaki bağlara yöneltilen dikkat ile kurulur. Bilişsel bağlam, söylem ilerlerken aynı
anda oluşturulur. Konuşucu ve dinleyicinin
bilişsel bağlamları birbirine ne kadar yakınsa
veya örtüşürse iletişim o kadar başarılı olur.
Bağlam devinimseldir ve yeni sözceler ile
güncellenir. Öyleyse bilişsel bağlam, konuşucu ve dinleyicinin dil kullanarak birlikte
oluşturdukları, sürekli değişen, güncellenen
bir bağlamdır. Konuşucu ve dinleyicinin paylaştıkları bilgi ya da “ortak zemin” üzerine
yeni bilgiler eklenir. Ahmet, bir arkadaşım,
Türkiye, Pamuk Prenses, bir adam, gibi öğeler
söylem varlıklarıdır. Söylem varlığı, üzerinde
konuşulan, sözü edilen öğedir. Söylem varlıkları, bilişsel bağlam ya da söylem modelinde, üzerine başka bilgiler asılacak askılar ya
da içine yeni bilgi eklenen zihinsel dosyalar
olarak görülebilir. Öyleyse bilişsel bağlamda
konuşulan varlıklar, onlara atfedilen özellik, eylem, nitelikler ile bunların arasındaki
bağlar bulunur. Bu kitapta bilişsel bağlam ve
söylem modeli aynı anlamda kullanılmaktadır. Örneğin, bir sözcede geçen Eskişehir
ya da bir şehir öbekleri bilişimizde bir dosya
açmamız doğrultusunda bir talimat gibidir.
Daha sonra bu dosyaya bir havacılık kenti
olma yolunda... gibi bir atıf eklenerek bağlam güncellenebilir.

Durumsal bağlam nedir?

Durumsal Bağlam: Bir sözcenin içinde
yer aldığı zaman, mekân ile konuşucu ve
dinleyicinin kim oldukları gibi unsurlardır. ‘Senin bana bu kitabı getirmen gerek’
gibi bir sözcenin dile getirilmesi ve anlaşılması için sen ve bana adıllarının ve bu
kitap gibi bir Ad Öbeğinin gönderimsel
özelliklerinin anlaşılması, yalnızca konuşucu ve dinleyicinin kim oldukları ve hangi
kitabın söz konusu edildiğinin bilinmesi
ile gerçekleşebilir. Bunun için de bu kişilerle
söz konusu kitabı durumsal bağlam içinde
konumlandırabilmek gereklidir. Dün sinemaya yeni bir film geldi sözcesinde dün
belirtecini anlamak için sözcenin zamanını
bilmek önemlidir. Benzer şekilde, bana şu
kitabı uzatıver sözcesinde hangi kitabın
kastedildiği durumsal bağlamdan anlaşılır.
Durumsal bağlam, iletişim sırasında işaret
adılları, işaret sıfatları ve işaret eden zaman
ve yer belirteçlerini (bu ay, bu ülkede, sen,
ben, gelecek yıl, geçen hafta, burası, böyle bir
yer, vd.) işlemlemek için önemlidir.

Toplumsal-kültürel bağlam nedir?

Toplumsal-kültürel Bağlam: Sözcenin
içinde yer aldığı toplumsal ve kültürel unsurları içeren bağlamdır. 

Konuşma işbirliği ilkesi nedir?

Konuşucular, bir diğeri
ile işbirliği yaparak konuşmaya bu amaç doğrultusunda katkıda bulunurlar. Konuşmanın
belli bir yerindeki katkı diğer konuşulanlarla ilintilidir. Öyleyse, konuşmalarımızı düzenleyen bazı ilkeler vardır. Grice, insanların
genelde davranışlarını ve özelde dil kullanımlarını belirleyen ve insan aklı tarafından
düzenlenen ve İşbirliği İlkesi adını verdiği
düzenleyici kuralların varlığını önermiştir.

Nicelik ilkesinin özellikleri nelerdir?

Nicelik İlkesi
a) Konuşmaya katkınızı (konuşmanın
amacı doğrultusunda) yeterince bilgilendirici olacak şekilde yapın
b) Konuşmaya katkınızda gereğinden çok
bilgi vermeyin.

Nitelik ilkesinin özellikleri nelerdir?

Nitelik İlkesi
Konuşmaya doğru katkı yapmaya çalışın.
a) Yanlış olduğuna inandığınız bir şeyi
söylemeyin.
b) Yeterince kanıtınız olmadan bir şey söylemeyin.

Bağıntı ilkesinin özellkleri nedir?

Konuşmanızı bağıntılandırın. (Diğer söylenenlerle ilişkilendirin).
İnsanlar konuşma sırasında daha önce
söylenmiş olanlara bağıntılı katkı yaparlar.
Örneğin, birisi size dün gördüğü bir filmden söz ederse siz de sinema ile bağlantılı
konuşursunuz. Son zamanlarda gördüğünüz
bir film ya da en çok sevdiğiniz filmden söz
edersiniz.

Tarz ilkesinin özellikleri nelerdir?

Tarz İlkesi
Açık olun.
a. İfadede belirsizliği önleyin.
b. Bulanık anlamlılığı önleyin.
c. Kısa ve öz konuşun (Gereksiz söz kullanıp lafı uzatmayın)
d. Düzenli olun.

Sezdirim nedir?

Sezdirim, kısaca kişinin konuşma sırasında bir
sözceyi dile getirdiğinde onunla amaçladığı örtük
anlam demektir.

Söz Eylem kuramı nedir?

Söz Eylem Kuramı, kişilerin inanç, amaç,
isteklerine dayalı niyetlerine bağlı olarak edimsel anlam taşıyan sözcelerin konuşucu ve dinleyiciyi eyleme geçiren etkilerini inceler. Söz Eylem Kuramı, İngiliz dil felsefecisi John L. Austin
(1955, 1962) tarafından ortaya konmuş ve
daha sonra Austin’in Harvard Üniversitesi’nde
öğrencisi olan Amerikalı felsefeci John Searle
(1969) tarafından geliştirilmiştir

Söz Eylem nedir?

Austin, dili matematiksel mantık çözümlemesi ile inceleyen dil felsefecilerinin önerme anlamına doğrulanabilirlik değerlerine indirgemelerine tepki olarak her önermenin bir doğruluk
değeri taşımak zorunda olmadığını göstermiştir.
Bir başka deyişle, bizler konuşurken yalnızca
dünya hakkında bir takım gerçekleri ve olguları dile getirmeyiz: Soru sorarız, emir veririz, rica
ederiz. Yani, bazı sözceleri kullanarak bir edimde
bulunuruz. Öyleyse, bir şey söylemek aynı zamanda bir şey yapmaktır. Bir sözce doğrultunda
aynı zamanda bir eylem gerçekleştirdiğimiz bu
işleme söz eylem denir.

Austin söz eylemleri kaça ayırır ve bunlar nelerdir?

Austin, söz eylemleri Şekilde görülen
üçlü yapıya ayırmıştır:

Düzsöz eylemi: Bir sözceyi, ses, sözcük ve
tümce olarak dilbilgisel kurallara uygun bir biçimde dile getirme edimidir.

Edimsöz eylemi: Sözceyi kullanarak gerçekleştirilmek istenen amaca edimsöz denir.
Örneğin birisini yemeğe davet etme amacını bir sözce ile dile getirmek bir edimsöz
eylemidir. Bazı edimsözler şunlardır: soru
sormak, cevap vermek, bilgi vermek, güvence vermek, uyarıda bulunmak, ilan etmek,
randevu vermek, eleştirmek, sözleşmek, yemin etmek, söz vermek, emretmek, rica etmek, teşekkür etmek, onaylamak, önermek,
tavsiye etmek, tasdik etmek, vs.

Etkisöz eylemi: Bir sözceyi dile getirmenin
sonucunda ortaya çıkan etkidir.

Dolaylı ve dolaysız söz eylemler nedir?

Searle (1975) söz eylemleri dolaysız ve dolaylı söz eylemler olarak ikiye ayırmıştır. Söz
eylemlerdeki edim açıkça dile getirilebildiği
gibi konuşucu niyetini dolaylı olarak da ifade
edebilir. Açıkça dile getirilen söz eylemlere dolaysız söz eylemler, edimin açıkça dile getirilmediği durumlardaki söz eylemlere ise dolaylı
söz eylemler denir. Dolaylı söz eylemde konuşucu dinleyiciye paylaştıkları bağlama bağlı
olarak onun akılcı yetilerine güvenerek çıkarımda bulunması amacıyla bir söz eylem iletir

Searle edimsöz sınıflandırmasında hangi ölçütleri kullanır?

Searle (1976) edimsözün amacı, sözcenin
dünya ile bağlantısı ve konuşucu ve dinleyicinin psikolojik/bilişsel durum ölçütlerini kullanarak söz eylemleri sınıflandırır. Searle, edimsöz sınıflamasında bu üç ölçütü kullanır:
• Edimsözün amacı: Örneğin rica etmek
ve emretmek aynı edimsöz amacı taşırlar:
Karşıdaki kişinin bir şekilde bir iş yapmasını sağlamak
• Sözler ile gerçek dünya arasındaki bağlantı.

Belirtici edimsözler nedir?

İddia İfadeleri (Belirtici): Konuşucunun
dünyada gerçekleşmiş olan, gerçekleşmesi olası
olan olayları, vuku bulduğundan emin olduklarını, varsayımlarını, tahminlerini belirtiği
sözcelerdir. Konuşucu söylediğinden kesinlikle
emin olabilir, sadece öyle olduğunu duymuştur
ya da tahmin yürütüyordur.

Yönlendirici edimsözler nelerdir?

Yönlendirici: Amacı dinleyicinin bir iş
yapmasını sağlamak olan edimlere yönlendirici denir. Emretmek, rica etmek, yalvarmak, izin vermek, yasaklamak, önermek, bir
şey dilemek, niyaz etmek, ısrar etmek, gibi.

Yükümleyici edimsözler nelerdir?

Yükümleyici: Konuşucu gelecekte gerçekleştirmeye yönelik bir yükümlülüğü üstlendiğinde bu edimsöze yükümleyici denir: Söz
vermek, yemin etmek, garanti etmek, temin
etmek, tehdit etmek, istifa etmek, gibi.

Yansıtıcı edimsözler nelerdir?

Yansıtıcı: Konuşucu, bir psikolojik durumunu dışa vurur: teşekkür etmek, başsağlığı dilemek,
mutluluk dilemek, teselli etmek, tebrik etmek, gibi.

Bildirici edimsözler nelerdir?

İlan edici (Bildirici): Bu edimsözler aracılığıyla dünyada bir durum değişikliğine yol
açılır: Seni işe alıyorum, Bu bebeğin adını
“Gülsüm” koyuyorum, gibi.