Orhun Türkçesi Dersi 2. Ünite Sorularla Öğrenelim

Türk dilinin dönemlendirilmesinde Orta Türkçeden sonra gelen dönem hakkında bilgi veriniz.

Türk dilinin dönemlendirilmesinde Orta Türkçeden sonra gelen dönem Yeni Türkçe dönemidir. Bu dönem, XX. yy’ın ilk çeyreğinde başlayıp bugünkü Türk dil ve lehçelerinin (Türkiye Türkçesi, Azerbaycan Türkçesi, Türkmence, Özbekçe, Kazakça, Kırgızca, Yakutça, Çuvaşça vs.) ortaya çıktığı dönemdir. Türk dillerinin bugün kendine has gramer özellikleri vardır ve bunlar edebî eserler veren yazı dilleri hâline gelmişlerdir. Bu Türkçelerden bazıları da siyasal nedenlerle yazı dili hâline getirilmiştir.

Nirvanasutra nedir?

Nirvana'ya ulaştığına inanılan kişilerin felsefelerinin ve dinî öğretilerinin telkin edildiği Budizm kitaplardır.

Ana Türkçe dönemi hakkında neler söylenebilir?

• z’li konuşurların dili olan Ana Türkçe dönemi, Çuvaşça dışında bütün Türk dillerini kapsar. • Bu dönemde konuşulan Türkçe hakkındaki ilk bilgiler Çin kaynaklarında geçer. • Türk dilinin ilk yazılı belgeleri olan Orhun Yazıtlarında z’li bir dil kullanıldığı görülür. Bugün yazılı dil tarihimizden söz ederken z’li konuşanların dil tarihinden söz ederiz.

Tunguzcanın en eski yazılı belgesi hangi dildedir?

Tunguzcanın en eski yazılı belgesi bugün artık ölü diller arasında sayılan Çuçen diline aittir. Bu belgelerden ilki 1413, ikincisi 1433’ten kalmadır.

Dillerin kendi içinde dönemlendirilmeleri hakkında neler söylenebilir?

• Dil dönemlendirmeleri, o dili konuşanlar tarafından yapılmaz. Çok daha sonraları o dille uğraşan dilbilimciler tarafından yapılır. • Bazen birbiriyle örtüşmeyen değerlendirmelere rastlanabilir veya bir dönem için geçerli olan bir görüş daha sonra eskiyebilir; yerini yenilerine bırakmak zorunda kalabilir. • Bir dilin çıkış noktasındaki ya da tanımlanamayan dönemlerindeki durumuna ilişkin olarak bazı metotlar, özellikle rekonstrüksiyon (yeniden kurma, yeniden oluşturma) metodu kullanılır. Bu da dilin işleyiş mekanizmasını tespit etmeyi gerektirir. • Bir dil, sadece o dili konuşanlara ve dilin iç faktörlerine dayanarak dönemlendirilemez. Dilbilimciler, dilin akışı içindeki karakteristikleri belirleyerek yazılı olmayan dönemler hakkında da bazı fikirler öne sürebilir.

Sogd nedir/kimdir?

Sogdlar, bugünkü Özbekistan’da yaşamış bir millettir.

Mani kimdir?

M.S. III. yüzyılda, Mezopotamya’da Zerdüşt Dualizmi, Babilonya folkloru, Budist ahlâk ilkeleri ve Hristiyan unsurların karışımından meydana gelen Maniheizm’in kurucusudur. Mani-i Nakkaş olarak da anılır.

Ana Altayca dönemini tanımlayınız.

• Türk, Moğol, Tunguz, Kore dilleri ve belki Japon dilinin ortak olduğu döneme Altay Dil Birliği dönemi denir. • Bu ortak dil döneminde mahallî farklılıkların alt gruplar oluşturduğu varsayılır. • Korelilerin, Türklerin, Moğolların ve Tunguzların atalarının, bu ortak dil döneminde birbirinden farklı, yani birinden öbürüne farklılıklar gösterebilen ortak dilin (Ana Altayca) varyantlarına sahip olduğu düşünülmektedir. • Bu dönemde mahallî farklılıkların oluşturduğu ağızlar vardır. Ortak coğrafya içindeki bölgesel dağılımlar, daha o dönemde bu farklılaşmanın ortaya çıkmasında bir faktördür. Tıpkı bugün Türkiye dil alanı üzerinde farklı ağızların olması gibi. • Ana Altayca döneminde Türkler, Türk ağzını konuşanlar diğerlerinden iyice ayrılıp bağımsız Türk dilini konuşmaya başlamış olmalıdır.

Altay Dil Birliği döneminde hangi dillerin ortak olduğu düşünülmektedir?

Bu dönemde Türk, Moğol, Tunguz, Kore ve Japon dilinin ortak olduğu düşünülmektedir.

Ligeti’nin Türk dilinin tarihi dönemleriyle ilgili bölümlendirmesi nasıldır?

Türk dilinin dönemlendirme çalışmalarından bir diğeri de Louis Ligeti ’ye aittir. “Çin Yazısiyle Yazılmış Barbar Glossaları Meselesi”adıyla Türkiye Türkçesine çevrilen yazı da bu konuda yazılmış ilk çalışmalardan biridir (Çeviren: Hasan Eren, Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi Dergisi, IX/3 Eylül, Ankara 1951, s. 301-327). Bu yazıda Ligeti, Türk yazı dilinin başlangıcını 6. yy olarak verir. Ligeti’nin dönemlendirmesi ise şöyledir: 1. Eski Türkçe (VI-IX. yy): Köktürkçe ve Uygurca devri. Eski Kırgızca da belki buraya dahil edilebilir. Her üç dil Eski Türkçenin özelliklerini taşır. 2. Orta Türkçe (X-XV. yy): • Mani ve Buda tercümeleri ile Uygur yazı dilinin kuruluş devri. • Çağatay yazı dili devri. • Kıpçak ve Oğuz dil yadigârları devri. 3. Yeni Türkçe: XVI. asırdan itibaren, bugünkü Türkçenin kuruluş devri. Ligeti’nin yapmış olduğu dönemlendirmede ilk dikkati çeken özellik, kronolojik kaygının güdülmesi olmuştur. Onun için X. yy sonrası Uygurca yazılmış Maniheist ve Budist yazmalar, Orta Türkçe içinde değerlendirilmiş; Köktürk ve Uygurca devirleri yine de Eski Türkçe dönemi içerisine alınmıştır.

Ana-Türkçe ve Ana-Çuvaşça döneminin gelişimi nasıl olmuştur?

• Ana Türkçe döneminde Türk dili, ogur ve oguz şeklinde, r’li ve z’li konuşurlar olarak ayrılmıştı. • Çuvaşça dışında bütün Türk dil ve diyalektleri Ana Türkçeden; Çuvaşça ise Ana Çuvaşçadan gelişmiştir. • Ana Türkçe (Geç En Eski Türkçe) ve Ana Çuvaşça dönemi, miladın ilk yıllarından Türk dilli ilk yazılı belgelerin bulunuşuna kadarki dönemi kapsamaktadır. • Tarihte Türk asıllı oldukları bilinen Hun, Avar, Peçenek, Bulgar gibi boylardan kalan, tarihî kaynaklarda geçen boy, hükümdar ve yer adlarının Türkçe ile ilgili olması, bu dönemin tanıklardır. Bu adların geçtiği kaynaklar doğrudan Türkçe yazılmış kaynaklar olmayıp Çin ve Bizans kronikleri ve Bulgarlardan kalmış listelerdir.

Türk dilini ilk dönemlendirme çalışmalarında kullanılan olgu nedir ve bu olgu dil dönemlendirmesi için neden geçerli bir ölçüt değildir?

Türk diliyle ilgili ilk dönemlendirme çalışmalarında yeni dönem Karahanlı Türkçesiyle başlamaktaydı. Karahanlı Türkçesini yeni dönemin başlangıcı olarak göstermek hiç şüphesiz İslâmiyetin kabulünü ölçüt olarak alma düşüncesinden kaynaklanmaktadır. İlk çalışmalarda İslâmiyetin kabulünden önceki dönem Eski Türkçe, sonraki dönem ise Orta Türkçe olarak kabul edilmiştir. Ancak bir dil dönemlendirmesinde, bir dili konuşanların kabul ettiği dinin esas alınması doğru değildir. Çünkü Eski Türkçe dönemi içerisinde de Köktürk ve Uygur Türkçeleri zamanında Budizm, Maniheizm ve Hıristiyanlık gibi birden fazla din kabul edilmiş ve Uygur yazılı ürünleri, bu dinlerin kutsal kitaplarının yazıldığı alfabeler ile yazılmıştır. Ancak Eski Türkçede farklı dinlerin ve farklı alfabelerin bulunduğu bu dönemler bilim adamları tarafından yeni bir dönemin başlangıcı olarak değerlendirilmemiştir. Öyleyse yeni bir din ve alfabenin benimsendiği Karahanlı Türkçesi dönemi de sırf bu nedenden ötürü bağımsız bir dönem olarak değerlendirilmemelidir.

Altay dillerinin en eski yazılı belgeleri hakkında bilgi veriniz.

• Türk dilinin tarihlendirilmiş en eski yazıtı, VII. yy’a ait Çoyren (Çoyr, 688-692) yazıtıdır. Çoyren yazıtı, Köl Tigin, Bilge Kağan ve Tonyukuk yazıtları gibi mezar taşı olarak dikilmiştir. Köktürk Kağanlığına bağlı bir kişinin, II. Köktürk Kağanlığını kuran İlteriş’e katıldığını anlatan bu yazıt, sadece 6 satırdan ibarettir. Orhun yazıtlarının yazıldığı alfabe ile hâkkedilmiştir (taşa kazınmıştır). Dilimizin ve tarihimizin en önemli belgeleri olan Orhun yazıtları (Köl Tigin, Bilge Kağan ve Tonyukuk yazıtı), Çoyren yazıtından yaklaşık 40 yıl sonra yazılmaya başlanmıştır. Burada olduğu gibi, her ne kadar en eski yazıt olarak Çoyren yazıtı gösterilse de Orhun yazıtları Türk dilinin en eski belgeleri olarak değerlendirilir. Bunun nedeni bu yazıtlardaki metinlerin anlaşılabilecek uzunlukta olması, yani Köktürk harfleriyle yazılmış pek çok taşta olduğu gibi silinti ve tahribatın çok fazla olmamasıdır. • Moğol dilinin en eski yazılı belgesi, 1225 tarihli Yesünke Taşı’dır. Moğolların en önemli belgesi olan Moğolların Gizli Tarihi ise 1240 yılına aittir. Bu eseri Ahmet Temir, 1948 yılında Türkiye Türkçesine aktarmıştır • Tunguzcanın en eski yazılı belgesi bugün artık ölü diller arasında sayılan Çuçen diline aittir. Bu belgelerden ilki 1413, ikincisi 1433’ten kalmadır. Tunguzca içinde en çok Mançular hakkında bilgi sahibiyiz. Mançuca belgelerin en eskileri ise XVI. yy’a aittir. • Korecenin çok ufak parçalara yazılı olan ilk belgeleri ise 1443’ten başlamaktadır. • Altay dilleri arasına çok geç dahil edilen ve bu sebeple Altay dil birliği üyesi olarak “belki” ihtiyatı konularak gösterilen Japoncanın en eski yazılı belgesi ise 712 yılına aittir. Yukarıda görüldüğü üzere Türk dili, Altay dilleri arasında yazı dili kimliğini kazanmış en eski dildir.

İlk Türkçe dönemini maddeler halinde açıklayınız.

• Altay Dil Teorisini, yani bu dillerin genetik akrabalığını kabul etmeyenler için Türk dilinin ilk evresi, 5000 yıllık geçmişi olan İlk Türkçe (Erken En Eski Türkçe, Ön Türkçe; İng. Preturkic) dönemidir. • Altay dil birliğini kabul edenler için ise bu dönemde Türk dili, Ana Altaycadan ayrılmış ve bağımsız bir dil olarak gelişmeye başlamıştır. • Bu dönemin başlangıcı için kesin bir zaman verilmemekle birlikte M.Ö. 3500’lü yıllardan milat sıralarına kadarki süreç gösterilir. • Bu dönem, Çuvaşça dahil bütün Türk dillerinin ata dönemidir. • Ön Türkçe döneminde r // z ve l // ş denklikleri sebebiyle daha sonra ortaya çıkacak olan ayrışma henüz olmamıştır. • Dönemin en önemli özelliği, daha sonra r ve z’ye gelişecek olan- *r ve daha sonra l ve ş’ye gelişecek olan *l fonemlerinin bulunmasıdır. Bu rekonstrüksiyon, Türkçe ve Çuvaşça arasındaki denklik sayesinde yapılabilmiştir.

Eski Türkçe dönemini açıklayınız.

• Bugünkü bilgilerimiz ışığında Eski Türkçe dönemi, Türk yazı dili tarihinin başlangıç noktasıdır. • Bu dönem, Türk dilinin yazılı ürünler vermeye başladığı ilk dönemdir. Başka bir deyişle, Eski Türkçe dönemi öncesinde Türkler tarafından yazıya geçmiş, Türk diliyle yazılmış herhangi bir belge bulunmamaktadır. • Eski Türkçe döneminin başlangıç aşaması Köktürkçedir. Köktürkçe, Türk adının Türklere ait tarihî kaynaklarda ilk olarak geçtiği, Türkçenin ilk yazılı kaynaklarının bulunduğu ve Türkçenin yapısını gerçek bilgilerle tespit edebildiğimiz ilk dönemdir. • Eski Türkçe dönemi, Türk dilinin yazıya geçirildiği Köktürkçe (Orhun Türkçesi), Uygurca ve Karahanlı yazı dillerini (VII-XIII. YY) kapsar. • XIII. YY’a kadar Türk dünyasının doğu kolunda iki ayrı bölgede iki ayrı yazı dili oluşmuştur. Bunlardan biri Ötüken’de ve daha sonra Doğu Türkistan’daki Tarım Bölgesi’nde kullanılan Köktürkçe ile Uygurca, diğeri de Kaşgar’da ortaya çıkan Karahanlı Türkçesidir. Uygur ve Karahanlı Türkçeleri birbirinin devamı olmakla beraber yan yana iki ayrı medeniyeti temsil ederek ürünlerini vermişlerdir.

Eski Türkçe dönemindeki üç yazı dili arasında ne gibi farklılıklar bulunur?

• Köktürk ve Uygur Türkçeleri ile Karahanlı Türkçesi arasındaki farklar, bağlı oldukları kültür daireleri ile değişik Türk boylarına ait ağız farklılıklarıdır. • Bunlar seslik (fonetik), biçimlik (morfolojik) ve söz dağarcığı (leksik) farklılıklardan öte değildir. • Seslik, biçimlik ve söz dağarcığı farklılıklarının ortaya çıkmasında coğrafya ve zaman faktörleri etkili olmuştur. • Bu farklar, Köktürkçe ve Uygurca arasında bulunduğu gibi Köktürk alfabesiyle yazılmış üç büyük yazıt arasında da vardır. • Eski Türkçe dönemi içerisinde yer alan Karahanlı Türkçesindeki en köklü değişiklik, resmî din olarak kabul edilen İslâmiyetin etkisiyle Arap alfabesinin kullanılmaya başlanmasıdır. • Türkler Eski Türkçe dönemi boyunca çok farklı alfabelerle eserler vermiştir. 762 yılında, Uygur hükümdarı Bögü Kağan (759-780) zamanında da Mani dininin resmen kabulü ile Uygur alfabesinden farklı bir alfabe olan Manihey alfabesi kullanılmıştır.

Orta Türkçe dönemi ve Orta Türkçe terimi hakkında neler söylenebilir?

• Orta Türkçe terimi, ilk kez 1928’de Kaşgarlı Mahud’un sözlüğünün, yani Dîvânü Lügâti’t-Türk’ün söz varlığı ile ilgili çalışmasında, Carl Brockelmann tarafından Karahanlı Türkçesi için kullanılmıştır. • Yaptığı dönemlendirmede C. Brockelmann’dan sonra Orta Türkçe terimini kullanan Grønbech ve Ligeti olmuştur. • Róna-Tas’tan sonra ise Orta Türkçe dönemi, XIII. yy’dan itibaren, Moğol istilası ile Türk dünyasının farklı yer ve zamanlarında ortaya çıkan edebî dillerin istikrar kazanmaya başlayıp bugünün bağımsız dillerini ve dil gruplarını oluşturduğu dönem olarak benimsenmiştir. • Orta Türkçe döneminin başlangıcından XV. yy’a kadarki dönem içinde doğuda Harezm Türkçesi ve batıda Eski Oğuz Türkçesi (Eski Anadolu Türkçesi) varken, XV. yy’dan XX. yy’a kadarki dönemde doğuda Çağatayca ve batıda Osmanlıca hâkim olmuştur. • Bu iki yazı dili yani Osmanlıca ve Çağatayca XX. yy’ın başlarına kadar Türk dünyasının batı ve doğu yakasında devam etmiş, yeni yazı dillerinin oluşumuyla son bulmuştur.

Ana Çuvaşça dönemi hakkında neler söylenebilir?

• r’li konuşurların dili olan Ana Çuvaşça (Ana Bulgarca) dönemi, söz konusu yüzyıllar içerisinde Karadeniz’in kuzeyinde ve Kuzey Kafkasya’da yaşamış olan Bulgar Türklerinden kalan belgeleri içine alır. • r’li konuşurlar; yani bugünkü Çuvaşların ataları hakkında Bizans kaynakları bilgi vermektedir. • Bizans kaynaklarındaki Türkçe malzeme bir Macar bilgini olan Moravcsik tarafından işlenmiştir (Bizantino Turcica I, II, Berlin 1958). • Bizans kaynakları, r’li konuşurlara Ogur dışında On Ogur adının da verildiğini haber verir. Ayrıca böyle konuşanlar, Atilla’nın Hunlarının kalıntıları olarak tanıtılır.

Moravcsik kimdir? 

Bugünkü Çuvaşların ataları hakkında bilgi veren Bizans kaynaklardaki Türkçe malzemeleri işleyen bir Macar bilgindir.

Lars Johanson’un Türk dili dönemlendirmesi nasıldır?

Johanson’un “History of Turkic” (The Turkic Languages, London-New York 1998, s. 81-125) adlı makalesinde Türk dilinin yazı dili olmasından sonraki aşamaları ele alınmıştır. Bu çalışmada VII. yy’dan Moğol istilasına kadarki dönem “Daha Eski Dönem” başlığı altında verilmiş olup • Doğu Eski Türk dili • Eski Uygur Türkçesi • Karahahanlı Türkçesi olmak üzere üç alt gruba ayrılmıştır. Johanson’da da Orta Dönem, Róna-Tas’ta olduğu gibi XIII. yy’dan itibaren başlar ve çeşitli yazı dillerini kapsar.

Fonem nedir?

Fonem anlam farkı yaratan ses birimidir. 

Eski Türkçe döneminin başlangıç aşaması ne olarak kabul edilmektedir?

Eski Türkçe döneminin başlangıç aşaması Köktürkçedir. Köktürkçe, ‘Türk’ adının Türklere ait tarihî kaynaklarda ilk olarak geçtiği, Türkçenin ilk yazılı kaynaklarnın bulunduğu ve Türkçenin yapısın gerçek bilgilerle tespit edebildiğimiz ilk dönemdir.

Bizans kaynaklarından, Türk dili hakkında ne gibi bilgiler elde edilebilir?

• Bizans kaynaklarında, VI. yy’ın ortalarında On Ogur Bulgarlarının diline çevrildiği söylenen bir İncil’den söz edilmektedir. Bu İncil bugün elimizde olsa idi, o zaman Ogur grubunun dil özellikleri hakkında söyleyecek bir hayli sözümüz olurdu. • Bizans kaynakları, Oguz grubuna girenlerin Bizans’la olan ilişkilerini de anlatmaktadır. • Köktürk Kağanlığı’nın Batı kanadından sorumlu olan İştemi Kağan’ın Doğu Roma İmparatorluğu’na bir elçilik heyeti gönderdiğini Bizans kaynakları kaydeder. • Bizans kaynaklarında, sunulan mektuptaki yazının İskit harflerine benzediği söylenir. Söz konusu mektubun bugüne kadar bulunmayan ve bilinmeyen İskit alfabesi ile gönderilmiş olduğunun söylenmesi, başka bir durumu anlatıyor olsa gerektir. • Bundan da z tipli konuşurların, I. Köktürk Devleti zamanında dış (diplomatik) yazışmalarını gerçekleştirmek üzere, Türkçe olup olmadığını bilmediğimiz bir yazı sistemi kurmuş oldukları anlaşılmalıdır. Bu, bizim dilimizin tarihi için önemlidir.

Türkologlar tarafından Türk dili, ilk yazılı ürünlerden başlayarak kaç dönemde incelenmiştir?

Türkologlar tarafından Türk dili, ilk yazılı ürünlerden başlayarak üç dönemde ele alınıp incelenmiştir. Bu dönemler genelde şu adlandırma ile verilir: • Eski Türkçe • Orta Türkçe • Yeni Türkçe

Dil dönemlendirmeleri arasındaki çelişkilerin temel nedeni nedir?

Dil dönemlendirmeleri, o dili konuşanlar tarafından yapılmaz. Çok daha sonralar o dille uğraşan dilbilimciler tarafından yapılır. O yüzden bazen birbiriyle örtüşmeyen değerlendirmelere rastlanabilir veya bir dönem için geçerli olan bir görüş daha sonra eskiyebilir; yerini yenilerine bırakmak zorunda kalabilir.

Róna-Tas, Eski ve Orta Türkçe dönemlerini hangi esasa göre bir birinden ayırmıştır?

Cengiz istilası Eski ve Orta Türkçe dönemlerini birbirinden ayıran unsur olarak ele alınmıştır. 

Ahmet Caferoğlu’nun Orta Türkçe dönemi ile ilgili görüşleri nelerdir?

Ahmet Caferoğlu, Türk Dili Tarihi adlı eserinde Orta Türkçe dönemini Karahanlı Türkçesi ile başlatmış ve Türk dünyasının doğu kolundaki Türkçelere “Müşterek Orta Asya Türkçesi” adını vermiştir. Müşterek Orta Asya Türkçesini ise türlü kültür merkezleri ve Türk boylarının etnik ve diğer özellikleri bakımından üçe ayırır: 1. Karahanlılar devrinden itibaren Kaşgar şivesinde inkişaf eden Türkçe ki buna hem Hakaniye hem Doğu Türkçesi adı verilmektedir. 2. Batı Türkistan’da Seyhun ırmağının aşağı mecrası ile Harezm’in muhtelif merkezlerinde gelişen Harezm (Altın Ordu) Türkçesi. 3. Orta Asya Türkçesinin en parlak devrini teşkil eden Çağatay Türkçesi.

Grønbech’in Türk dilinin tarihi dönemleriyle ilgili bölümlendirmesi nasıldır?

Grønbech, çalışmasında (Der türkische Sprachbau, I, 1936, s.10-14.) Türk dilini, yazılı ürünler vermeye başladığı Orhun Türkçesinden başlayarak üç döneme ayırmıştır: 1. Eski Türkçe: Orhun (Köktürk), Uygur. 2. Orta Türkçe: Kaşgar (Karahanlı), Çağatay, Kuman, Eski Osmanlı. 3. Yeni Türkçe: • Güney Türkçesi: Osmanlı, Azerî, Türkmen. • Batı Türkistan lehçeleri: Özbek, Hive. • Doğu Türkçesi: Kaşgar, Kuça, Turfan, Komul, Tarançi. • Kuzey Türkçesi: Koybal, Altay, Abakan, Soyon, Uryanhay. • Kıpçak Türkçesi: Kırgız, Volga lehçeleri (Kazan vb.), Başkurt, Karayim.

Bugünün bağımsız dil ve dil gruplarının oluşması hangi dönemden ve gelişmelerden kaynaklanmıştır?

Orta Türkçe dönemi, XIII. yy’dan itibaren, Moğol istilası ile Türk dünyasnın
farklı yer ve zamanlarında ortaya çıkan edebî dillerin istikrar kazanmaya
başlayıp bugünün bağımsız dillerini ve dil grupların oluşturduğu dönemdir.

Türk dili ile ilgili ilk dönemlendirme çalışmaları hakkında bilgi veriniz.

• Türk dilinin tarihî temellere dayanan dönemlendirmesi hakkındaki ilk çalışmalar, 1936 yılında K. Grønbech ile başlar. • Aslında bu konuda Aleksandr Nikolayeviç Samoyloviç’in 1928 yılında yaptığı bir çalışma da vardır. Bu çalışma Abdülkadir İnan tarafından “Orta Asya Edebî Dili Tarihine Dair” adıyla Türkiye Türkçesine çevrilmiştir. • Samoyloviç’in çalışmasında, İslâmiyeti kabul ettikten sonraki Orta Asya, yani Türk dünyasının doğu kolundaki yazı dilleri yer almaktadır. Bu makale, Türk dilinin tarihî dönemlere ayrılmasında Harezm Türkçesine yer vermesi bakımından önemlidir.

Türk dilinin tarihlendirilmiş en eski yazıtı hangi tarihte yazılmıştır ve ismi nedir?

Bugüne kadarki bilgiler ışığında, Türk dilinin tarihlendirilmiş en eski yaztı, VII. yy’a ait Çoyren (Çoyr, 688-692) yaztıdır.

Eski Türkçe hangi yazı dillerini kapsar?

Eski Türkçe dönemi, Türk dilinin yazıya geçirildiği Köktürkçe (=Orhun Türkçesi), Uygurca ve Karahanlı yaz dillerini (VII-XIII. yy) kapsar.

András Róna-Tas’ın Türk dili dönemlemlendirmesinde kullandığı ölçüt nedir?

András Róna-Tas’ın dönemlendirmesinde, diğer dönemlendirmelerde Orta Türkçe dönemi içinde ele alınan Karahanlı Türkçesinin Geç Eski Türkçe döneminin üçüncü alt grubunda değerlendirildiği görülür. Buna göre, Orta Türkçe dönemi 1200’lerden itibaren, Moğol istilası ile başlatılmıştır. Türk dilinin yeni bir dönemini başlatmada Róna-Tas’ın seçmiş olduğu olgu, Türklerin İslâmiyeti kabulü değil Moğol istilasıdır. XIII. yy’da bir dünya sistemi kurmuş olan Moğolların yapmış olduğu istilâlar ile Türk dünyasının farklı yer ve zamanlarında yeni yazı dilleri ve bugünün bağımsız dil grupları oluşmuştu. XIII. yy’dan itibaren Türk dünyasının doğu kanadında ortaya çıkan Türk yazı dili yanında batı kanadında da yeni bir yazı dili daha kendini göstermişti. Róna-Tas’ın görüşü, kendisinden sonra başka bilim adamları tarafından da benimsenmiştir.

Türk dili incelemeleri hangi dönemlere ayrılmıştır?

Türkologlar tarafından Türk dili, ilk yazılı ürünlerden başlayarak üç
dönemde ele alınıp incelenmiştir. Bu dönemler genelde şu adlandırma ile verilir: Eski Türkçe, Orta Türkçe, Yeni Türkçe.

Altın Ordu Türkçesi hangi coğrafyada gelişmiştir?

Bat Türkistan’da Seyhun ırmağının aşağı mecrası ile Harezm’in muhtelif
merkezlerinde gelişmiştir, Hazrezm Türkçesi olarak da anılır.

Grønbech'in sınıflandırmasına göre Yeni Türkçe hangi dil ve lehçeleri kapsar?

Güney Türkçesi: Osmanlı, Azeri, Türkmen; Batı Türkistan lehçeleri: Özbek, Hive; Doğu Türkçesi: Kaşgar, Kuça, Turfan, Komul, Tarançi; Kuzey Türkçesi: Koybal, Altay, Soyon, Uryanhay

Karahanlı Türkçesindeki en köklü değişikliğin nedeni nedir?

İslamiyetin kabulu ve Kur'an yazısının kullanılmaya başlaması Karahanlı Türkçesinde köklü değişimlere yol açmıştır.

Róna-Tas’ın çalışmalarında Moğol dönemi Uygur metinleri hangi dönem içinde değerlendirilmiştir?

Bu metinler Róna-Tas’ın çalışmasında Orta Türkçe dönemi içinde değerlendirilmiştir.

Róna-Tas Orta Türkçe dönemini nasıl açıklar?

Róna-Tas, 1200’lerden başlayarak oluşan bölgesel yaz dillerinin gelişip
edebî eserler verdiği dönemi ise Orta Türkçe dönemi adı altında toplamıştır.

Yeni Türkçe dönemini kısaca açıklayınız.

XX. yy’n ilk çeyreğinde başlayıp bugünkü Türk dil ve lehçeleri (Türkiye
Türkçesi, Azerbaycan Türkçesi, Türkmence, Özbekçe, Kazakça, Kırgızca,
Yakutça, Çuvaşça vs.) nin ortaya çktığı dönemdir.

András Róna-Tas, 1991’de yayımladığı An Introduction to Turcology adlı eserde Eski Türkçe dönemini nasıl değerlendirmiştir?

András Róna-Tas’ın 1991’de yayımladığı An Introduction to Turcology adlı eserde Eski Türkçe dönemi iki gruba ayrılmış, ikinci grupta yer alan Geç Eski Türkçe’ dönemi ise üç aşamada değerlendirilmiştir. Eski Türkçe: 1. Erken Eski Türkçe (400-550) 2. Geç Eski Türkçe (550-1200) • Geç Eski Türkçe I (550-700) • Geç Eski Türkçe II (700-1000) • Geç Eski Türkçe III (1000-1200)