XIV-XV. Yüzyıllar Türk Dili Dersi 5. Ünite Sorularla Öğrenelim

2. Çokluk kişi -(y)AsIz ekinin işlevi nedir?

a. dilek-istek bildirir: esen kalu? gönüldük hayr ile biz / nasîb ola varasız dahı hem siz
(EMŞer.)
b. istek yolu ile gereklilik bildirir: ammâ sizden dilerem kim benüm vasiyyetüm
saklayasız ve bilesiz kim yigrek gül gö?ül gülistânında açılur (Mrzb.)
c. emir yoluyla gereklilik bildirir: tâ ola kim sakınasız yimekden içmekden cimâ‘ itmekden dahı ta?rıdan korkasız (MC)
d. gereklilik bildirir (gerek (kim) ... -(y)A‘ yapısında): gerek kim ferrûha gösderdesiz
yüz / ola zâhirde bir ü ma‘nîde yüz (Işk.);

1. teklik kişi -sAm ekinin işlevi nedir?

a. dilek-istek bildirir: gümişden elli kandili gör anda / gücüm yitse iletsem a?a ben de
(EMŞer.); gö?linden geçdi kim ‚acabâ ‚arşu? ululugı ne kadar ola uçsam görsem diyü (MC)
b. gereklilik bildirir (‚-sAm gerek‘ yapısında olanlarda): senü?le meşveret kılsam gerekdür / bu derde çâreler bulsam gerekdür (Işk.)

1.Çokluk kişi -(y)AvUz / -(y)AlUm ekinin işlevi nedir?

a. dilek-istek bildirir: bir zamân yatalum uyuyalum / uyanuban halvâyı biz yiyelüm
(Aş.Paş.Hik.)
b. gereklilik bildirir (‘gerek (kim) ... -(y)A’ yapısında olanlar): gerek ki a?a ölince tapavuz / yaramazlık kapusın yapavuz biz (Işk.)

3. teklik kişi -sA ekinin işlevi nedir?

a. dilek-istek bildirir: kamu muhammed ümmetine okısa bizni du‘âdan unutmasa
inşaallah (Feraiz)
b. gereklilik bildirir (‚-sA gerek‘ yapısında olanlarda): müslümânum diyen kişi şartı
nedür bilse gerek / ta?rınu? buyrugın tutup beş vakt namâz kılsa gerek (Yun.Em.)

3.Teklik kişi -(y)A ekinin işlevi nedir?

a. dilek-istek bildirir: anı ta?rı ‚aşkına kılgıl revâ / hak zamâne şerrini senden sava (Vrk.Glş.)
b. şart bildirir (her kim veya kaçan, kaçan kim sözleri ile kurulan birleşik cümlelerde):
her kim gendü kavmin agırlaya gendüzin agırlamış olur (Mrzb.); kaçan âhir vaktı irişe ol
‚amelde buluna ve anu? üzerine gide (MC); her kim benüm uçmaguma girmek dileye pes
beni unutmasun (MC)
c. gereklilik bildirir (‚gerek (kim) ... -(y)A‘ yapısında): pes pâdişâh gerek kim ta?rı
buyrugına uya ve kur‘ânı îmân idine (Kelile); bir kişi vezîr idinmek gerek kim anda iki
haslet ola (KVz.)

3. çokluk kişi -sUnlAr ekinin işlevi nedir?

a. emir bildirir: hak te’âlâ eyitdi bu dört ayı oruc dutsunlar (MC); ol gögü? firişteleri ba?a
vasiyyet itdiler kim yâ muhammed eyitgil ümmetü?e kim hacâmet idici olsunlar (Tıb.Neb.)
b. dilek-istek bildirir: şeyh eyitdi iy şâh buyur bir legençe getürüp suyıla toldursunlar
(KVz.)
c. müsaade-icâzet bildirir: üçer gün tahta geçüp pâdişâhlık eylesünler hüküm hükümât
ellerinde olsun ne dilerse eylesünler (KVz.)

2. teklik kişi -GIl ekinin işlevi nedir?

a. dilek-istek bildirir: aytdum iy pertev-i hak dutgıl elüm / hod ne el var ne ayak dutgıl yolum (Aş.Paş.Grb.); bizi dinlendürgil ve kaygumuzı gidergil (Kıs.Enb.); ba?a dübeyle
zahmeti içün devâ buyurgıl (Tıb.Neb.)
b. duâ yoluyla istek bildirir: kaçan abdest içün eline bardak alsa ol dahı hâl dilile eydür
ilâhî bu kulu?a uçmak bardakların rûzî kıl dir ve kaçan abdest alsa ol su dahı du‘â kılur hâl
dilile eydür bu kulu?ı kıldugı günâhlardan arıtgıl pâk eyle dir ve kaçan namâza tursa ol
mescid dahı hâl dilile du‘â kılur eydür ilâhî bu kulunu? sinini nûrlandurgıl (MC)
c. tavsiye bildirir: anı algıl dahı talak yirine baglagıl andan so?ra bir hokkaya koygıl
agzını berkitgil (Tıb.Neb.)
d. tavsiye yolu ile gereklilik bildirir: eger nâm ister ise? âhiretde / yidürgil hak yolına
dünyâda nân (Çrh.)
e. emir bildirir: beg eyitdi eyitgil (MC)

Bildirme çekimi nasıl yapılır?

İsimlerin yüklem olarak çekimlenmesi “ek fiil” aracılığıyla yapılır. Geçmiş zaman çekimlerinde, Eski Türkçedeki “er-” fiilinden gelen “i-” şekli kullanılır. Ancak, bazı örneklerde
“i-” şekli bile kaybolur ve sadece “zaman+kişi” yapısı çekimi oluşturabilir. Şart çekimlerinde de aynı “i-” fiili görülmektedir. Geniş-şimdiki zaman çekimlerinde ise ya doğrudan
doğruya +Ø morfem ya da kişi morfemleri kullanılır. Olumsuzlarda ise isimlerden sonra
bir de “degül” edatı getirilir.

1. teklik kişi -(y)AvAn / -(y)AvAm / -(y)Am / -(y)AyIn / -(y)AyIm ekinin işlevi nedir?

a. dilek-istek bildirir: süçü içevem süçü delü olavam delü /nem var verem yele sini dutavam bir gün (SV.); kan yiyici cân alıcı zâlimü? cevrinden kurtaram (Kelile.); merhem idüp
gözüme uram (Tıb.Neb.)
b. tavsiyede gereklilik bildirir (özellikle ne soru kelimesi ile birlikte kullanılınca): ilâhî
alnında ne yazayın didi (MC)
c. tercih bildirir: senü? etü?den ogul yiyeyin mi yohsa sası dinlü kâfirü? döşegine gireyin mi aga? kazanu? nâmûsını sıdurayın mı (DKor.D.)
ç. gereklilik bildirir (‘gerek (kim) ... -(y)A’ yapısında olanlar): ammâ ben bu ılanı gerek
bâgubân eliyile öldürem (Mrzb.)

-AnAK eki ne tür bir yapım ekidir?

Fiilden İsim Yapan Eklerdendir:  degenek (T.S.)(Anter.349); yıganak (DKor.D.)

2. çokluk kişi - (U)? ~ - (U)?Uz ekinin işlevi nedir?

a. emir bildirir: varu? avla? getürü? kurdı ele / yohsa te?riden gele size belâ (ŞH.Yus.);
iy firişteler kullarumu? bu ni‘metlerine ve sa‘âdetlerine nazar eyle? dahı dünyâdaki hâlü?e
baku? (MC)
b. dilek-istek bildirir: halvâ geldi ortaya oturdılar / cuhûd eyder işidü? gö?ül ne diler
(Aş.Paş.Hik.)
c. yalvarma yolu ile istek bildirir: biz kara?u sîn içinde yalı?uz garîb miskîn dermânde
ve ‘âciz kalmışuz bizi esirge?üz ve bizüm mâllarumuzdan hayr u ihsân ve sadak virmek elümüzden gelmez bârî bizi hayr du’âyıla a?u?uz dirler (MC)
ç. tavsiye bildirir: kaçan aşu?uza si?ek düşse aşa tamâm baturu?uz iki kanadın bile andan çıkarup yabana atu?uz (Tıb.Neb.)
d. tavsiye yolu ile gereklilik bildirir: ko? savaşı siz bugün şeytân başını dögü? / süd bigi
u bal bigi hoş karılu? bir bir ile (SV); ta?rıdan utanu?uz kim ölüm i?en yakındur (MC)
e. serbestlik verildiğini bildirir: iy mü’minler yi?üz kim halk toydugı vaktın siz aç
olurdu?uz (MC)

2. Teklik kişi -(y)AsIn ekinin işlevi nedir?

a. dilek-istek bildirir: hemîşe saltanat tahtında pâdişâh olasın turasın didiler (MC)
b. emir bildirir: hak te’âlâ eydür yâ muhammed hâcetüm oldur kim benden çok nesne
dileyesin (MC)
c. istek yolu ile gereklilik bildirir: yûsuf kavlinde mâl yidi bâre idesin üç bâre arslıka
viresin ve oglına viresin (Feraiz)
ç. tavsiye yolu ile gereklilik bildirir: iki ‚âlem eger sinü? olursa / koyasın ‚âlemi anı
dutasın (SV)
d. gereklilik bildirir (‚gerek (kim) ... -(y)A‘ yapısında): gerek kim beni hazrete
kavuşdurasın (MC)

e. serbestlik verildiğini bildirir: gele sen bunda sa?a ne? garazum yok işidür sen / kala
sen anda yavuzdur yalı?uz kanda kalur sen (Mev.)

Bir gün ibn-i ‘abbâs ile otururduk cümlesindeki fiil hangi zamanın hikayesidir?

-(V)r (i-)d+kişi Şimdiki Zamanın Hikâyesidir.

3. teklik kişi -sUn ekinin işlevi nedir?

a. dilek-istek bildirir: ‘ışk hod ilçi dürür gelür sa?a / dir a?a ‘âşık olan gelsün ba?a (Aş.
Paş.Fkr.)
b. temenni bildirir: yene katlanumadı eyitdi gözü?üz kör olsun dostlarum beni götürüp
uçdıgı-yiçün didi (Kelile)

"Ol yûnus balık karnında tesbîh idici degülmisse ‘izzetüm hakkı tâ kıyâmete degin balık
karnında kalısardı" cümlesinde kalısardı fiili hangi zamanın hikayesidir?

-(y)IsAr (i-)d ekiyle Gelecek Zamanın Hikâyesidir. 

Hikâye Çekimleri nasıl yapılır?

Zaman eklerinin üzerine i- fiili ve d+kişi getirilerek yapılır. i- fiili bazı örneklerde kullanılmış ise de, çoğunlukla, iç hecede kalmış olmasından dolayı kaybolmuştur.

Duyulan~farkına varılan geçmiş zaman sıfat-fiil eki hangisidir?

-mI ş
Duyulan~farkına varılan geçmiş zaman sıfat-fiil ekidir: ‘âkil ve dânâ ve iş görmiş kişileri hâzır kıldı (Mrzb.); cümle uyımış nebât uyanur/ renk renk olup çiçekler boyanur
(KŞ); üzerlerine erimiş bakır dökeler (MC)

Geniş Zamanın Rivayeti nasıl yapılır?

-(V)r ekinin üzerine i- fiili ve -mIş getirilerek yapılır. i- fiili bazı örneklerde kullanılmış ise de, iç hecede kalmış olmasından dolayı, kaybolduğu örnekler de vardır. örnek: bildü? gelen geçer imiş bidü? konan göçer imiş

Görülen geçmiş zaman sıfat-fiil eki hangisidir?

–dUK : Görülen geçmiş zaman sıfat-fiil ekidir: bizi korkdugumuzdan kurtar i hak /
bize ayruk bititme anda hicrân (Çrh.); her birümüz gördügi düşi disün / kangı düş a’lâ olursa ol yisün (Aş.Paş.Hik.); ma’lûm ola kim buldugı lezzetile bulmadugı berâbermiş (Mrzb.)

İsim-fiiller hangileridir?

–mAK : kaygulardan kurtulmak du‘âsı budur (Feraiz); bize hod ne hisâb anlara nisbet /
ecelden kaçmaga yok durur imkân (Çrh.); çok ola ölmek hem öldürmek dahı (KŞ.)
–mAKlIK : getürdi sanduk eydür gir bu?a sen / üşenme ugramaklıga bu?a sen (Işk.);
biri dahı eylemeklikdür zinâ (MF)
–mA : ditreme dutdı ve ol rencile helâk oldı (Tıb.Neb.)
-(y)I2
ş : gidişde a?maz imiş evini âdem / dönişde üşer imiş başına gam (EMŞer.); ve eyü
gün dogışından bellüdür (Mrzb.)