Türkçe Cümle Bilgisi 1 Dersi 7. Ünite Özet

Giriş

Dilde iletilmesi hedeflenen anlamın net ve ayrıntılı bir şekilde ifade edilebilmesi için gereken en önemli unsur kelimedir.

Dilin gerçek dünyanın bir yansıması olarak anlam bulduğu saymaca dil dünyası nesneyi veya onun durumunu/hareketini işaret eden bir yapıya sahiptir. Wittgenstein’in “Anlamın Resim Kuramı” olarak anılan yaklaşımına göre düşünmeyi olanaklı hale getiren ve birer düşünce nesnesi olan resimler, olgusal ilişkileri yansıtan kelimelerin bir araya gelmesiyle oluşur ve dil ile temsil ettiği şey arasındaki aynılıktan dolayı dilin olgu hakkındaki aktarımına izin verir.

Dil ve dünya arasındaki ilişkinin kurulabilmesi, insan zihnine yansıyan resmin dildeki kelimeler yoluyla ifade edilmesi anlamına gelmektedir. Bununla birlikte bir dildeki kelimeler genellikle anlam ayrıntılarının verilebilmesi için yeterli sayıda ve nitelikte olmayabilir. Bu nedenle, eksik ifade edilmiş anlam unsurları, zihinde hedeflenen resmi bulanık yansıtır ve iletişim belirsizleşerek eksik kalır.

Anlam dünyasındaki netliği sağlamak için kelimelerin bir araya gelerek oluşturdukları gramer birliklerinden yararlanırız. Bu gramer birliklerinden biri de kelime gruplarıdır. Bir sözlük unsurunun tek başına bir anlamı karışlayamadığı durumlarda bu anlamı karşılamak üzere iki ya da daha fazla kelime yan yana gelerek kelime gruplarını oluşturur. Cümle içinde tek ögeyi karşılayan ve kelime grupları içinde tek kelimeye denk olan bu dil birimi yargı bildirmez.

Kelime grubu: İki veya daha fazla kelimenin bir araya gelerek oluşturduğu, tek kelimeye denk olan ve yargı bildirmeyen gramer birimidir.

Birleşik isim grubunun yapısı ve işlevleri

Bir nesneye ad vermek için bazen tek kelime yeterli olmaz. Benzer veya ortak niteliğe sahip nesneleri birbirinden ayırmak, ayırıcı özelliklerine göre isim vermek ve onu ayrı kılmak gerekir. Özel isimler, ayırıcı özellik taşıyan isimler, tek kelime ile karşılanamadığında iki veya daha fazla ismin bir araya gelmesiyle bir varlığı karşılayabilir. Birleşik isim grubu cins isimlerin anlam boşalması yoluyla yeni bir varlığa ad olması ile ve bu adların yan yana gelmesiyle oluşur.

Birleşik isim grubu: Birleşik isim grubu, iki veya daha fazla ismin yan yana gelerek bir varlığa/nesneye özel bir ad olmasıdır.

Birleşik isim grubunun yapısı

• En az iki ismin birleşmesiyle oluşur. Birleşik isim grubu en az iki isimden oluşmakla birlikte üç ya da daha fazla isimden de oluşabilir. Bu isimler genel olarak özel isim olarak adlandırdığımız kişi adlarıdır.
• Birleşik isim grubunu oluşturan unsurların tamamı özel isimdir. Birleşik isim grubu, isim soylu kelimelerin bir araya gelmesiyle oluşur. Nadiren sıfat, unvan ve akrabalık bildiren unsurlar birleşik isim grubunu ilk unsuru olabilir.
• Bütün kişi isimleri birleşik isim grubundan oluşmuştur. Ad ve soyadından oluşan bütün kişi isimleri birleşik isim grubudur. Başka bir deyişle bütün birleşik isim grupları da kişi ismidir.
• Birleşik isim grubunu oluşturan unsurlar ek almaz. Birleşik isim grupları bir araya gelişleri sırasında çekim eki almaz. Çünkü bu grubun yapısı kelimelerin yan yana gelmesi esasına dayanmaktadır.
• Birleşik isim grubu tamlama özelliği taşımaz. Sadece ad özelliği taşıyan yalın isimlerin yan yana gelmesi ile oluşur. Jean Deny bu tür kelime gruplarını “yanaşmalık öbekler”, Nurettin DemirEmine Yılmaz ise “tamlayan-tamlanan ilişkisi bulunmayan kelime grupları” şeklinde nitelendirmiştir.
• Birleşik isim grubu bir unvan grubu gibi görünebilir.
• Birleşik isim grubunun bir unsuru kalıplaşmış bir sıfat tamlamasından oluşmuş olabilir. Sıfat tamlamaları birleşik isim grubu yapmaya elverişli bir kelime grubudur. Birleşik isim grubunda tamlanan unsuru özel isim olan sıfat tamlaması görünümündeki kelime grupları zamanla kalıplaşarak birleşik isim grubuna dönüşürler.
• Birleşik isim grubunun unsurlarından biri birleşik kelimeden oluşmuş olabilir. Birleşik isim gruplarının bir veya daha fazla unsuru birleşik kelimeden oluşmuş olabilir.
• Birleşik isim grubunun bir unsuru belirtisiz isim tamlamasından oluşmuş olabilir. Özel isim yapmaya elverişli kelime gruplarından biri olan isim tamlaması birleşik isim grubunun bir veya daha fazla unsurunu oluşturabilir.
• Birleşik isim grubunun bir unsuru herhangi bir kelime grubundan oluşmuş olabilir.
• Birleşik isim grubunun bir unsuru bir cümleden oluşmuş olabilir. Birleşik isim grubunun bir ya da daha fazla unsuru cümle değeri taşıyan bir kelimeden oluşmuş olabilir.
• Birleşik isim grubunda asıl unsur ve yardımcı unsur yoktur. Birleşik isim grubunu oluşturan unsurlar arasında asıl ve yardımcı unsur yoktur. Grubu oluşturan bütün unsurların değeri eşit derecededir.
• Birleşik isim grubu, vurgusu olan bir kelime grubudur. Birleşik isim gruplarında vurgu son isim üzerindedir. Tamlananı özel isim olan sıfat tamlamaları, birleşik isim grubu olarak kalıplaştığında vurgu son unsur üstüne geçer.
• Birleşik isim grubunda isimlerin yeri değişmez. Birleşik isim grubunu oluşturan unsurların yeri değişmez, unsurlarından biri ya da bir kaçı eksiltilemez.
• Birleşik isim grupları söz varlığının bir parçası olarak genel sözlük unsuru değildir. Birleşik isim grupları söz varlığında özel anlam taşıdığından genel sözlükte cins isimlerin içinde yer almaz, ancak bir açıklama maddesi olarak ansiklopedide yer alabilir.

Birleşik isim grubunun işlevleri

Birleşik isim grubunun çeşitli işlevleri vardır.

Birleşik isim grubunun kelime grupları içindeki yeri

• Birleşik isim grubu, yaklaşma grubunun isim unsuru olarak kullanılabilir.
• Birleşik isim grubu, bağlama grubunun bir unsuru olarak kullanılabilir.
• Birleşik isim grubu, edat grubunun özel isim unsuru olarak kullanılabilir.
• Birleşik isim grubu, unvan grubunun özel isim unsuru olarak kullanılabilir.
• Birleşik isim grubu, sıfat tamlaması içinde (-sIz/ -sUz, ve -lI/-lU isimden isim yapım eklerini alarak da ) tamlayan unsur olarak kullanılabilir.
• Birleşik isim grubu, isim tamlaması içinde tamlayan unsur olarak kullanılabilir.

Birleşik isim grubunun cümle içindeki yeri

• Birleşik isim grubu, bir varlığın adı olarak, cümlede isim görevindedir.
• Birleşik isim grubu cümlede özne görevinde kullanılabilir.
• Birleşik isim grubu cümlede nesne görevinde kullanılabilir.
• Birleşik isim grubu cümlede yer tamlayıcısı görevinde kullanılabilir.
• Birleşik isim grubu cümlede yüklem ismi görevinde kullanılabilir.

Unvan grubunun yapısı ve işlevleri

Sosyal hayatımızda konuşmanın yönünü ya da muhatabını, kendisine adıyla seslenerek işaret etmek hitabın bir özelliğidir. Bununla birlikte sosyal durum ya da sosyal tabakalaşma sonucu öne çıkan ve kültürden kültüre farklılık gösteren akrabalık ve unvan belirten seslenmeler vardır. Bu seslenmeler konuşan ve dinleyen arasındaki mesafeyi gösterirken aynı zamanda seslenilen kişinin de toplum içindeki yerini yani sosyal konumunu belirler. Akrabalık ve unvan belirten kelimelerin kişi ismiyle birlikte kullanılması sonucu unvan grubu oluşur. Karaağaç bu kelime grubunu birleşik isim grubu ile birlikte “özel ad öbeği” başlığı altında sınıflandırmıştır. Özellikle konuşma dilinde kullanım sıklığı yüksek bir kelime grubudur.

Unvan grubu: Bir kişi ismiyle birlikte kullanılan akrabalık ve unvan belirten kelimelerin birlikte oluşturduğu kelime grubudur.

Unvan grubunun yapısı

Unvan grubunun yapı özellikleri şunlardır:

• Unvan grubu bir kişi ismi ile akrabalık veya unvan belirten bir isimden oluşur: Unvan grubu bir kişi ismi ile yakınlık, akrabalık, meslek, rütbe durumunu belirten unvan kelimesi yan yana gelmesiyle oluşan kelime grubudur. Özel isim + unvan ismi (akrabalık ismi, meslek ismi, rütbe ismi).
• Unvan grupları özel isimdir: Söz diziminde bütün unvan grupları özel isim olarak kullanılır.
• Unvan grubunda kişi ismi birleşik isim grubu olabilir.
• Unvan grubunda kişi ismi önce akrabalık veya unvan belirten kelime sonra gelir.
• Türkçenin söz dizimi yapısı içinde unvan veya akrabalık bildiren unsurdan önce isim unsuru bulunur. İsim unsuru tek bir kelimeden oluşan özel isim olabileceği gibi birden fazla kelimeden oluşmuş bir birleşik isimden de meydana gelmiş olabilir.
• Eğer vurgu birinci unsur olan unvan veya akrabalık unsuru üzerinde olursa bu kelime grubu sıfat tamlaması özelliği taşır.
• Yer ismi olarak kullanılan bazı unvan grupları kalıplaşarak birleşik isim olmuşlardır.
• Unvan grubundaki unsurların yeri değiştirilemez. Kelime grubu içinde unvan grubunun unsurlarının yeri değiştirilemez. Grubun unsurlarından biri eksiltilemez.
• Unvan grubunu oluşturan kelimeler ek almaz. Bu kelime grubu yan yanalık esasına dayanan bir kelime grubudur. Kelime grubunu oluşturan unsurlar ek almadan yan yana gelir. “Bu durum bilhassa akrabalık adlarının kendi aralarında birleşerek yeni akrabalık adları oluşturmalarına yol açmıştır.
• Unvan grubu vurgusu olan bir kelime grubudur. Unvan grubunun vurgusu isim unsuru üzerinde yani birinci unsur üzerindedir.

Unvan grubunun işlevleri

Unvan grubunun çeşitli işlevleri vardır.

Unvan grubunun kelime grupları içindeki yeri

• Unvan grubu, belirtisiz isim tamlamasının tamlayan unsuru olarak kullanılabilir.
• Unvan grubu, belirtili isim tamlamasının tamlayan unsuru olarak kullanılabilir.
• Unvan grubu, sıfat tamlamasında isim unsuru olarak kullanılabilir.
• Unvan grubu bağlama grubunda isim unsuru olarak kullanılabilir.
• Unvan grubu edat grubunda isim unsuru olarak kullanılabilir.

Unvan grubunun cümle içindeki yeri

Unvan grubu, varlık adını belirten bir yapı olarak cümlede isim görevindedir.

• Unvan grubu cümlede özne görevinde kullanılabilir.
• Unvan grubu cümlede nesne görevinde kullanılabilir.
• Unvan grubu cümlede yer tamlayıcısı görevinde kullanılabilir.
• Unvan grubu cümlede yüklem görevinde kullanılabilir.