Osmanlı Türkçesine Giriş 2 Dersi 1. Ünite Sorularla Öğrenelim

Ad nedir?

Adlar, yoğun (somut) ve yalın (soyut) varlıkları gösteren; daha geniş bir tanımla, dış gerçekliği olan, duyularla tanınıp kavranan ya da dış gerçekliği olmayıp da zihinde tanımlanıp biçimlendirilerek kavranır kılınan varlıklara (anlamlara, niteliklere) ad olan kelimelerdir.

Adların çeşitleri nelerdir?

Adları önce gösterdikleri varlıklara göre yoğun adlar ve yalın adlar olarak ikiye ayırırız. Yoğun adların bir kısmı bir tek varlığı veya belli bir topluluğu gösterir; bunlara özel adlar (özlük adlar, has isimler) denir. Bir kısmı ise, yalın kavramların adı ile aynı cinsten olan teklerin oluşturduğu yoğun bir varlık kümesinin ortak ya da her tekinin ayrı ayrı adıdır. Bunlara da cins adları (ortak adlar, cins isimler) denir.

Adlarda teklik-çokluk kavramları nelerdir?

Varlık ve kavramlar arasında bir de sayı yönünden ayırım bulunur. Aynı türden varlıklar ve kavramlar sayıca bir (tek) ya da birden çok olabilir. Sayıca biri (teki) gösteren kelime için tekil (tekli, teklik), çoğu gösteren kelime için ise çoğul (çoklu, çokluk) terimlerini kullanıyoruz.

Adın durumları (halleri) nedir?

Adlar söz içinde başka kelimelerle girdikleri ilişkilerden kaynaklanan çeşitli durumlarda bulunurlar. Buna adın durumları (hâlleri) deriz.

Durum ekleri nedir?

Adların durumlarını kimi ekler belirtir. Bu ekleri durum eklere durum ekleri denir.

Ad çekimi nedir?

Bir adın durum ekleri almasına ad çekimi denir. Aslında adlar yanında zamirler ve ad gibi kullanıldıklarında sıfat ve zarflar da
aynı eklerle çekime girdiklerinden, bu eklere isim çekim ekleri de denir. 

İyelik ekleri ve iyelik çekimi nedir?

Söz içinde bir yandan sahip olan, öte yandan da ait olunan, ilgili ve bağlı bulunulan kişi ve nesneyi gösteren, daha doğrusu onların yerini tutan birtakım eklerimiz vardır. Bunlara iyelik ekleri diyoruz. Kimi gramerciler bunları iyelik zamirleri saymışlardır. Bunların şahıslara göre ayrı ayrı olması Türkçe’de ikinci bir çekim şeklini meydana getirmiştir. Buna da iyelik çekimi diyoruz.

İsimden ve fiilden türemiş adlar hangi sınıflar altında ele alınmaktadır?

Yer adları, alet ve kap adları, küçültme adları, eşlik ve ortaklık adları, kılıcı (fail) adları, meslek adları, yalın adlar, fiil adları isimlerdden ve fiillerden türemiş ad sınıfları arasında gösterilebilir.

İsimden ve fiilden türemiş yer adları nasıl kullanılır?

Türkçe’de hem isimlerden, hem fiillerden yer adları yapan ekler vardır. (a) İsim tabanlarından türetilen yer adları; -lı?/- lik, -lu?/- lük ekleriyle yapılmış olan ???????? ,harâbelik ??????? ,doñuzlu? ?????? ,tavu?lu? ?????? ,çemenlik ????? ,likdiken ?????? ,odunlu? ??????? ,taşlı? ????? ,Göğercinlik ????????? ,?ızanlı? ??????? vîrânelik, ???? güllük, ?????? sebzelik, ????? çöplük, ?????? çalılı?, ????? daşlı?, ???????? ormanlı?, ????? otlu?, ????? çöllük, ?????? bata?lı?,?????? mîşelik gibi adlardır.
• Bu ekle türetilmiş kimi adlar, ‘adın gösterdiği nesnenin bir arada, çok sayıda, topluca ve bol miktarda bulunduğu, o nesneyle kaplı yer’ anlamını verir. Bunlar Arapça’da topluluk (kesret) adları denilen adlara karşılıktır.
(b.) Fiil tabanlarından türetilen yer adları; 1. -a?/-ek, -?/-k ekleriyle yapılmış olan, yayla? ?????? ,?ışla? ?????? ,bata? ????? ,çata? ????? ,?ona? ????? ,dura? ????? ???? suva? “suyu bol yer, çeşme başı”; ????? dirnek “dernek”, ???? çevrek “girdap” gibi ve 2. - aca?/-ecek ekleriyle yapılmış olan ?????? ba?aca? (vurgu ikinci hecede) “yüksek konumdaki yerleşim birimi”, ??????? oturaca? “oturak yeri, sağrı” gibi ve 3. - ama?/-emek ekleriyle yapılan ?????? basama? gibi sözcüklerdir.
• Ayrıca Arapça’nın yer adlarını karşılamakta yer kelimesi ile yapılmış sıfat takımları da kullanılmıştır: ???? mekteb yerine ?? ?????? ???? yazı yazaca? yer, ???? ma?âm yerine ?? ?????? duraca? yer, ????? mesîre yerine ?? ?????? ??? seyr edecek (gezip dolaşacak) yer gibi.

İsimden ve fiilden türemiş alet ve kap adları nasıl kullanılır?

‘Kendisiyle bir iş görülen, bir iş görmek için kullanılan nesne ve
bir nesne için nesne’ anlatımındaki alet ve kap adları Türkçe’de şu eklerle yapılmıştır:
a. İsim tabanlarından:

1. -duru?/-dürük:
????????? boyunduru?, ????????? burunduru?, ????????? gömüldürük “palan ve
eyeri tutan göğüslük” gibi.

2. - lı?/-lik, -lu?/- lük:
????? ,tuzlu? ????? ,burunlu? ??????? ,aya?lı? ?????? ,başlı? ????? ,ağızlı? ?????
yağlı? “mendil, ter sileceği”, ????? mumlu?, ?????? tara?lı?; ???? terlik, ???????
iğnelik, ??????? sürmelik, ?????? gecelik, ?????? yemişlik, ?????? meyvelik gibi.

3. -salı?/- selik:
????????? burunsalı? “hayvan başlığının burun üzerine gelen parçası” gibi.

b. Fiil tabanlarından:

1. -aç/- eç, -ç:
????? ?ısaç “kerpeten”, ????? tutaç, ????? dürteç, ????? tı?aç, ????? argaç “dokumada enine atılan iplik, atkı” gibi.

2. -aca?/-ecek:
?????? tutaca?, ????? açaca?, ???????? dayanaca? “dayak, destek”, ?????????
(kula?) ?arıştıraca?, ??????) azık) ?oyaca? “azık torbası”, ????????? yastanaca?
“yastık”; ????? çekecek, ?????? silecek “mendil”, ????? döğecek “havan”,
???? geyecek gibi.

3. -a?/-ek, -ı?/- ik; -?/-k:
????? bıça?, ????? ?azı?, ???? ?ayı?, ???? yayı?; ???? binek, ???? süzek “süzgeç”,
???? beşik, ????körek/-kürek gibi.
• Bu ekle organ adları da yapılmıştır:
oturak “?ayna? ?????? ,tırna? ?????? / ?????? ,duda? ????? ,aya? ???? ,yaña? ????
yeri, kaba etler”; ????? dirsek gibi.

4. -an/-en:
???? döğen “kamçı” gibi.

5. - ?a/- ke, -ga/-ğa/-ğe/-ge:
???? damga, ??????? tugulga, ????? tulga “tolga”, ????? soy?a “giyecek, elbise,
üstlük”, ??????? süpürge gibi.

6. -gaç/-ğaç/-geç, -gıç/-ğıç/-giç/-ğuç/-ğuç/- güç:
????? süzgeç, ????? silgeç, ????? yüzgeç; ?????? süzgüç, ?????? yüzgüç “iyi yüzücü” gibi.

7. -ğı/-gı/- gi, -gu/- ğu/-gü:
????? çalgı, ?????? çañrağı “def ”, dağlağı “dağlama demiri”, ????? burgu, ?????
kargı, ?????? kaşağı, ?????? oklağı “oklava”; ????? silgi “fırın süpürgesi”, ?????
sürgü, ????? gözgü “ayna”, ????? köskü/-kösegü “ateş karıştıracak ağaç” gibi.

8. -ma?/-mek:
?????? ça?ma?, ?????? to?ma? gibi.
• Bu eklerin kazandırdığı ‘bir nesneye özgü kap’ anlamı, nesne adı ile belirtisiz ad takımı kalıbında birleştirilen kap, şişe, kutu gibi kelimelerle de karşılanmıştır:
,şişesi gülsuyu ?? ???? ?????? ,?abı çay ??? ????,?abı tütsü ????? ???? ,?abı gülsuyu ?? ???? ????
?????? ??? ya? şişesi,?????? ????? iğne ?utusu, ?????? ?????sürme ?utusu gibi.

Mevsuf isimler ve Men'ut isimler nelerdir?

Türkçe’deki adların karşılığı olan kelimelere Arap gramercileri “sıfat alabilen”, “bir sıfatla vasıflanmış” anlamlarında mevsûf isimler ve men‘ût isimler adını vermişlerdir. Bunlar cins adları ve özel adlar olmak üzere iki bölükte toplanırlar:

Cins adları nelerdir?

Cins adları. Bunlar donuk (??? feres “at”, ??? nahl “arı”, ??? cebel “dağ”, ??? şecer “ağaç” gibi) ya da türetilmiş (???? câmi‘ “toplayan, bir araya getiren”, ???? meşcer “ağaçlık”, ????? mezra‘a “tarla” gibi) olabilir.

• Cins adları ayrıca yoğun (müşahhas) adlar (??? beyt “ev, ??? semek “balık”, ??? esed “arslan”, ??? şecer “ağaç” gibi) ve yalın (mücerred) adlar (?? hubb “sevgi”, ??? a?l “akıl”, ???? nefret gibi) olmak üzere ikiye ayrılabilir

Özel adlar nelerdir?

Özel adlar. Tek bir varlığı gösteren bu adlara alem denir: ??? Alî, ????? Medîne, ?????? Abdullâh gibi. “Baba” anlamında ebû ve “anne” anlamında ümmü kelimeleriyle ad takımı kalıbında yapılmış künyeler (?????? Ebû Bekr “Bekir’in babası”, ????? ?? Ümmü Külsûm “Külsüm'ün annesi” gibi) ile takma adlar (lakaplar) da (???????? Nûreddîn “dinin ışığı”, ???????? Fahreddîn “dinin övüncü” gibi) özel ad sayılır.

Arapça türemiş yer adları nasıl kullanılmaktadır?

Arapça’da yer adları fiilden türemedir ve belli kalıplarla yapılır:
???? matbah “mutfak”, ???? ma?tel “ölme yeri”, ???? mebde‘ “başlama yeri”, ???? mekân “oluş yeri”, ???? mekteb “yazı öğrenilecek yer”, ???? mescid “secde edilen yer”, ???? mes?ıt “düşülen yer, doğma yeri”, ???? maşrı? “-güneş için- doğma yeri, doğu”, ???? matla‘ “-güneş, ay ve yıldızlar için- doğma yeri”, ???? mesken “oturulan yer”, ???? meclis, ???? mensik “ibadet ve kurban yeri”, ???? me‘vâ “sığınak”, ???? ma?âm “duracak yer, durma yeri”, ???? ma?ber “kabir”, ???? menzil “konak”, ????? menzile “oturulan yer, durak”, ????? memlaha “tuzla” gibi.

• Bunların bir kısmı ‘adın gösterdiği nesnenin bir arada, çok sayıda, topluca ve bol miktarda bulunduğu, o nesneyle kaplı yer’ anlamını verir. Bunlara topluluk (kesret) adları denir (Türkçe - lı?/-lik ekli yer adlarına bkz.):
????? me‘sede “arslanı çok olan yer”, ????? meşcere “ağaçlık”, ???? mı?lem “kalemlik”, ????? mi‘bere “iğnelik”, ????? medrese “ders okunan yer”, ????? ma?bere “mezarlık” gibi.

• Bunların bir kısmına Türkçe’nin çok sayıda ekle yapıldığını gördüğümüz yer adları, bir kısmına ise -ma/-me, -ım/-im, -ış/-iş’li kılış adları ile -an/-en, -aca?/-ecek’li sıfatlar ve yer ile kurulan ad ve sıfat takımları karşılık olmuştur:
ibâdet????? ??? ,yeri do?uş ???? ??? ,yeri kesim ???? ??? ,yeri atış ??? ??? ,yeri ölme ????? ??? yeri, ?? ?????? durulan yer, ?? ?????? duraca? yer gibi.

Farsça türemiş alet ve kap adları nasıl kullanılmaktadır?

Farsça’da alet ve kap adları -dân ekiyle yapılmıştır:
?????? nemekdân “tuzluk”, ??????? sürmedân “sürmelik”, ?????? âteşdân “ateşlik, mangal”, ???????? enfiyedân “enfiyelik, enfiye kutusu”, ????? cüzdân “para çantası”, ?????? çâydân “çay pişirme kabı”, ??????? gülâbdân “gül suyu şişesi” gibi. Ek Türkçe’de anlam değerini zamanla yitirmiş olduğundan son iki kelime bugün ek yığılmasıyla çaydanlık ve gülüftanlık olarak kullanılmaktadır

Farsça türemiş eşlik ve ortaklık adları nasıl tanımlanmaktadır?

Bir takı gibi öne gelen hem- kelimesiyle birleşik kelime kalıbında yapılmıştır. Osmanlı Türkçesi’nde bu yapıda çok sayıda kelime kullanılmıştır:
??? ?? hem-asr “aynı yüzyılda yaşayan”, ??? ?? hem-bezm “eğlence arkadaşı”, ??? ?? hem-cins “aynı cinsten”, ?? ?? hem-pâ “ayaktaş, aynı yolun yolcusu”, ?? ?? hem-dil “gönüldaş”, ???? ?? hem-şehrî “köydeş”, ????? hem-dest “el bir etmiş, ortak”, ?????? hemâvâz “sesçe denk; bir ağızla konuşan, arkadaş”, ????? hem-nâm “adaş, addaş”, ????? hemrâh “yoldaş”, ??? ?? hem-sâl “yaşıt” ve Türkçe -daş/-deş, -taş/-teş ekiyle: ?????? hayltaş “takım arkadaşı, yol arkadaşı” gibi.

Farsça türemiş küçültme adları nasıl kullanılmaktadır?

Farsça adlarda küçültme için birkaç ek vardır. Bu eklerle yapılmış örnekler şunlardır:
a) ??- çe: ????? bâğçe “bağcık, küçük bahçe”, ????? cûyçe “ırmacık, çaycığaz” ????? mûrçe
“karıncacık”, ????? serâçe “oda, iç oda, hücre”, ????? nâyçe “kamışçık, küçük ney”,
?????? kemânçe “küçük keman”, ?????? mu?â?çe “çukurcuk”, ????? mâhçe “aycık”,
????? derîçe “kapıcık, pencere; şeklinde kullanılır.

Farsça türemiş zaman adları nasıl kullanılmaktadır?

Yer adları da yapan -gâh ve -istân ekleriyle yapılmıştır:
a) ???- gâh:?????? bâmgâh “sabah”, ?????? şâmgâh “akşam”, ??????? çâştgâh “kuşluk”, ??????
sehergâh “tan vakti”;
b) ????- istân: ??????? tâbistân “yaz”, ?????? zemistân “kış, ???????? bahâristân “ilk yaz” gibi kullanılır.

Farsçada mastarlar nasıl kullanılır?

Farsça’nın asıl mastarları Osmanlı Türkçesi’nde kullanılmamıştır. Kılış adı olarak kullanılmış olanların çoğu geniş zaman tabanına -iş okunan bir ? eklenerek yapılmıştır. Bunların Türkçe karşılıkları -ma/-me ve -ış/-iş’li kılış adlarıdır: ????? hâhiş “isteme, isteyiş”, ???? dâniş “bilme, biliş, bilgi”, ????? âmûziş “öğrenme, öğreniş”, ???? nâliş “inleme, inleyiş”, ???? gerdiş “dolaşma, dolaşış” gibi.
• Ayrıca mastarların sonunda bulunan ??-) den) ve ??) ten)’in ?) nun)’ları kaldırıldığında kalan geçmiş zaman tabanı da kılış adı anlamı verir:
Osmanlı Türkçesinde kullanılanlar şunlardır:
??? dâd “veriş, verme”, ??? sited “alma, alış”, ??? âmed “geliş”, ??? reft “gidiş”, ?? şüd “gidiş”, ???? harîd “alış”, ????? fürûht “satış”.
• Bunlara geniş zaman tabanına ? ?- e ve geçmiş zaman tabanına ??- âr eklenerek yapılmış olanları da katmak gerekir:
???? hande “gülüş”, ???? girye “ağlama, ağlayış; gözyaşı”, ???? nâle “inleme, inleyiş”, ???? bûse “öpüş, öpme”, ????? güftâr “söyleme, söz”, ????? dîdâr “görme, görüş”, ????? reftâr “gidiş” gibi kullanılmaktadır.

Arapça türemiş meslek adları nasıl kullanılır?

Meslek adları için Arapça’da ayrı bir kalıp bulunmaz. Üç harfli yalın mastarların ????? fi‘âlet kalıbı bir iş, bir uğraş gösteren fiiller içindir. Bu kalıptaki kılıcı adları aynı zamanda meslek (aynı zamanda unvan ve rütbe) bildiren adlar olarak kullanılmıştır:
????? ticâret “tacirlik”, ????? nicâret “dülgerlik”, ????? hıyâtet “terzilik”, ????? kitâbet “yazıcılık”, ????? vizâret “vezirlik”, ????? riyâset “beylik, başbuğluk”, ????? siyâset “valilik, hükümdarlık; seyislik” gibi kullanılmaktadır.