Genel Dilbilim 2 Dersi 1. Ünite Sorularla Öğrenelim

Sözlükçe nedir?

Dilbilimde bir dilin sözcük varlığına ve ana dili konuşucularının içsel / bilişsel sözcük dağarcığına sözlükçe adı verilir.

Yanulamlama nedir?

Yanulamlama, sözlük kütüğünde yer alan ve bir sözcüğün öbek olmak için yanında hangi üyeyi almak zorunda olduğuna ilişkin bilgidir.

Tümce nedir?

Tümce bir özne ve bir yüklemden oluşan bir dilbilgisi birimidir.

Yüklem nedir?

Geleneksel dilbilgisinde yüklem tümcedeki eylem ile eşdeğer olarak görülür. Ancak gerçekte yüklem, tümcede özne dışında kalan tüm bölümdür. Örneğin "Ahmet kitabı okuyor." tümcesinde geleneksel anlayışa göre yüklem yalnızca "okuyor" iken, gerçekte "kitabı okuyor" öbeğinin tümü yüklemdir.

Özneler hangi anlamsal rollerde bulunabilirler?

Özneler; kılıcı, etkilenen, deneyimleyen ve araç gibi anlamsal rollerde bulunabilirler.

Özneyi belirlemek için kullanılabilecek ölçütler nelerdir?

Bu ölçütler; adın yalın durumu, kim/ne soru sözcükleri, özne-eylem uyumu, gizli özne ve özne olarak adıl kullanımıdır.

Yüklem tümcede hangi anlamları gösterebilir?

Yüklem; hareket, iş, oluş, ruhsal durum, özneyi etkileyen ve zihinsel işlem v.b. anlamları gösterebilir.

Öge nedir?

Öge tümcede anlamsal ve yapısal açıdan bütünlüğü olan bileşkedir.

Bir sözcük ya da sözcük grubunun tümcenin ögesi olup olmadığını bulmak için kullanabileceğimiz ölçütler nelerdir?

Ögeleri belirlemek için kullanabileceğimiz ölçütler; soru sorma, başka sözcük yerleştirme, yer değiştirme ve eksiltmedir.

Öbek nedir?

Öbek, tümce içinde özne, yüklem, nesne gibi bir işlev üstlenen en az bir ya da daha fazla sözcük içeren ögedir.

Baş nedir?

Her öbekte bir sözcük öbek kurucudur, anlam ve yapı olarak öbekteki en önemli—merkezi—rolü olan sözcüktür. Buna öbekte baş denir.

Baş Yönü İlkesi nedir?

Evrensel olarak öbeklerde başın yeri ya öbeğin başında ya da
sonundadır (buna Baş Yönü İlkesi denir). Örneğin, Türkçe eylem-sonlu ve baş sonlu bir dildir. Bir başka ifadeyle, baş her zaman öbeğin sonunda yer alır.

Tümleç nedir?

Burada tümleç sözcüğü geleneksel dilbilgisi kitaplarındaki anlamından daha farklı bir anlamda kullanılmaktadır. Tümleç burada; bir sözcük öbeğinde başın yanulamladığı öbeği tamamlayıcı ve zorunlu bir ögedir .

Eklenti nedir?

Eklenti, bir öbekte bulunması zorunlu olmayan, seçimlik ve niteleyici ögedir. 

Tümleç ve eklenti arasındaki farklar nelerdir?

Tümleç, bir başın sözlük kütüğünde bulunan yanulamlama koşullarını yerine getirmek amacıyla kullanılan ögedir. Örneğin geçişli bir eylemin gerektirdiği dolaylı ya da dolaysız nesne, tümleçtir. Öte yandan zorunlu olmayan eklentiler, dilbilgisel bir tümce kurmak için bulunması mutlaka gerekli olmayan ögelerdir ve bu yüzden bir eklenti, bir ögeden atıldığı zaman, o öge kuralsız olmaz. Eklentiler, arka arkaya dizilebilir. Yani birden fazla eklenti olabilir. Ancak tümleçler bu şekilde dizilemez. Tümleç ve baş arasındaki ilişki, eklenti baş arasındaki ilişkiden daha yakındır. Ayrıca, tümleç – baş gerek anlamsal olarak gerek yapısal olarak daha bağlantılıdır. Tümleç atılırsa ya kuralsız yapı elde edilir ya da anlam tamamen değişir.

Öbek yapı kuralları nelerdir?

Öbek yapı kuralları; tümleç ve eklentinin yapısal ulamlarının yazıldığı kurallardır. Üretici Dilbilgisi kuramı çerçevesinde
kısıtlı sayıda kural ile sonsuz sayıda yapı üretilmesi ilkesine uygun şekilde her öbek ulamı için bir kural yazarak bir dildeki olası tüm öbekleri üretmek amaçlanır. Ayrıca, insan dillerinin en önemli özelliklerinden biri de "özyineleme" dir ve öbek yapıları da özyinelemelidir, yani bir öbek ulamının içinde kendi türünden başka bir öbek daha bulunabilir.

İlgeç öbeğinin özellikleri nelerdir?

İlgeç öbekleri (İÖ) başı ilgeç olan öbeklerdir. İlgeçler, zorunlu öge olarak bir Ad Öbeği ya da ad tümceciği seçen sözcüklerdir. İÖ, tümcedeki başka bir öbekle anlamsal bir ilişki gösterir. Örneğin, Eylem Öbeğini niteleyebilir. İlgeçler neredeyse evrensel bir sözcük türüdür. İngilizce gibi başın ilk öbek ögesi olduğu dillerde öbeğin önünde, Türkçe, Japonca gibi baş sonlu dillerde öbeğin sonunda, Almanca gibi bazı dillerde ise belli ilgeçler başta, diğerleri sonda bulunabilir.
İngilizcede olduğu gibi tümleci olan AÖ’den önce gelen ilgece önilgeç, Türkçe gibi AÖ’den sonra gelen ilgeçlere ise sonilgeç denir.

Belirtecimsi nedir?

Belirteç öbeğinin de içinde bulunduğu işlev olarak belirteç işlevi gören her öge belirtecimsidir: Ad Öbeği, İlgeç Öbeği, Belirteç tümcecikleri de belirteç işlevleri olduğu zaman belirtecimsi adıyla anılırlar.

Üye nedir?

Eylemin nesne ve öznesi eylemin üyesidir. Nesne, yüklemin içinde olduğu için iç üye, özne ise yüklemin dışında olduğu için dış üyedir. 

Koşaç nedir?

Yükleminde AÖ, İÖ, SÖ olan tümcelerde bulunan bazen -İmEk eylemi ile ifade edilen bazen de açıkça görülmeyen eyleme koşaç denir.