XI-XIII. Yüzyıllar Türk Dili Dersi 2. Ünite Sorularla Öğrenelim

Karahanlı Türkçesinde kaç ünlü vardır?

Kapalı /e/ sesiyle birlikte dokuz ünlü vardır: a, ı, o, u, e, e, i, ö, ü.

Önlük-artlık uyumu var mıdır?

Evet, önlük-artlık uyumu daima korunmuştur.

Düzlük-yuvarlaklık uyumu var mıdır?

Düz ünlülerden sonra düz, yuvarlak ünlülerden sonra düz-geniş ya da dar-yuvarlak ünlülerin birbirini takip etmesi kuralına uymayan sözcükler ve ekler bulunmaktadır.

Düzlük- yuvarlaklık uyumuna girmeyen kalıplaşmış sözcükler hangileridir?

ad?ru? ‘farklı, fark’, altun, anu? ‘hazır’, agu ‘zehir’, artu? ‘fazla, çok’, artut ‘hediye’, belgü ‘nişan, alamet, iz’, azu? ‘azık, yiyecek’, ed?gü ‘iyi’, ?amug ‘bütün, hepsi, her’ , bulıt

Düzlük-yuvarlaklık uyumuna girmeyen kalıplaşmış ekler hangileridir?

Düzlük-yuvarlaklık uyumu bakımından eklendikleri sözcüklerin ünlüsü ile uyuma girmeyip yuvarlak ünlülü olan ekler  şunlardır:  +AGU topluluk sayı adı yapan ekler, -GU gelecek zaman/gereklilik eki, -Ur fiilden fiil yapma eki, -sU, -sUn, -sUnI 3. tekil kişi emir kipi, -U ulaç eki, -GUçI eki, -GUz- eylemden eylem yapan ek, -GUr- eylemden eylem yapan ek, -DUk sıfat-fiil eki, -DUr- eylemden eylem yapan ek, -DÜz- eylemden eylem yapan ek.

Dudak uyumu bakımından eklendikleri sözcüklerin ünlüsü ile uyuma girmeyip düz ünlülü olan ekler şunlardır: -mIş belirsiz geçmiş zaman, +nI belirtme durumu eki, +DIn ayrılma durumu eki, +DI belirli geçmiş zaman 3. tekil kişi, -gıl/-gil 2. tekil kişi emir eki, -glı sıfat-fiil eki, -gInçA ulaç eki.

Ünlü değişmeleri ile ilgili durum nasıldır?

Gerek Eski Türkçeye göre, gerekse kendi dönemi içerisinde belli durumlar dışında (dudak çekimi, ilerleyici ve gerileyici benzeşme gibi) değişim yoktur.

Ünlü yuvarlaklaşması şeklindeki ses değişimine rastlanılmakta mıdır?

Çift dudak ünsüzlerinin (b, p, m, v) etkisiyle meydana gelen ünlü yuvarlaklaşmaları, yaygın olmamakla beraber kimi örneklerde görülmektedir. Ancak bu sözcükler hem düz hem de yuvarlak ünlüyle yazılmışlardır.

Benzeşme şeklindeki ses değişimine rastlanılmakta mıdır?

Yuvarlak ünlülerin ilerleyici ve gerileyici benzeşme yoluyla birbirlerini etkilediği ve yuvarlaklaşmanın gerçekleştiği örneklerin sayısı azdır. Bu yolla gerçekleşmiş tutarlı ve düzenli değişimlerden söz etmek mümkün değildir.

Büzüşme şeklindeki ses değişimine rastlanılmakta mıdır?

Ulaç eki almış asıl eylemin üzerine iktidarlık çatısını kuran u- yardımcı eyleminin gelmesiyle iki eylem birleşerek olumluda -u-, olumsuzda ise -uma-/-üme- biçimini oluşturur. Ayrıca ikegü sözcüğünde de görülür.

Yer değiştirme şeklindeki ses değişimine rastlanılmakta mıdır?

Az sayıda sözcükte görülen bu ses olayının örnekleri şunlardır: bugday ‘buğday’ ~ budgay, çamgur ‘şalgam’ ~ çagmur, ögren- ‘öğrenmek’ ~ örgen-,yagmur ‘yağmur’ ~ yamgur, ?onşı ‘komşu’ ~ ?oşnı

Addan ad türeten ekler hangileridir?

+agu/+egü, +(a)gu(n)/+(e)gü(n), +ç, +aç/+eç, +ça/+çe, +çı/+çi, +çIl, +daş/+deş, +Dam, +dak, +e, +er, +gaç, +gey, +gıl/+gil, +k, +ak/+ek, +kıya/ +kiye, +kına, +l, +la/+le, +lAg, +lXg, +lXk, +sıg, +sXz

Addan eylem türeten ekler hangileridir?

+A, +(A)d-, +(A)r-, +DA-, +gar-, +gır-, +I-, +(X)k-, +la-/+le-, +lAn-, +U-

Eylemden eylem türeten ekler hangileridir?

-ar-/-er-, -Dur-, -gIr-, -gUr-, -(X)k-, -(X)l-, -msın-/-msin-, -(X)n-, -Ir-(I), -sIk-, -(X)ş-, -(X)t-

Eylemden ad türeten ekler hangileridir?

-(X)g, -(X)glXg, -gUçI, -gUk, -I, -(X)k, -(X)m, -mUr, -Xn, -(X)nç, -(X)ndI, –(X)ş, -(U)t

kutsuz sözcüğünün çözümlenmesi nasıldır?

kutsuz “şanssız” < kut “şans” 

+sXz: (addan ad türeten ek) Olumsuz sıfatlar türetir.

belgür- sözcüğünün çözümlenmesi nasıldır?

belgür- “belirmek” (DLT II, 172, KTer. 31/90a1=20:121) < belgü “işaret”

+(A)r-: (addan eylem türeten ek) Geçişsiz eylemler türetir.

yıdı- sözcüğünün çözümlenmesi nasıldır?

yıdı- “kokmak” < yıd “koku”

+I-: (addan eylem türeten ek) Geçişsiz eylemler türetir.

 todgur- sözcüğünün çözümlenmesi nasıldır?

todgur- “doyurmak” < tod- “doymak”

-gUr-: (eylemden eylem türeten ek) Ettirgen çatılı eylemler türetir.

bitig sözcüğünün çözümlenmesi nasıldır?

bitig “kitap, Kuran-ı Kerim” < biti- “yazmak”

-(X)g: Eylemden ad türünde sözcükler türetir.

artu? sözcüğünün çözümlenmesi nasıldır?

artu? “fazla, ziyade” < art-

-(X)k: Eylemden soyut ve somut adlar türetir.