Türkçe Cümle Bilgisi 1 Dersi 6. Ünite Özet

Giriş

Bu bölümde, birden fazla kelimeden oluşarak cümlede tek ögeyi karşılayan kelime gruplarından ünlem grubu, edat grubu ve bağlama grubu üzerinde durulacaktır. Ayrıca bu kelime gruplarının tanımları, yapıları ve özellikleri ile ilgili bilgi verilecektir.

Ünlem grubunun yapısı ve işlevleri

Ünlemler duyguların ya da doğada insan sesi dışındaki seslerin yansımalarıdır. İfadeleri ses yapılarına dayanır. His ve heyecanlarla tabiattaki seslerin ses halindeki tezahürleridir: âh, (ah), vâh (vah) eyvâh, ay, vay, oy, of, öf, püf, tu, oh; pat, küt, çat, çut, şrak, miyav, tıs gibi, hop, di, haydi, gibi teşvik edatları ile pist, oşt gibi ürkütme edatlarını da bunlara katabiliriz. Aslında isimken edat şeklinde de kullanılan aman, yazık gibi kelimeler de bunlardandır. heyhât, âferin, sakın, hazer, hah, yuh, yuha, hâşâ gibi kelimeler de ünlemdir. İsimlere en yakın edatlardır. Bazılarının isimleştikleri, o ünlemin ismi oldukları, isim hâlinde kullanıldıkları görülür. ah-la-, miyav-la- gibi.

Ünlem özelliğindeki kelimeler bir isim unsuru ile birlikte kullanıldıklarında ünlem grubu oluşur.

Türkçede ad çekiminde seslenme ve hitap ad-durum çekimi bulunmadığından seslenmelerin sözdiziminde ya da ünlem kullanmadan titremleme ile yapıldığını belirten Günay Karaağaç, ünlem grubunu bir kısaltma öbeği olarak sınıflandırmakta ve ifade ettiği anlam bakımından 6 gruba ayırmaktadır:

• Çeşitli duyguları bildiren anlatımlar: tüh, vah, keşke, vay be, eyvah, haydi, hayda, aferin, yaşasın, hey gidi, vb.
• Karşılıklı konuşmalara özgü kabul etme veya etmeme; anlaşma veya anlaşmama ifade eden yapılar: var, yok, iyi, pekiyi, tamam, uygun, vb.
• Selamlaşma, iyi dileklerde bulunma, özür dileme veya bunlara cevap verme: merhaba, iyi misiniz, iyi akşamlar, sağ salim kalınız, afedersiniz, teşekkürler, hoş geldiniz, yeni yılınız kutlu olsun, görüşünceye kadar, vb.
• Bir şeye seslenme, dikkat çekme: hey, marş marş, alo, vb.
• Genel soru bildirme veya soruya cevap verme: ne, nasıl, bu nasıl, hiçbir şey değil, vb.
• Bağımsız hitaplar. Bunlar titremlemeyle yapılan ünlem veya ünlem gruplarıdır: çocuklar, arkadaşlar, Ali, dostum, ey gençler, vb.

Leyla Karahan, bu kelime grubunu cümlenin kuruluşuna katılmayan ve cümlede, cümle dışı unsur olarak yer alan bir kelime grubu olarak tanımlamaktadır.

Süer Eker, Türkçedeki ünlem edatlarının hemen hemen tamamının Arapça veya Farsça kökenli olduğunu buna karşın isim unsurunun sonuna getirilen Eski Türkçe ünlem edatlarının az sayıda olduğunu belirtmektedir.

Ünlem grubu: Bir ünlem edatı ve bir isimden oluşan duygu veya sesleniş belirten kelime grubudur.

Ünlem grubunun yapısı

• Bir ünlem ve bir isim unsurunun birlikte kullanılması ile oluşur. Ünlem grubu seslenme edatları ile kurulan bir kelime grubudur. Bununla birlikte edebi eserlerde ve konuşma dilinde isim unsurunun ya da ünlem edatının söylenmediği kullanımlar ile II. teklik/çokluk şahıs şart çekimi e/a ünlemi ile birleşerek ünlem grubunu oluşturur.
• Ünlem grubunda birden fazla ünlem unsuru bulunabilir.
• Ünlem grubunda birden fazla isim unsuru bulunabilir.
• Ünlem grubu, tek başına anlam taşıyan bir unsur olmadığından cümlede yargı, bildirme, olma ifade etmez.
• Ünlem grubu eksiz bağlanan bir kelime grubudur. Ünlem grubunu oluşturan unsurlar eksiz bağlanırlar.
• Ünlem grubu cümlenin herhangi bir yerinde bulunabilir.
• Ünlem grubunda, ünlem unsuru tek olabileceği gibi kelime grubu şeklinde de olabilir.
• Ünlem grubunda vurgu, grubun oluşmasını sağlayan ünlem üzerindedir.

Ünlem grubunun işlevleri

Ünlem grubunun çeşitli işlevleri vardır.

Ünlem grubunun kelime grupları içindeki yeri

Ünlem grubu diğer kelime grupları içinde yer almaz. Bununla birlikte bazı kelime grupları ünlem grubunun isim unsuru olabilir.

Ünlem grubunun cümle içindeki yeri

• Ünlem grubu cümlede sadece konuşanın duruşu veya duygusu ile ilgili bilgi vermek üzere yer aldığından cümlenin yargısına etkide bulunmaz. Bu sebeple ünlem grubu cümlenin dışında olmakla birlikte anlamın içinde bulunan dil birimidir. Bu sebeple çoğu dilbilimci tarafından cümlede “cümle dışı unsur” olarak nitelendirilir.
• Ünlem grubu aktarma cümlesi olarak kullanılmış ise cümlede nesne görevinde kullanılabilir.
• Ünlem grubu aktarma cümlesi olarak kullanılmış ise zarf-fiil eki almış bir fiille kullanıldığında cümlede zarf görevinde olabilir: Ünlem grubu cümle içinde eğer aktarma cümlesi durumunda kullanılmışsa ve “diye” gibi zarf-fiil eki almış bir fiil ile kullanılmış ise cümlede zarf görevinde kullanılabilir.

Edat grubunun yapısı ve işlevleri

Edat, tek başına anlamı olmayan sadece gramer görevi olan dil birimidir. Anlamı olan çekimli kelimelerle kullanılır ve onları anlam bakımından destekler. Bu bakımdan edat, ek almayan bir yardımcı kelime unsurudur. Edatlar, ünlem edatları (ünlemler, seslenme, sorma, gösterme, cevap edatları), bağlama edatları (sıralama, denkleştirme, karşılaştırma, cümle başı edatları, sona gelen edatlar) ve son çekim edatları olmak üzere üçe ayrılır. Bu üç edat türünden son çekim edatları isim unsuru ile bir araya gelerek edat grubunu oluşturur.

Nurettin Demir-Emine Yılmaz, edat grubunu, tamlayantamlanan ilişkisi bulunmayan kelime grupları altında sontakı grupları adıyla sınıflandırmıştır.

Günay Karaağaç, edat grubunu, kısaltma öbekleri başlığı altında isnat, ünlem, sayı öbekleri yanında ad-durum veya edat öbekleri başlığı altında (benzerlik durumu öbeği, karşılaştırma durumu öbeği, neden durumu öbeği ve sınırlandırma öbeği adları ile ) sıralamıştır.

Edat grubu: Yalın, yaklaşma, uzaklaşma ve ilgi durumunda bulunan bir ismin bir son çekim edatı ile bir araya gelerek oluşan kelime grubudur.

Edat grubunun yapısı

Edat grubunun yapı özellikleri şunlardır:

• Bir isim unsuru ile bir çekim edatının birleşmesinden oluşur.
• Edat grubunda isim unsuru yalın veya çekim ekli olabilir: İsim unsuru, zamir veya isim olmasına ve edatın türüne göre yalın, uzaklaşma, yaklaşma, ilgi eklerini ve benzerlik, karşılaştırma, sınırlandırma ve sebep anlamı veren ile, için, gibi, diye, dolayı, ötürü, karşılık, rağmen, üzere, başka, gayrı, aşkın, daha, değin, dek, kadar, kere, kez, beri, önce, sonra, evvel, doğru, karşı, dair, göre, nazaran edatlarını alabilir. Bu kelime grubunda edatlar tek kelimeden oluşur ve kesinlikle ek almaz.
• Edat grubu zamir ile kurulmuşsa zamir mutlaka çekim eki alır. Bununla birlikte zamirlerin edat grubunda eksiz kullanıldığı da görülmektedir.
• Edat grubunda birden fazla isim unsuru olabilir.
• Edat grubunda isim unsuru cins isim, zamir veya bir kelime grubundan oluşur.
• Edat grubu cümle içinde sıfat veya zarf görevindedir.
• Edat grubunun isim unsuru cümleden oluşabilir.
• Edat grubunda vurgu isim unsuru üzerindedir. Edat grubunda vurgu birinci unsur olan isim unsuru üzerindedir.

Edat grubunun işlevleri

Edat grubunun çeşitli işlevleri vardır.

Edat grubunun kelime grupları içindeki yeri

• Edat grubunda, isim unsuru zarf-fiil grubu olabilir.
• Edat grubu isim-fiil grubunun unsuru olabilir.
• Edat grubu sıfat-fiil grubunun unsuru olabilir.
• Edat grubu sıfat tamlamasında tamlayan unsur olabilir.

Edat grubunun cümle içindeki yeri

• Edat grubu cümlede zarf görevinde kullanılabilir.
• Edat grubu cümlede yüklem olarak kullanılabilir.

Bağlama grubunun yapısı ve işlevleri

Bağlama edatları, küçük dil birliklerini, kelimeleri, kelime gruplarını ve cümleleri şekil veya anlam bakımından birbirine bağlayan, onlar arasında irtibat kuran edatlardır.

Türkçede temelde bulunmayan bağlama edatlarının büyük çoğunluğu dilimize yabancı dillerden geçmiştir. Türkçe kökenli bağlama edatları ise isim/fiil kökenli kelimelerin donuklaşarak edatlaşması sonucu ortaya çıkmıştır. Bağlama grubu, bağlama edatlarından olan sıralama edatları ile kullanıma giren kelime grubudur.

Bağlama grubu iki ya da daha fazla isim unsurunun bağlama edatları ile şekil veya anlam bakımından birbirine bağlanarak sıralanması ile oluşur. Edat iki isim unsuru veya iki kelime grubunun arasına girerek görev yapar. Bu kelime grubunun oluşturulmasında sıralama bağlama edatı olan, virgül ya da ve anlamı taşıyan edatlar kullanılır: ve, ile, ilâ (-den -e kadar), veya, yahut, ya da, ve de, (dahı).

ve: Arapça “ve” bağlama edatı, Farsça “u” bağlama edatı ile birlikte aynı dönemlerde ayrı ayrı kullanılan bu iki edat, eski harfli yazımının ve sesli şeklinin birbirine yakın olmasından ve ünlü uyumundan dolayı önce çok şekilli olarak (ve, vu, vü, u, ü) kullanılmış ve zamanla tek şekilli bir kullanıma girerek Türkiye Türkçesi dönemine “ve” olarak geçmiştir.

ile: Sonradan bağlama edatı olarak kullanılan bu edat, temelde Türkçe son çekim edatıdır. “ile” edatı ekleşerek - (y)lA şeklinde de kullanılmaktadır.

ilâ: Arapça köklü bir edattır. İki sayı arasında en küçük ve en büyük arasını ifade eder.

dahı: Eski Anadolu Türkçesi döneminde bazı örnekler “ve” bağlama edatı görevinde kullanılmış, daha sonra kullanımdan kalkmış Türkçe kökenli bir edattır.

Günay Karaağaç, sıralama söz öbekleri olarak nitelendirdiği bağlama grubunu, bağlama öbek ve cümlesi olarak adlandırmıştır. Bununla birlikte bu kelime grubunu iki alt başlık altında sınıflandırmıştır: 1. Sıralayıcı bağlama öbek ve cümleleri 2. Açıklayıcı bağlama öbek ve cümleleri.

Bağlama grubunu oluşturan edatlar sıralama, karşılaştırma, denkleştirme, kuvvetlendirme ve bazı cümle başı edatlarıdır:

• Sıralama edatları: ve, ile, ilâ
• Karşılaştırma edatları: ya… ya…, hem… hem…, ne… ne…, dA… dA…,
• Denkleştirme edatları: ya, veya, yahut, veyahut, ya da
• Kuvvetlendirme edatları: …dA, … değil
• Cümle başı edatları: fakat, ama

Bağlama grubu: İki isim unsurunun veya kelime grubunun şekil ve anlam bakımından bağlama edatları ile birbirine bağlanması ile oluşan kelime grubudur.

Bağlama grubunun yapısı

• Bağlama grubunun unsurları birbirine denk özellik taşır. Bu kelime grubunda asıl ve yardımcı unsur yoktur: Bağlama grupları birbirine benzer şekil ve anlamları bağlar. Bu sebeple bu kelime grubundaki unsurlar birbirine denktir.
• Bağlama grubu yapısı en zayıf kelime grubudur. Bu kelime grubunda isim unsurları birbirleri ile yer değiştirebilir: Bağlama grubunda, bağlanan unsurlardan sonda olan başa, başta olan sona geçebilir. Bu durumda grubun yapısında ve anlamında bozulma olmaz.
• Bağlama grupları aynı zamanda sıralama gruplarıdır: Bağlama grubu tek edat ile ya da daha fazla edat kullanılarak oluşturulabilir. Tek edatlı kelime gruplarında bağlama edatı iki isim unsurunun ortasında bulunur.
• Çok edatlı kelime gruplarında sıralanan isim unsurlarının arasında aynı türden bağlama edatı yerine virgül konur ve son iki isim unsuru arasında “ve” bağlama edatı kullanılır: isim unsuru + bağlama edatı (virgül) + isim unsuru + bağlama edatı (virgül)+ isim unsuru + bağlama edatı (virgül) + isim unsuru + bağlama edatı + isim unsuru.
• Bağlama gurubu edatı olan “ve” Türkçe cümle yapısında cümle başında kullanılmaz. Batı edebiyatında İncil’deki cümle yapısından hareketle kullanılan cümle başı “ve” bağlama edatının Türkçe yazımda kullanımı yanlış olmasına rağmen örneklerine rastlanır hâle gelmiştir.
• Sıralanan isim unsurlarından bağlama edatı alan son iki isim unsurunda bazen anlamı pekiştirmek için “ve de” bağlama biçimi kullanılabilir.
• “ama”, “fakat” gibi bazı cümle başı edatları da bağlama grubu oluşturabilir. • “değil” isim bildirmesi de kuvvetlendirme fonksiyonu ile bağlama grubu oluşturur.
• Bazı bağlama edatları tekrarlanarak edat grubu oluşturabilir. Bu durumda bu tür edatlar isim unsurunun başına veya sonuna getirilerek tekrar edilir: hem… hem…, ne… ne…, …. dA… dA, ya… ya…, ister… ister…, …mI/mU …mI/mU, gerek… gerek…, kâh… kâh…, … olsun …olsun, bir… bir…, bir… bir de…,bazen… bazen… gibi sıralama edatları da bağlama grubu oluşturur.
• Bağlama grubunu oluşturan bazı edatlar kendinden önceki isim unsuruna bağlanırken ünlü uyumuna girerler.
• Bağlama grubunu oluşturan isim unsurlarının biri ya da tamamı farklı kelime gruplarından oluşabilir.
• Bağlama grubunda vurgu bu grubu oluşturan unsurlar üzerindedir.

Bağlama grubunun yapısı

Bağlama grubunun çeşitli işlevleri vardır.

Bağlama grubunun kelime grupları içindeki yeri

• Bağlama grubunun ilk isim ögesi unvan grubu olabilir.
• Bağlama grubu, isim tamlamasının tamlayan unsuru olabilir.
• Bağlama grubu sıfat tamlamasının isim unsuru olabilir.
• İyelik grubunun tamlanan unsuru bağlama grubu olabilir.
• Ünlem grubunun isim unsuru bağlama grubu olabilir.
• Sıfat tamlamasında sıfat unsuru bağlama grubu olabilir.
• Edat grubunun isim unsuru bağlama grubu olabilir.
• Birleşik fiilin isim unsuru bağlama grubu olabilir.
• İsim tamlamasında tamlayan olarak kullanılabilir.

Bağlama grubunun kelime grupları içindeki yeri

Bağlama grubu, cümlede isim, sıfat ve zarf görevlerinde kullanılır.

• Bağlama grubu cümlede özne görevinde kullanılabilir.
• Bağlama grubu cümlede nesne görevinde kullanılabilir.
• Bağlama grubu cümlede yer tamlayıcısı görevinde kullanılabilir.
• Bağlama grubu cümlede zarf görevinde kullanılabilir.
• Bağlama grubu cümlede yüklem görevinde kullanılabilir.