Çağdaş Türk Yazı Dilleri 1 Dersi 5. Ünite Sorularla Öğrenelim

Türkmen adı nereden gelmektedir?

Kâşgârlıya göre Türkmen adı, Türk kelimesine Farsça “mânend” (benzer, gibi) kelimesinin getirilmesiyle oluşmuştur. Dolayısıyla Türkmânend (Türke benzer) sözünden Türkmen şekline dönüşmüştür. Akka piskoposu J. V. Ariac’a göre, kelime, Türk ile Kuman sözlerinin birleşmesinden doğmuştur. Oskar Hanser de Türkmen kelimesinin genellikle “Türk” ve “Koman” kelimelerinin birleşmesinden meydana geldiğinin düşünüldüğünü belirtmektedir. Kafesoğlu’na göre bu isim bir yakıştırmadır. Kelimenin bir de Türk+iman olarak anlamlandırılması vardır. Türklerden İslamiyeti kabul eden kütlelere böyle ad verildiği esasına dayanan Türkiman rivayeti Bedreddin Aynî (Ikdü’l-Cümân) tarafından bildirilmekte ve Neşrî (Cihânnümâ) ile İbn Kesîr taraflarından da nakledilmektedir. Son devir müelliflerinden Hüseyin Hüsameddin’e göre, men Türkçe büyüklük eki olup, Türkmen “büyük Türk” demektir. Necib Asım’a göre, kelime, Türk ile adam manasına gelen man’dan oluşmuştur ve “Türk eri” tabirinin tercümesidir. Saim Ali Dilemre de Asurca “tüccar” demek olan tuggar kelimesini Türk ile münasebete getirerek Türkmen’in “ticaret adamı, kervan adamı” olabileceğini söyler. Ama, bu görüş oldukça zayıftır. Macar Türkolog Vambery’e göre, kelime Türk ile -men’den oluşmuştur ve “Türklük, Türkler” demektir, zira men Türkçede toplayıcı isimler yapan bir ektir. Ünlü Türkolog J. Deny ise, Türk kelimesine -men ekinin gelmesiyle oluştuğunu söyler. “-men, -man” eki üzerine geldiği kelimeye “büyüklük, üstünlük, fazlalık” anlamları katar. Deny’ye göre Türkmen kelimesi de “koyu Türk, saf kan Türk” anlamlarına gelmektedir.

Türkmen Türklerinin tarihini açıklayınız.

Türkmenler Oğuz kökenlidir. Diğer Oğuz boyları XI. yüzyılda batıya göç ederken, Türkmenler doğuda kalmıştır. Oğuzların büyük çoğunluğu X. yüzyılda İslamiyeti kabul edince, Müslüman olmayan Oğuzlara Türkmen adını vermişlerdir. Böylece Türkmen adı, Oğuzlarla birlikte anılmıştır. Türkmenler bir süre Mangışlak, Maveraünnehir ve Horasan’da varlıklarını sürdürmüşlerdir. Horasan ve Afganistan’ın kuzey kesimlerinde yaşayan Türkmenler, bir müddet sonra Afganistan ve Güney İran’ı denetiminde tutan Gazne Türk Devleti ile anlaşmazlığa düşmüşlerdir. Gaznelilerin idaresine girmeyi reddeden Türkmenler, Tuğrul ve Çağrı Bey kardeşlerin önderliğinde 1040 yılında Gazne ordusunu yenerek bugünkü Azerbaycan ve Anadolu bölgelerini kendilerine yurt edinmişler ve kurdukları devlete Selçuklu Devleti adını vermişlerdir. Türkmenler, önce Moğol daha sonra da Timurlular hâkimiyetine girmişlerdir. Türkmen boyları bir müddet Hive Hanlığına bağlı kalmış, daha sonra da Afşar Türkmen boylarından Nâdir Kulu Han (Nâdir Şah) hâkimiyetine girmişlerdir. 1873 yılından itibaren Rus saldırılarına maruz kalmış ve uzun mücadeleler sonucunda 1884 yılında Rus hâkimiyetini kabul etmek zorunda kalmışlardır. 1917’den itibaren Sovyetlerin idaresinde kalan Türkmenistan, Sovyetler Birliği’nin dağılmasından sonra bağımsızlığını ilan etmiştir.

Türkmenistan bağımsızlığını ne zaman ilan etmiştir?

Türkmenistan, Sovyetler Birliği’nin dağılmasından sonra 27 Ekim 1991’de bağımsızlığını ilan etmiştir.

Türkmen Türkleri bugün hangi boylardan oluşmaktadır?

Türkmen Türkleri bugün Çavdar, İmrili, Yomut, Göklen, Teke, Sarık, Salur ve Ersarı gibi başlıca yedi boydan oluşmaktadır. Bu boylar da kendi arasında çeşitli oymaklara ayrılmaktadır.

Türkmen Türkçesi hakkında bilgi veriniz.

Türkmen Türkçesi, Oğuz grubu şivelerinin doğu kolundandır. Bundan dolayı Oğuz Türkçesinin özellikleri Türkmen Türkçesinin karakteristiğini oluşturur. Ayrıca, Doğu Türkçesinin etkisiyle Kıpçak ve Çağatay Türkçesinin özelliklerini de barındırır. Türkmen Türkçesi asıl eserlerini XVIII. yüzyıldan itibaren vermeye başlamıştır.Türkmen Türkçesinin söz varlığının temelini Türkçe sözler oluşturur. Tarihî seyri içerisinde Moğolca, Farsça, Arapça ve Rusçadan kelimeler almıştır.

Şu anda Türkmenistan’da kullanılan yazı dili Türkmen Türkçesi’nin hangi ağzıdır?

Şu anda Türkmenistan’da kullanılan yazı dili, 1925’ten beri ‘Türkmen-Yomut’ ağzına dayanmaktadır.

Türkmen Türkleri hangi alfabeleri kullanmıştır?

Türkmen Türkleri de, diğer Türk boyları gibi önce Arap, 1927-28 yıllarından itibaren Latin, 1937 yılından sonra da Kiril alfabesini kullanmışlardır. Son yılllarda görülen genel eğilim doğrultusunda, Türkmen-Kiril alfabesinin değiştirilmesi veya tamamen terk edilmesiyle ilgili tartışmalar, 1990’lı yıllarda başlamış ve 12 Nisan 1993’te Türkmenistan Cumhuriyeti, Latin alfabesine geçiş kanununu onaylamıştır. Yeni Türkmen alfabesinde 30 harf bulunmaktadır. 1993’te kabul edilen bu alfabe 1999 yılında bazı değişikliklerle yeniden düzenlenmiştir. Ancak bu alfabe, daha önce belirlenen 34 harfli ortak Türk alfabesinden bazı farklılıklar taşımaktadır.

XX. yüzyıl Türkmen Edebiyatı hakkında bilgi veriniz.

XX. yüzyıl büyük sarsıntıların asrıdır. Bu yüzyılda meydana gelen gelişmeler, önceki yüzyıllarla kıyaslanamayacak kadar farklı cereyan etmiştir. XIX. yüzyılın son çeyreğinde Türkmenistan’ın Rusya’nın egemenliğine girmesi; siyasi, askerî, iktisadi ve kültürel alanlarda olduğu gibi edebiyat alanında da Rus etkisinin yaşandığı bir dönemdir. Buna rağmen bu dönemin bazı eserlerinde, Türk topluluklarına baskı yapıldığı, savaşın içerisine çekilmeye çalışıldığı ifade edilmiş, Rus çarlığının izlediği yanlış politikaya karşı duyulanmemnuniyetsizlik dile getirilmiştir. Durdu Gılıç, Mollamurt, Muhammetgulı Atabayev, Körmolla, Gurban gibi şair ve yazarlar bu dönemin önemli şahsiyetleridir.

Bağımsızlık Devri Türkmen Edebiyatı hakkında bilgi veriniz.

27 Ekim 1991’de Türkmenistan’ın bağımsızlığını ilan etmesiyle başlayan devirdir. Bu dönem edebiyatı, bağımsızlık ve millî uyanış edebiyatı olarak adlandırılabilir. Bu devrin şiirlerinde bağımsızlık ve millî gurur gibi konular önemli bir yer tutar. Nesir türündeki eserlerde ahlakî meseleler ideolojik baskıdan uzak olarak işlenmektedir. Ayrıca millî tarihe yönelim oldukça güçlüdür. Kakacan Aşırov’un “Deli Dumrul, Oğız Oynı (Oğuz Oyunu) ve Oğuz Han” adlı piyesleri bunun güzel örnekleridir. Övezdurdı Nepesov bu dönemin ünlü romancısıdır. Muhammetnur Gurbangılıcov, Oraz Akmammedov, Aşır Mamiliyev, Beği Suhanov, Annaberdi Ağabayev, Ahmet Gurbannepesov, Berdi Basımov ve Çorı Gulleyev önemli tiyatro yazarlarıdır. Kayum Tañrıguliyev, Nurı Bayramov, Arı Baymıradov, Recepmırat Durdıyev, Ağageldi Allanazarov, Kasım Nurhadov ve Hemra Şirov gibi yazarlar çocuk psikolojisinden yararlanarak yazdıkları eserlerle, çocuk edebiyatının gelişmesine büyük katkıda bulunmuşlardır.

Türkmenistan’ın coğrafi konumu hakkında kısaca bilgi veriniz.

Sovyetler Birliği’nden ayrılan beş bağımsız Türk cumhuriyetinden biri olan Türkmenistan, 36-43 kuzey enlemleri ile 53-66 doğu boylamları arasında yer alır. Başkenti Aşkabat’tır. Türkmenistan’ın toplam yüz ölçümü 488.100 km2’dir. Batısında Hazar Denizi, kuzeybatısında Kazakistan, kuzeyinde Karakalpakistan, kuzeydoğusunda ise Özbekistan Cumhuriyeti yer almaktadır. Ülkenin güneyde İran, güneydoğuda Afganistan ile sınırı bulunmaktadır. Komşuları ile olan toplam sınırının uzunluğu 3763 km’dir.

Türkmenistan’da Türkmen Türkçesi ne zaman resmi dil olmuştur?

Türkmen Türkçesi 24. 5. 1990’da resmî dil olmuştur.

Türkmen Türkçesi’ndeki ünlü harfler hangileridir?

Türkmen Türkçesinde 9 ünlü vardır: “a, ä, e, ı, i, o, ö, u, ü”. Türkiye Türkçesinden farklı olarak Türkmen Türkçesinde iki e vardır. “? ?” (ä) ile gösterilen ses, Türkiye Türkçesindekinden daha geniş ve açıktır, a ile e arasında bir sestir.

Türkmen Türkçesi’ndeki uzun ünlüler nedir?

Türkmen Türkçesinin en önemli ve ayırıcı özelliği, uzun ünlülere sahip olmasıdır. Mevcut 9 ünlünün hepsinin de uzun karşılığı olmasına rağmen, bu uzunluklar yazıda gösterilmez. Türkmen Türkçesini, diğer Türk lehçelerinden ayıran en belirgin vasıf, uzun ünlülerin korunmasıdır. Türkmen Türkçesinde uzun ünlüler çeşitli şekillerde oluşmaktadır. Uzun ünlülerin büyük bir bölümü aslî olup yazıda gösterilmez. Bu uzun ünlüler anlamayırt edici özelliğe sahiptir. Aslî uzunluğa sahip olan ünlüler genellikle ilk hecede(aat(at),oot(ot)) yer alır. Türkmen Türkçesinde uzun söylenen “ı, i, u, ü” sesleri yarım ünlü -y- sesiyle diftonglaşarak “ıy, iy, uy, üy” (güyç (güç) süyt (süt))şeklinde yazıda gösterilmektedir.

Türkmen Türkçesi’nde Türkiye Türkçesi’ne göre büyük ünlü uyumu nasıldır?

Türk dilinde genel bir kural olan bu uyum, Türkmen Türkçesi yazı dilinde oldukça sağlamdır: oodunçı (oduncu), çiişiklik (şişlik), adamlarıñ, ayralıkdan (ayrılıktan), atasınıñ (dedesinin), öldürääymän (öldürmeyin). Türkmen Türkçesine Arapça ve Farsçadan giren birçok kelime büyük ünlü uyumuna uydurulmuştur: bahana (bahane), caahıl (cahil), galandar (kalender). Türkiye Türkçesinde uyumu bozan kelimeler ve ekler Türkmen Türkçesinde uyuma girer: alma (elma), gardaş (kardeş), ene (anne). Türkiye Türkçesinde uyuma girmeyen yabancı kökenli kelimelerin çoğu, Türkmen Türkçesinde uyuma girmiştir: alamat (alamet), cahan (cihan), amanat (emanet), gapıl (gafil), aşına (aşina), ımam (imam), kerven (kervan), palav (pilav).

Türkmen Türkçesi’nde Türkiye Türkçesi’ne göre küçük ünlü uyumu nasıldır?

Küçük ünlü uyumu Türkiye Türkçesine göre, Türkmen Türkçesinde daha zayıftır. Yazı dilinin genel eğilimi, yuvarlak ünlüleri ilk hece dışında kabul etmemek yönünde olup kelimelerin ikinci heceden sonraki hecelerinde yer alan ünlüleri düzleştirmektedir. Türkmen Türkçesinde bu uyum daha çok 1. ve 2. hece arasında görülürken 3. Hecede bozulur. Çünkü 3. hecede genellikle düz ünlülü şekiller kullanılır: bölünici (bölünen), hovplulık (korkma durumu), dovulçı (korkak), söygüli (sevgili). Bazı eklerin (belirtme, bildirme, ilgi vs.) yuvarlak ünlülü şekilleri bulunmaz: gün+i (günü), düşündir- (düşündür-), gün+in (günün).

Türkmen Türkçesi’nde ünsüz harfler nelerdir?

Türkmen Türkçesinde 23 ünsüz vardır. Ancak alfabede 21 işaret kullanılmaktadır: “b, c, ç, d, f, g, h, j, k, l, m, n, ñ, p, r, s, ş, t, v, y, z”. Türkiye Türkçesinden farklı olarak ñ sesi alfabede gösterilir. Bugünkü Türkmen alfabesinde, Türkiye Türkçesi alfabesinde olduğu gibi kalın ve ince g ile kalın ve ince k, birer harfle gösterilmiştir. Kalın ünlülerin yanındaki g ve k’ler kalındır: gapı, galmak, ak. İnce ünlülerin yanında bulunan g ve k’ler incedir: gelmek, gelin, ekin, iki. Türkmen Türkçesinde s ve z sesleri de Türkiye Türkçesinden farklı olarak peltek telaffuz edilir ancak yazıda bu peltekliği gösteren herhangi bir işaret kullanılmaz. Ayrıca Tükmen Türkçesinde kullanılan bazı Rusça kökenli kelimelerde “şç (?)”, “ts (?)” birleşik sesleri de bulunmaktadır.

Türkmen Türkçesi’nde vasıta hali için hangi ek kullanılmaktadır?

Türkmen Türkçesinde vasıta hâli eki için herhangi bir ek yoktur. “bilen” edatı ekleşmemiş biçimiyle vasıta ifadesi için kullanılmaktadır: çaga bilen (çocukla), yuvaşlık bilen (yavaşça), şeylelik bilen (böylelikle), yeññesi bilen (yengesiyle).

Türkmen Türkçesi’nde öğrenilen geçmiş zaman için hangi ek kullanılmaktadır?

Öğrenilen geçmiş zamanın eki için -IpdIr kullanılır. Ek, ünlüyle biten bir file geldiğinde, fiilin sonundaki ünlü uzar:

alıpdırın (almışım)                 gelipdirin (gelmişim)                         dokaapdırın (dokumuşum)

alıpdırsıñ                                gelipdirsiñ                                          dokaapdırsıñ

alıpdır                                     gelipdir                                               dokaapdır

alıpdırıs                                  gelipdiris                                            dokaapdırıs

alıpdırsıñız                              gelipdirsiñiz                                       dokaapdırsıñız

alıpdırlar                                 gelipdirler                                          dokaapdırlar

Türkmen Türkçesi’nde yapım ekleri nelerdir?

+baaz, bii+, +cagaz, +cIk, +çA, +çI/+çU, +çIlIk, +daan, +daar, +dAş, +gäär/+käär, +haana:, +hoor, +lAk, +lI, +lIk/lUk, +(I)mtIl/+(U)mtUl, +nää, +raak/+rääk, +sI ve +sIz Türkmen Türkçesi’ndeki yapım ekleridir.

Türkmen Türkçesi’nde dönüşlülük zamiri hangi kelimedir?

Dönüşlülük zamiri “ööz”dür.

öözüm, öözüñ, öözi, öözümiz, öözüñiz, öözleri

Munı men öözüm yazdım. (Bunu ben kendim yazdım).

Ol özi rus dilini govı bilyäär. (O kendisi Rus dilini çok iyi biliyor).

Ol adam özüniñ vezipesine düşünyäär. (O adam kendisinin görevini düşünüyor).