Türkçe Cümle Bilgisi 2 Dersi 4. Ünite Sorularla Öğrenelim

“Sıralı cümle”, arka arkaya sıralanmış basit cümlelerden oluşur. Bu yönüyle bir söz bütünü, bir metin içindeki bütün cümleler, metnin uzunluğu ne olursa olsun, ara­larında konuyu tamamlayan bir bütün oluşturmak üzere sıralanmış cümleler hâ­linde sayılabilir.

Yalnız başlarına kullanıldıklarında anlamı bulunan ve bir araya gelince de araların­ da anlam ilişkisinin yanında ortak cümle ögelerine de sahip olan cümlelerdir. 

Düşünceleri­mizi, duygularımızı, bilgilerimizi, yaşantı ve deneyimlerimizi ifade etmeye yara­yan dil örgüsüne “anlatım” denir.

Cümle başı bağlaçları ile birbirine bağlanan ve aralarında bu cümle başı bağlacı­nın işlevine bağlı bir anlam ilgisi bulunan cümlelerin kurduğu cümlelere “bağlı cümle” adı verilir.

İster basit ister birleşik yapılı olsun bir cümlede, bazen anlamı daha iyi belirtmek ve anlama açıklık kazandırmak için, cümlenin içine giren ve cümlenin yapısında herhangi bir değişiklik yapmayan kelime grubu veya cümle yapısında dil birlikleri yer alır. Açıklama veya ek bilgi vermek amacıyla cümleye giren bu dil birliklerine “ara söz” veya “ara cümle” adı verilir.

Ara sözler yazıda iki virgül veya iki kısa çizgi arasında yazılır.

Konuşma veya anlatım esnasında genellikle yüklemi, bazen de başka bir ögesi kullanılmayan cümleye “eksiltili cümle” denir.

Eksiltili cümlelerin sonunda noktalama işareti olarak üç nokta (...), ünlem işareti (!) veya soru işareti (?) kullanılır.

Eksik ögeyi okuyucuya tamamlattıran cümlelere; atasözü ve deyimlerimiz­de, günlük konuşmalarda, sorulu cevaplı ifadelerde ve duygusal anlatımlarda sık­ça rastlanır.

''Ateşe su at, barut atma.''

''Duvarı nem, insanı gam yıkar.''

Yukarıdaki cümlenin yapısına göre türünü bulunuz. 

''Duvarı nem, insanı gam yıkar.'' cümlesi ortak yüklemli bağımlı sıralı cümledir.

Kelimeler, dil sistemi içinde birbirine bağlanarak cümleleri oluşturur. Anla­tımda yargı, cümlelerle sağlanır. Cümleler de bir anlam ifade etmek üzere kelime ve kelime gruplarının dil bilgisi kurallarına uygun biçimde düzenlenmesiyle olu­şur. Cümleler de bir anlam bağı içinde birleşerek daha üst seviyedeki birimleri meydana getirir. Bunlar, paragraf­lar veya paragraflardan daha geniş düzeydeki biçimlerdir. İşte daha geniş anlatım birimlerini oluşturmak için yan yana sırala­nan cümleler, çeşitli şekillerde birbirine bağlanarak anlam örgüsünü oluştururur.

''Mektubunu okumaktan bile korkuyorum; fakat merak da ediyorum.''

Yukarıdaki cümlenin yapısına göre türünü bulunuz.

''Mektubunu okumaktan bile korkuyorum; fakat merak da ediyorum.'' cümlesi ortak nesneli bağımlı sıralı cümledir. 

''Çocuğun yüzü ibik gibi kızardı. Bereket o telâşta kimse işin farkına varamadı.'' bağlı cümlesinde hangi kelime bağlaç görevindedir?

Ara cümleler, cümleden çıkarıldıkları zaman cüm­lenin anlamında ya da yapısında bir eksiklik oluşturur mu? 

Ara cümleler, cümleden çıkarıldıkları zaman cüm­lenin anlamında bir eksiklik oluşturmaz, cümlenin yapısında bir eksiklik yarat­maz.

''Tenkitlerinize, -buna ikaz demek daha doğru olur­- teşekkür ederim.'' 

Yukarıdaki cümlenin yapısına göre türünü bulunuz. 

''Tenkitlerinize, -buna ikaz demek daha doğru olur-­ teşekkür ederim.'' cümlesi ara sözlü (cümleli) bir cümledir.